Baner ac Amserau Cymru

Y NOFEL- I (Gan T. Gwynn Jones). Peth rhvfedd yw ffasiwn, ac y mae ffasiynau mown Henyddiaeth, megis ym mhopeth arall. Y mae man ffasiynau a ffasiynau mawr. Ceidwadol iawn oedd llenyddiaetii Cymru gynt. Daliai ci beirdd yn ddygn at yr hen ffasiwn. Dysgwyd hwy yn gynnar nad gweddus oedd adrodd ystori ddychymyg ar fesur cerdd, ac ni chwbl gollasant b w t I i.,A ddvlanwad v ffasiwn honno hyd heddyw. 0 Gymru, er hynny, v cychwynodd an o'r ffasiynau llenyddol a ymlcdodd fwv- af trwv Ewrop, sef, ffasiwn y rhamr, Cadwodd yr hen G ymry cyffredin doj- reth o ystraeon gwlad am hen wroniai'i eu hvnafiaid, yn Frythoniaid, a G wyd.I yl, ond Did oedd pethau felly yn ddeun ydd teilwng i'r beirdd wneuthur cerddi 0 honynt. Yr oedd y beirdd hwyt he* .1 yn ddosbarth arbennig, a'u ffasiwn eu hunain a'u braint ganddynt. Y Gler y gahvent y prydyddion cyffredin, a mawr oedd eu dirmyg at y rbai hynny. Hyd heddyw, erys tin-gler ar lefer- ydd yn rhai o dafodieitlioedd v Gogledl, a'i ystyr yw rhyw greadur cwbl anfedr- us a di-drefn, nid mewn barddoniaeth, ond gydag unrhyw beth. Eto, o'r YS-. traeon a adroddai'r Gler y tarddodd y Mabinogion. Cafodd y Normaniaid hyd iddynt, troisant hwy i'r Ffrangeg, ac aeth eu dylanwad fellv drwv hoil ieithoedd Ewrop. Gadawsant eu liol ar farddoniaeth y gwledydd. Gallech lenwi Ilyfrgell yn hawdd a cherddi ac ystraeon am Arthur ym mhrif ieithoedJ Ewrop. Ac eto, ym marddoniaeth y Cymry eu hunain, nid oes ond cymhar- 01 vchydig o son am Arthur. Ni choir, hyd y cyfnod diweddar, gymaint ag vn gerdd Gymraeg ar unrhyw ddigwydd- iad yn ei hanes. Er cvchwyn o drn- ddodiadau Cvmreig a Llydewig, effeith- iodd v Mabinogion lai ar lenydd- iaeth Gymraeg nag ar lenyddiaeth ml- rhyw wlad arall yn Ewrop, bron. O'r Rhamant v tyfodd y Nofel, ac o'r diwedd. daeth dylanwad v Nofel i Gym- ru. Gwyddom fwy am hanes y Nofd nag a wyddom am hanes v R ham ant <11 nhraddodiad llenyddol Cymru, ac lnvy:> ach y dengys yr hanes hwnnw ini paham nad effeithiodd y Rhamant fwy ar ein llenyddiaetii Y mae'n debyg md! Cawrdaf a ysgrifennodd y nofel gvntiif yn Gymraeg. Dyma ei tlieitl:- Y Meudwy Cymreig, yn cyn- nwys Teithiau difvr ac addysgiadol y Bardd gyda Rhagluniaeth." Ganed Cawrdaf yn 1795, a bu farw yn 1847. Cyhoeddwyd "Y Meudwv Cymreig gyntaf yn Nghaerfyrddin, yn 183Q, a thrachefn yng Nghaernarfon, yn 1851. Argraffydd ydoedd yr awdur wrth ei alwedigaeth gyntaf, ond dysg- odd gelfvddyd paentio, hefyd, a bu ar y Cyfandir gyda gwr bonheddig o'r gelfvddyd honno unwaith, yn ei gyn- orthwvo. Dichon ei ddyfod felly dan ddylanwadau newyddion. megis y daeth