Y Gwladgarwr

SEFYLLFA GYMDEITHASOL A GWXEIDYDDOL CYMJKT. GAN HENRY RICHARD, YSW., LLUNDAIN. At Olygydd y "Morning Star." (Parhad.) Gyda golwg ar bwnc y Dreth Eglwys, wyth mlynedd yn ol, ni phleidleisiodd ond wyth o aelodau Cymreig dros ddiddymiad y dreth. Ond ar y cwestiwn hwn, y mae gwelliant graddol a chynyddol yn cymcryd lie; oblegyd ar y rhaniad diweddaf, yr hwn sydd newydd gymeryd lie, yr oedd un ar bymtheg dros, a dim oijd chwech yn ei erbyn. Ond y rhy- feddod yw, pan y mae mwyafrif annhraethol y boblogaeth yn dal y fath syniadau ag y maent, fod neb o'r aelodau dros Gymru yn pleidleisio dros ragorfreintiau gwahaniaethol i'r Eglwys. Er mwyn dangos yn amlycach anghysonderau dirfawr cynrychiolaeth Cymru gyda golwg ar hyn, gadewch i ni alw sylw y darllenydd at y daflen panlynol, yn yr hon y gosodir ger ei fron gyda manyldeb yr hyn y cyfemwyd ato o'r blaen yn gyflxedinol, gyda golwg ar nifer cyfartal yr addolwyr mewn eglwysi a chapeli Ymneillduol ar Sul y cen- sus :— Nifer y gynnlleidfa yn y cyfarfod lluosocaf ar ddydd Sul y Census. Siroedd. Eglwyswyr. Anghydffurfwyr. Mon 2,374 16,604 Brycheiniog 6,234 19,375 Aberteifi 10,517 34,571 Caerfyrddin 8,685 31,918 Caernarfon 7,328 41,781 Dinbych 9,138 29,153 Fflint 4,931 13,046 Morganwg 11,997 81,141 Meirionydd 2.360 20,168 Mynwy 16,026 48,201 Trefaldwyn 8,370 22,441 Penfro 8,989 31,839 Maesyfed 4,259 3,958 Yma, gwelir fod yn mhob un o'r siroedd Cymreig uchod, oddieithr Maesyfed, nid yn unig Ymneillduwyr yn lluosocach, ond y maent felly i'r fath raddau fel ag y mae cym- hariaeth yn ymddangos yn ffwlbri. Ac eto, y mae un ar ddeg allan o'r dynion sydd yn cyn- rychioli y siroedd hyn yn Doriaid. Cymer- wch ddwy fel enghraifft, un o Ogledd Cymru a'rllall o Ddeheudir Cymru. Yn sir Gaer- narfon y mae nifer yr Eglwyswyr mewn cym- hariaeth i'r Ymneillduwyr, megys 7,328 wrth 31,918. Ac eto, y mae y Milwriad Pennant a Mr. David Jones gydag ystyfnigrwydd yn pleidleisio yn erbyn pob mesur ffafriol i'r Ym- neillduwyr a ddygir i mewn i'r Senedd. Maent yn pleidleisio o du gosod treth barhaus ar y mwyafrif dirfawr o'u hehtolwyr er mwyn cynal eglwysi y lleiafrif, er y gwyddant fod y dosbarth cyntaf a grybwyllwyd yn cynal ar eu cost eu hunain ugeiniau os nad canoedd o leoedd addoliad, oddiwrth y rhai, fel ag y gwyddant hefyd, mae'n debygol, y llifa y dy- lanwadau a wnaethant gymaint tuag at oleuo gwareiddio, a choethi y bobl. Pleidleisiant er amddifadu plant tair rhan o bedair o'r rhai y proffesent eu cynrychioli, oddiwrth bob cyf- ran o'r addysg a roddir yn y prif ysgolion cen- hedlaethol. Pleidleisiant yn erbyn rhoddi esmwythad mor fychan i gydwybodau eu hetholwyr Ymneillduol ag sydd yn cael ei olygu mewn diddymu dadganiad, yr hwn, fel yr addefir yn gyhoeddus, sydd yn hollol ddi- werth iddynt, ond fel moddion i'w darostwng a'u tramgwyddo. Pleidleisiant yn erbyn rhoddi caniatad i deuluoedd galarus, tra y mae eu calonau yn glwyfedig o dan ddyrnodiau