Talhaearn drwy ei arhosiad yn Ffrainc. Nid oes amheuaeth nad yw llenyddiaetii pob gwlad yn ddylcdus iawn i ddylan- wadau tram or—rbeswm ardderchog yn erbyn cenedligrwydd c-ul a llywodraeth filwrol, elyniaethus. Nid oes un gen- ed] a'i bywyd mor llawn a pherffaith fe! na bo iddi lawer i'w ddysgu oddi wrth genhedloedd ereill; ac un rheswm am ragoriaeth llenyddiaeth cyfnod y Dad- eni ydoedd bod crefydd gyffredin y cen- hedloedd yn peri iddynt gymysgu mwy 'i gilydd gydag amgenach amcan na gwneud arian y naill ar gost y llall, fel y mae pennaf, os nad unig, amcan eu cymysgu yn ein cyfnod materol ni. Yn ei Ragymadrodd i'r Meudwy Cymreig," dywed yr awdur: Fy nghydwladwyr,—Rhag eich siomi yn v gwaith hwn, bydded hysbys i chwi na cheisiais ei nodi a 11 aw ardderchog- rwydd, iaith flodeuog, na drychfeddyl- iau hedegog." Eto, dyna yn union a wnaeth. Y mae'r iaith yn flodeuog iawn, a'r di-veh. feddyliau yn hedegog. Tybiaf fod 61 cvfieithu, o leiaf ar rai darnau o'r ys- tori, er bod yn iawn i mi ddywedyd na welais erioed mewn iaith arall ddim o'r deunydd ei hun. Ond, cyfieithu neu beidio, y mae gwoitb Cawrdaf yu 'i tfdi- fyr ac addysgiadol, fel y dywed y teitl, ac fe wnaeth wasanaeth, pe na bae ond agor y drws i'r math yma ar lenydd- iaeth. Ni bu, hyd y gwn i. ddim gwrth- wynebiad i ystori Cawrdaf—yr oedd ei natur ddamhegol, efallai, yn ddigon o amddiffyn iddi. Yna, daeth Gwilym Hiraethog. Y mae'n debyg bod Hel- yntion Bywyd Hen Deiliwr," o'i waith e f, wedi eu bawgrymu, o leiaf, gan waith Moir, Scotsmon o'r ganrif cynt, The Life of Mansie Waugh, Tailor, of Dalkeith." Seiliodd Hiraethog (i Aelwyd f'ewyrth Robert hefyd ar TTilell" Tom's Cabin," gwaith Harriet Beecher Stowe, ond gweithiodd ei gy- j meriadau ei hun i mewn yn fedrus. Darllenwyd y cbwedlau hyn gyda bias gan gannoedd o Gymry, heb fedd • j wl mai gwaith dychyfliyg oeddynt. Ys- grifennodd Roger Edwards nofel, Y Tri Brawd," a dihangodd honno, hyd y gwn i, heb wrthwynebiad. Yivj, 1 daeth Roger Edwards o hyd i Daniel Owen, a chafodd ganddo ysgrifennu i'r Drysorfa." Gyda hynny y dechreu- odd y Nofel ar ei gyrfa o ddifrif yng Nghymru. Y mae'n angenrheidiol cofio bod Y Dreflan," nofel gyntaf Daniel Owen, a Hunan-Gofiant Ehvs Lewis, J ei ail gynnyg, wedi taro llawer o'u dar- llenwyr—v rhan fwyaf, feallai—fel; pethau gwir, hynny yw, fel hanesion pobl fyw a digwyddiadau a fu mewn gwirionedd, yn hytrach nag fel liofel.,il. Wrth reswm, y mae pob nofel, a fo'n werth rhywbeth, yn wir, serch na ho ynddi un cymeriad a fo'n llun cwbl fan- wl o ryw berson arbennig, nag unrhyw 1 ddigwyddiad a ddamweiniodd yn liollol- fel yr