angeu, i gael ychydig o eiriau cysurlawn uwch ben bedd eu hanwyliaid ymadawedig o enau eu gweinidogion eu hunain. Pleidleisiant dros fytholi gorfaeliaeth gyda golwg ar ysgol- ion gramadegol gwaddoledig, effaith yr hyn, yn mysg pethau ereill, ydyw gwarthruddo pob dyn yn mhlith y degau o filoedd o Ymneill- duwyr ag y maent hwy yn cymeryd arnynt eu cynrychioli, fel person nas gellir ei olvgu yn ngolwg y gyfraith fel dyn gonest a synwyr- ol." Oni ddywedais i yn fy lie, ynte, pan ddywedais nad oedd cynrychiolaeth mewn rhai parthau o Gymru ddim amgen na gwawdiaith ar y meddylddrych o gynrychiolaeth? Cymerwch eto, sir Ddinbych. lie y mae Eglwyswyr mewn cymheriaeth, i Ymneilldu- wyr megys 9,130 wrth 29,153 ac eto, y mae y boneddwr sydd mewn enw yn cynrychioli y sir hon yn un o'r Toriaid mwyaf rhagfarnllvd a chulaf ei ysbryd a ellir gael. Mae efe a'i deulu, a'u holl egni, wedi gwrthwynebu pob un o'r diwygiadau mawrion a gymerasant le yn y wlad hon am y deugain mlynedd di- y ll weddaf. A byth er pan y mae efe yn y sen- edd, y mae wedi gwrthwynebu hyd yn oed v ceisiadau lleiaf o eiddo y dosbarth ag sydd yn gwneud i fyny y nifer luosocaf o lawer o'r bobl ag y mae etc yn cymcryd arno eu cyn- rychioli. Gofynaf eto, A ydyw hyn rywbeth amgen na gwawdiaith ar y meddylddrych o gynrychiolaeth ? Gall Syr Watkin Williams Wvnn gynrychioli yr aceri llydain ag v mae y dygwyddiad o'i enedigaeth wedi ei wneud yn feddianol arnynt, ond ffolineb hollol fyddai dyweyd ei fod yn cynrychioli pobl sir Ddin- bych, gyda golwg ar eu hegwyddorion, argy- hoeddiadau, a'u dymuniadau. Dichoa y gofynir i mi, os fel hyn y mae pethau yn bod gyda golwg ar gynrychioliad y Dywysogaeth, pa fodd y mae felly ? Paham na bai y bobl yn anfon dynion gwahauol i'r senedd? Y rhai hyn ydynt y cwestiynau ag y gwnaf fy ngoreu i'w hateb yn fy llythyrau nesaf. Yr eiddoch yn barchus, HENRY RICHARD.

MADOG LLWYD. PENOD III. Gyda bod Llywelyn wedi tynu y ffollt odiliar y drws, rhuthrai haid o filwyr arfog i ganol y brif ystafell, gan hawlio yn awdurdodol rodd- iad i fyny yr ymnoddwyr barddol hyny a ym- lochesent yn ei breswylfa fynyddig. Neidiodd prif swyddog y fyntai arfog at Rhys ap Dafydd, yr hwn a eisteddai wrth y bwrdd, gan ei goleru, a dyweyd-" Yr wyt tithau befyd yn perthyn i gethern fradwrus y crachfeirdd Cymreig y mae gorchymyn ein grasusaf frenhin am eich cymeryd oil i'r ddalfa, a'ch gyru ar frys i fro bythol ddystawrwydd!" Yna neidiai Llewelyn i'r adwy i eiriol ar ran ei gymwynaswr gwladaidd, gan gyfarch Med- rawd, y prif swyddog—"Yr wyf yn atolygu arnat ti swyddog y brenhin i ryddhau y truan diniwaid hwn, a ddaeth i ymweled a mi gydag anrhegion cyflwynol, ar enedigaeth fy meibion newydd-anedig hyn." Llywelyn yn dal y ddau efaill-Madog a Heywel, yn ei freichiau, (hwythau yn wylo yn dorcalonus,) gan eu dangos i'r fileiniaid estron- Ilyd, er lleddfu eu teimladau digofus ac ychwanegu,— "A fedrwch gyfodi arf yn erbyn y