adrodder ef. Gwyddom bellacb, ond odid, mai yn nofelau Daniel Owen y ceir y lluniau cywiraf o fywyd Cymru a chymeriadau Cymreig banner olaf y! ganrif ddiweddaf—eu bod yn anrhaethol fwy gwir na'r hanesion gwir a geir yng Nghofiannau'r cyfnod. Ond pan ddaeth y Nofel gyntaf i Gymru, Ffug- eh wedi oedd yr enw a ddvfeisiwyd i arni. Rhydd y gair i ni syniad ein tad- au am dani. Chwedl ydoedd, '.o un ffug at hynny. Hwyrach, vo wir. mai'r gair, yn hytrach na'r peth • oedd yn anghvmeradwy. I Y mae llawer o honom eto yn cono: Rhys Lewis," o leiaf yn dyfod allan o fis i fis yn Y Drysorfa." Y syniad cyffredin ar y dechreu ydoedd, mai hanes gwirioneddol ydoedd—" Hunan-, gofiant," yn ystyr fanylaf y gair. Yrj oeddwn yn hogyn fy hun v pryd hwnnw, a darllenais "Rys Lewis," heb ddean llawer rhagor na'r ystori yn ei dig wyddiadau. Clywais fwy nag un ddadi boeth yn ei chylch. Unwaith, "f. ftT ddiwrnod cyfarfod pregethu clywa:s gwmpeini o bregetlnvyr a blaenoriaii, ac eraill, yn ei thrin wrth yfed tel, c wrtli fygu eu pibellau ar ol hynny. N r oedd yno dri dosbarth o lionynt, nid amgen, dau bregethwr, tri blaenor. ae un porthmon, heb fod yn aelod eglwys- ig, ond yn "wrandawr cvson." Y mae'n ddyddorol odiaeth i mi yn awr atgofio eu barnau ar "Rys Lewis." O'r ddau weinidog, yr oedd un mewn tipyn o oed. Heblaw'r Ysgrythur, ni ddarllenasai ond diwinyddiaeth a pbro- gethau ar byd ei oes, a'r rhai hynny yn bennaf yn Gymraeg. Treuliodd ei oes i gyd yn y dytfryn lie ganed ef. Bechan, yn ddiau, oedd ei wybodaetli gyffredin- ol, a chyfing oedd ei brofi.,id-iii phoen- wyd mono gan amheuaeth nag an- obaith. Ond yr wyf yn sicr na bu ne- mor ddyn gonestach nag ef erioed. Credai ef mai Ilunan-gofiant oedd y gwaith, ac na buasai neb yn meddwl am gyhoeddi ystori wneud yn Y Drysorfa." Wrth reswm, yr oedd yn ei le mewn un ystyr, canys y mae gwaith pob dyn—hyd yn oed y rhai sy'n credu'r ffwlbri hwnnw am gelfvddyd er mwyn celhddvd" —yn jiunan-gof- iant i fesur mawr, a tliebyg mai Dan- iel Owen ei hun oedd cynddelw Rhys Lewis." Ond nid hynny oedd meddwl yr hen bregethwr ychwaith. Am wir cwbl lvthrennol y meddyliai ef. Diau fod cannoedd yr un fath ag ef. Yr lie-i greadur diniwed, cvwir! Od oes no f oedd, pa Ie y gallai ef fod ond yno heddyw, a'r ddaear yn las ar ei fedd ers) blynyddoedd 9 Yr oedd y gweinidog arall yn ddyn iau, yu !