gwirion- iaid hyn, a thywallt yn ddiachos waed y diniwaid ? neu ddal yn gaeth eu cymwynaswr diddichell ac anfarddol ?" Un o weision y Marchog Normanaidd Tur- beville, yn sisial yn nghlust ei gydymaith,— Trueni niweidio y bychain dimwaid hyn cofier fod genym ninau eu cyffelyb gartref." Yna Atebai Medrawd— "Y drugaredd benaf a fedwn wneud yw arbed dy hoedl di a'th deulu ond rhodder i fyny i ni yr ymlocheswyr annheyrngarol sydd oddifewn i'th fagwyrydd,—Iolo Goeb, a'r hen Dudur Ddall, y gwrthryfelwr crachfardd hwnw a wnaeth gynifer o duchangerddi gwawdyddol i'w fawrhydi y brenhin, a'i wein- idogion ardderchog." "Os tybiwch eu bod yn guddiedig yn fy nhy," meddai Llywelyn, boed groesaw i chwi i ymchwilio am danynt; ond nis medraf fi ymostwng yn llwfrgi ofnus a chynffonllyd i gyflawni y budrwaith anwladgarol hon a geisiwch genyf." iviearawa yn ymgynddeiriogi a bytheirio, gan drywanu ei gleddyf gwaedlyd trwy galon dyner Carlo druan, ffyddlawn gi Llewelyn, a thrwy ymysgaroedd Buddug ei gath ym- dywalltai ffrydlif o'u rhuddgoch waed ar draws mantell frithlwyd eu meistr calon-drallodus. Ymatalia, ymatalia ar hyn Medrawd! neu rbaid i mi ddial eu cam mewn gornest angeuol gyda'r cleddyf hwn, eiddo fy nhaid ymadawedig. O! Carlo, Carlo! ai hyn yw-th ddiwedd truenus, a'th ad-daliad am dy garedig- wydd a'th ffyddlondeb i'th feistr anffodus hwn 4 £ Pa Ie, pa le ?" gofynai y pen swyddog yn gyffrous, y mae Iolo a Tudur, fel y gwnelwyf yr un modd iddynt bwythau y llwfrgwn brad- wrus ?" Llewelyn yn sisial wrtho'i hun- Ai nid y ti o Fedrawd Judasaidd, yw y llwfrgi bradwrus, wrth ladd y gwirioniaid diamddiffyu hyn, ac ymwadu a'th genedl y Cymry, er mwyn dyrchafiad swyddogol, a moethusrwydd arlwyedig ein gelynion estron- llyd ac ysbeilgar." Rhys ap Dafydd yn cael ei gadwyno, a Med- rawd yn rhoddi gorchymyn jdd ei filwyr i chwilio pob cwr o ystafelloedd y Drumau a'r tai allan perthynol. Chwilwyd yr hen goffr derw a gynwysai y gweithredoedd a'r ewyllysiau; a thaflodd y milwyr ysbeilgar hwy yn grynswth i'r tan mawnol a gyneuai yn y gegin. Cwynai Llywelyn a'i briod am y fath weithred ddryg- ionus, ond atebid hwynt gan un o'r milwyr, Oni wyddoch, fod ei Anrhydedd Arg- lwydd Mansel, wedi rhoddi gorchymyn caeth i ni y gwnaem hvn, gan ei fod wedi clywed eich bod yn ymffrostio mewn rhyw hawliau ffug-honedig a gynwysir ynddynt." Prysurid yr ymchwiliad yn ddi-ystyr o wrthdystiadau Llewelyn, yn erbyn rhaib ys- peilgar y milwyr a'u pen swyddog; yfent y llaeth, a bwytaent yr anrhegion a ddygodd Rhys ap Dafydd, gyda'r eithriad o'r cwdaid peilliad a guddiwyd yn y simneu. Rhwygcdd Medrawd y darlun hwnw o "Llewelyn ein llyw olaf," gan sylwi,- Dewi dithau Llewelyn i'r un diwedd truenus ag yntau, os parheui yn wrthnysig, gan llochesi gelynion ein goruchel benadur Iorwerth III." Yna pwyntiodd Medrawd a'i gleddyf at ddarlun o Syr Gruffydd Llwyd, o Drefgarnedd, yn Arfon, yr hwn oedd newydd gael ei ddien- yddio yn nghastell Rhuddlan, am gynyg codi gwrthryfel o blaid annibyniaeth y Dywysog- aeth. Rhwygodd y swyddog y darlun, gan daflu y darnau toredig mewn modd dirmygus i wyneb Llewelyn, a dyweyd— "Wele dy frawd, achub ef os medru. Nid oes yma ond arluniau gwrthryfelwyr coll- farnedig—terfysgwyr y wladwriaeth a rhaid i chwithau eu disgyblion penboeth ddyoddef o'r un dynged alaethus yn fuan, oni ddiwyg- iweh ac ymostwng yn dawel a avtirionedtiM i ewyllys y brenhin." Atebodd Llewelyn yn wrolfrydig,—" Gwell genyf fil o weithiau farw o fanvolaeth y mer- thyron gwladgarol hyn, nac ymwadu ag achos eysegredig fy ngwlad, a byw yn foethus a dyrchafedig yn ngwersyll y gelynion." Paid a'm cythruddo fel hyn, y bradwr drygionus," meddai Medrawd, neu planaf y dagr hon i eigion dy galon ddieflig Gwna felly os beiddi," atebai Llewelyn gan ddiosg ei fantell ac agor ei fynwes, a chydio yn ngharn ei gleddyf hynafol gyda nerth cawrfilaidd, a melltenu digofaint gwlad- garol cythruddedig i fyw llygaid ei elyn pen swyddogol. Yr oedd y milwyr wedi delwu wrth weled beiddgarwch digyffelyb y gwladwr gwrol- frydig a meddai un o honynt yn nghlust ei gyfaill,- Nis gallwn oddef i Medrawd ladd y fath wron gonest fryd a hwn." "Na minau ychwaith," oedd yr ateb, "y mae ei ysbryd mawreddog yn rhy ofnadwy treiddiau iasau o gryndod trwy'm cyfansodd- iad wrth agoshau i'w wyddfod Gwel, hefyd Medrawd ein Cadben yn barlysedig, a'i lin- iau'n curo'n nghyd." u Y mae dy haerllugrwydd," meddai Med- rawd wrth Llewelyn yn erbyn gweision y brenhin yn ofnadwy o drahaus, ac yn fwy nag y gallwn ei oddef." Boed felly," atebai yntau, gan ychwanegu, "ai tybed mai haerllugrwydd i'w i wladwr fel myfi feiddio amddiflFyn fy nheulu anwyl, o fewn fy nhy fy hun ? Atolwg Medrawd, a a elli brofi mai bradwriaeth ddrygionus yw y gwladgarwch pur sydd yn fflamio yn y fynwes cythruddedig hon 1 Os medru, croesawaf dy ddagr'waedlyd i'm mynwes fel gweinidoges cyfiawnder." Rhys ap Dafydd yn cwyno o dan bwys ei hualau cadwynol, ac yn eiriol ei ddiniweid- rwydd, ar yn ail a chymeradwyo a chefnogi gwladwr gwrolfrydig y Drumau. Medrawd wedi ei drechu, ac yn dechreu teimlo nerth anorchfygol ymresymiadau ei wrth- wynebydd ond eto yn gorchymyn parhau yr ymchwiliad am y beirdd cuddiedig. Chwil- iwyd y gell, y fwydgist, y blychau a phob cwr o'r ty, ond methwyd cael golwg ar y beirdd enciliedig, na chlywed siw na miw oddiwrth- ynt. O'r diwedd aeth un o'r milwyr i chwilio gwely bychan oedd ar y llofft, a phryd y credai ei fod yn gosod ei law ar ei ysglyfaetn golledig, wele Dafydd bach yn crochfloeddio nes oedd y ty yn diaspedain Mam! mam mae'r dynion yn dod i'm lladd Ar hyn brawychwyd y milwr ym- chwilgar yn ei ol, a neidiai Dafydd i freichiau ei dad mewn pang o ddychryn rhag y fath ymwelwyr arfog a digofus. Teimlodd y fam gystuddiedig pan glywodd lais ei chyntafaned- ig mewn cyfyngder a rhuthrodd o'i gwely i ganol yr ystafell, gan gredu fod ei mab anwyl- edig yn myned yn aberth