>ereheii rhynvfaint p ddyg, 1 wedi bod yn athro am ysbaid, mi gred- af, ac yn d arllen llawer o Saesneg. Ni ddywedai ei ryw lawer ar y pwnc, au). canmolai Rys Lewis yn fawr, ar.i ei fod yn de\'d y   oedlhvl1 ei fod yn deyd y gw i r. Nid oeddwn yn deall ei feddwl ar y pryd. Yr wyf yn deall bellach. Ac y mae gennyf, barch iddo, am ei barch diamheuol' yntau i deimladau rhai o'r hen gyfeill- j ion oedd o'i gwmpas. O'r tri blaenor, JeT oedd un yn credu n sicr mai hanes gwir oedd Hhys I Lewis," a hynny am ddau reswm, sef, na allasai neb ddychmygu profiadau' dyn mor gywir, ac na buasai'r Drys- orfa■" byth yn cyhoeddi ystori gel- jwydd." Yr oedd un arall yn amheus, ond ystori wneud neu beidio," cyd I j nabyddai na ddarllenodd ef erioed ddim mwy difyr, 119 dim mwy addysgiad- ol "-dvna'r gair. Gwvddai'r trydydd *• mai nofel oedd Rhys Lewis." Er mai amaethwr a rhaid arno weithio'n ddigon caled ydoedd, cawsni well addysg iia. i, cyffredin, darllenai lawer, ac ysgrifen-; nai ychydig ei bun. Gwybum wedyn na bu ganddo ef ragfarn i'w gorchfygu ar bwnc y Nofel, nag ond ychydig iawn r unrhyw fater, yn wir. Eto, ni ddywed- ai yntau ryw lawer ar bwnc y ddadl,! onti canmol yr Hunan-gofiant." Gof ynnais iddo ym rnhen blynyddoedd pa- J hani. Atebodd ei fod wedi dysgu aros i bethau aeddfedu, ac na byddai gyn- haeaf yn y gwanwyn. D y Nie d.,ti ,r porthmon, ar y llaw arall, yn groew mai ystori ddychymyg oedd; Rhys Lewis, ond nad oedd hi fym-j ryn gwaeth am hynny. Gan ei fod ef yn adnabod Daniel Owen, yr oedd ei farn yn un na ellid ei throi heibio'n gwbl j i ddiystyr. Odid nad gweled hynny a I barodd iddo yntau droi i amddiffyn y Nofel ar dir mwy cyffredinol. Tebyg y rhedai'r ddadl ym mhob- man. Byddai, weithiau, hwyrach, yn ddicach. Yr wyf yn cofio un hen flaen- or na fynnai ddarllen nofel hyd yn oed I yn Y Drysorfa." Mewn gwleidvdd- iaeth, ni bu neb mwy blaengar n:11 bwnnw. Yr oedd hvd yn oed yn Wei>- ininethwr pvbyr. Prydyddai lawer, a darUenai bn'dvddiadh 0 bob math.¡ Clywais ef Yl{ mynd i hwvl wrth son am ('I.vwais ef -vi? Ptvii d i wrtli s6ii ai-i-i Meurig Grynswtb," ac yn adrodd JImv-! er o hen ystraeon gwlad cwbl amhosibl i'w credu. Gofvnnais iddo un diwrnod ?beth a d "biai am Rys Lewis "—\r| oeddis yn gorffen ei chyhoeddi yn V 'I Drysorfa ar v pryd, ac yn go'r,vn am enwau derbynwyr iddi yn ffurf ll:Yfr.1 Atebodd yn sycblyd: Fydda i 6-tl? darnen rbyw sotbach o straeon celw?'dij  ond hogyn,! felly." Er nad oeddwn ond bogyn, j i gwyddwn mai dyn a'r gair olaf ar y :pwnc. Rai biynyddoedd wedi bynnvj danfonais iddo gopi o nofel Gymraeg a ■ gynhwysai rai pethau y gwyddwn y bu- asent yn ddvddorol iddo, pe buasai wiw I ganddo eu darllen. Ni chydnabu dder- byn y llyfr, a pha11 entlnun i edrych am dano nesaf, ni soniodd am dano o gwbl. Yr wyf yn sicr na ddarllenodd air o'r j vstori. CUIlli:1 Hwyrach. Nerth, I hefnl. (I barhau yn ein nesaf). I ■