i gynddaredd ddieflig yr ymlidwyr arfog: ond llonyddwyd hi, a dychwelodd pan welodd ei phlentyn rhwng breichiau tadol ei phriod hynaws. Cyn bod yr ymlidwyr wedi llwyr orphen eu hymchwiliad, wele'r ystorm yn cyfodi y gwlaw yn pistyllo, a'r mellt fforchog yn ym- wau fel edai trwy ei gilydd, gan greu dychryn yn mysg y gelynion ihyfygus hyn. Gorchymynwyd gan Medrawd i ryddhau Rhys ap Dafydd, gan y credai bellach ei fod yn ddieuog, ond tyngedai na orphwysai hyd oni ddatguddiau lochesfeydd Tudur a Iolo; wrth ei fod yn llygadrythu i fysg sachau a gwlan yn nghwr ddeheuol y ty, credai ei fod yn canfod un o honynt yn ymsymud neidiai yn mlaen yn frysiog gan drywanu ei gleddyf noeth i galon ei elyn tybiedig, ac ar darawiad amrant, wele fellten fflamgoch yn fflachio heibio ysgwydd Llewelyn, a deifio capan Madog bach yr hwn oedd yn ei gol, gan daraw Med- rawd a'i gleddyf ysgwydedig (rw barhau.) V

YR YSGOL FARDDOL. LLYTHYR XYII. DAFYDD.—Ni a ddechreuwn heno, fechgyn, ar y gynghanedd a elwir Croes o Haner Cyswllt. RHYS.—Yr wyf yn credu fy mod i yn deall y rheol gyda golwg ar hon felly gad i mi gael cynyg ar ei hegluro. Mor bell ag wyf fi yn gweled y mae i gael ei ffurfio fel hyn :— Mae yn rhaid i'r linell fyddo yn ei chynwys fod a diwedd yr orphwysfa yn gydseiniol; ac nid pou cydsain wna y tro ychwaith, ond rhaid cael c p neu t, a rhaid i'r gydsain flaenaf yn y linell fod yn g b neu d, ac y mae sain y cydseiniaid celyd cpt i gael eu hollti yn ddau. a'r cyswllt i gael ei ffurfio yn eu haner. Dyna ystyr yr enw Haner Cyswllt; hyny yw, y mae y naill haner o'r gydsain orphenol yn yr or- phwysfa yn perthyn i'r rhan flaenaf o'r linell, a'r haner arall yn perthyn i ail ran y linell fel hyn :— Diliau i saint o lys ION, Dyna lesiant i'w loesion. Mae y t yn y gair saint, a'r t yn y gair lesiant, I gael eu hollti o ran sain, er ffurfio dau d o bob un o honynt, tuag at ateb o ran sain i'r d sydd yn dechreu y llinellau. JOHN.—Y mae eisiau i rhywun ysgrifenu esboniad ar dy eglurhad di, Rhys o'r hyn lleiaf, y mae yn edrych yn bur dywyll i mi. Eto, yr wyf yn credu fy mod yn deall beth sydd i'w ddeall wrth yr haner cyswllt yma; hyny yw, fod y gydsain feddal ddechreuol yn cymeryd haner sain y gydsain galed sydd yn gorphen yr orphwysfa i'w hateb, a gadael yr haner arall i ddechreu rhan olaf y linell, fel hyn 11_ Gwen a y llanc yn y He, Gwir hoywlanc o rywle. Yn awr, dim ond hollti yr c sydd yn y canol yn y llinellau hyn i wneud dwysain go honi, fe geir y cydseiniaid yn rhanau blaenaf ac olaf y llinellau i ateb eu gilydd, fel hyn: O n 11 g=g n 11 G r 1 g=g r t. DAFYDD.—Da iawn. Yn wir, fechgyn, yr ydych wedi bod yn lied fanwl gyda natur y gynghanedd hon a chan fod dwy gydsain yn dygwydd bod nesafi'w gilydd yn yr orphwysfa yn y llinellau sydd genych yn engreifftiau, dichon mai nid anmhriodol yw dyweyd fod v blaenaf o'r ddwy yn colli ei grym, ac felly, nad oes angen cael un i'w hateb. Y mae hyn yn rheol bob amser gyda golwg ar yr or- phwysfa a'r brifod]. OWEN.—Y mae genyf finau rywfath o ddwy linell yn yr haner cyswllt, ond y maent yn weinion iawn pa fodd bynag, dyma hwy fel y maent:— j J Dyna y plant yn ein plith, Dan geunant yn y gwenith. Yn y linell flaenaf y mae D n p I yn y ihan flaenaf; a dim ond cymeryd haner grym y t sydd yn y gair plant i ddechreu yr ail ran, te geir dnp I yno hefyd. DAFYDD.—Y mae yn amlwg eich bod yn deall y rheol gyda golwg ar y Groes o haner cyswllt bellach, felly, awn yn mlaen i sylwi ar y j j Groes o Gyswllt Ewvnog. Fel y sylwyd yn flaenorol, yr hyn a feddylir wrth y gair Ewvnog yw, bod dwy gydsain feddal o'r un rhyw, yn ymgysylltu a'u gilydd er bod yn gyfartal o ran nerth i un galed; neu fod cydsain feddal a'r llythyren h yn uno a'u gilydd i'r un dyben. Yn y gynghanedd a elwir Groes o gyswllt ewinog, gall y cyswllt gymeryd lie mewn manau heblaw yn yr orphwysfa gall fod yn nghanol y rhan flaenaf neu y rhan olaf o lin- ell, ond cofier fod yn rhaid cael cydsain galed yn atebol i gydseiniaid y eyswllt yn y rhan arall o'r linelli sef y rhan gyfatebol. Dyma engraifft o'r gynghanedd hon Taro ei frawd dewr ei fron, Cyn ei anog gan Einion. Yn y linell flaenaf, y mae y d sydd yn gorphen y gair frawd, a'r d sydd yn dechreu y gair dewr, yn uno a'u gilydd i ateb o ran sain i'r T sydd yn dechreu y linell. Yn yr ail linell, y mae yr g sydd yn y gair anog, a'r g sydd yn ei chanlyn yn y gair gan yn ymgysylltu i fod yn gyfartal o ran sain a'r C sydd yn dechreu y linell, ac y mae y cydseiniaid ereill yn ateb eu gilydd yn nau ben y linell, fel hyn :— T r fr=d d r f r C n n=g g n n. JOHN.—Y mae y ffurf hon yn un lied galed feddyliwn, ond eto yr wyf yn credu fy mod wedi ei deall, a dyma ddwy linell i brofi hyny Aid Meurig gymerwn, I drin corph y draenog hwn ? Mae yn amlwg mai c yn ateb dwy g sydd yn y linell flaenaf; oblegyd y mae yr g sydd yn gorphen y gair Meurig, a'r un sydd yn dechreu y gair gymerwn yn taro yn erbyn eu gilydd nes cynyrchu sain c i ateb yr c yn y gair ci. Yn yr ail linell, y mae h yn cynorthwyo yr g sydd yn gorphen y gair draenog, er mwyn gwneud sain c i ateb yr c yn y gair corph tra y mae y cydseiniaid ereill yn ateb eu gilydd yn naturiol yn y ddau ben, neu ranau blaenaf ac olaf y llinellau. OWEN.—Y mae genyf finau ddwy linell yn cynwys y gynghanedd hon dyma hwy:— Mynu cloi y miniog gledd, Cyn taro cenad dewrwedd. Saif y cydseiniaid ynddynt yn y drefn hon:- 1. M n c l-m n g g l=c g g 2. C n t r-c n d d r=t d d. Y mae dwy g yn ateb c yn y blaenaf, a dwy d yn ateb t yn yr olaf. DAFYDD.—Yn wir, fechgyn, yrwyfynys- tyried fy mod wedi cael llawn dal am fyllafur yn eich cyfarwyddo, gan eich bod wedi ym- drechu cymaint i ddysgu. Yn awr, dyma ni wedi myned dros y gwahanol gynghaneddion- ymarferwch a hwy yn ami, a deuwch yn feistri arnynt. Cymerwn noson neu ddwy eto i drin Y Goddefcadau ar Beiau Gwahctrddedio, ac yna torwn yr Ysgol i fyny. (I'w barhau.)