The London Welshman

THE ST. JAMES'S ELECTRIC BATHS York Street, Jermyn Street, W. Electric Eight, Rot flir or jjyflro electric Bath, REMOVED FROM 61, TERMYN STREET, VI.

CYNHADLEDD CAERNARFON. Cefnogaeth i Feirion. Ymgasglodd y torfeydd o holl gyrau Arfon i gapel mawr Moriah, Caernarfon, brydnawn Sadwrn diweddaf. Cynhadledd Addysg oedd yn cael ei chynal, wedi ei galw i drefnu sut i gynorthwyo Meirion yn ei hymdrech yn erbyn gormes y Ddeddf Addysg. Agorwyd y drysau yn gynar wedi dau, a llanwyd y llawr gan y dirprwywyr, a'r orielau gan y cyhoedd. Yn brydlon daeth Mr. D. P. Williams, y cadeirydd, i'r pwlpud, a'r Mri. J. Bryn Roberts, Herbert Lewis, E. J. Griffith, S. Moss, ac Osmond Williams gydag ef. Yn ei araeth, tarodd y Cadeirydd y cyweir- nod-gwrthwynebiad i'r Ddeddf Addysg. Gosododd Mr. Williams achos Cymru i lawr yn deg a chryf, a dywedodd fod Ymneilldu- wyr wedi penderfynu peidio ildio byth i ormes y Llywodraeth. Rhoddodd dri phen y diwygiad sydd yn eisieu:—(i) Llwyr lywodraeth ar ysgolion y wlad; (2) symud yr arbrawfion crefyddol i'r athrawon (3) tynu addysg enwadol o'r holl ysgolion. Credai, er y byddai eisieu amynedd a dewrder, y byddai Cymru'n ffyddlon i'w hawliau a'i hanrhydedd, ac y deuai o'r frwydr yn genedl gryfach. Rhoddwyd y cynygiad cyntaf o flaen y cyfarfod gan y Parch Dr. Hugh Jones, a darllena fel y canlyn "Fod y gynhadledd yma (a) yn datgan gwrthwynebiad disigl i bolisi addysg y Llyw- odraeth bresenol, gan ei ystyried yn drosedd ar egwyddorion sylfaenol cyfiawnder, yn or- esgyniad ar iawnderau a rhyddid y bobl, ac yn ymosodiad gormesol ar genedlaetholdeb a chrefydd Cymru; (b) yn datgan ymddiriedaeth lawn a dibaid yn y safle a gymerwyd gan y Cynghorau Sirol Cymreig i wrthod cyflawni y cyfrifoldeb anymunol o roddi mewn grym yn erbyn dynion o'r un ffydd a hwy eu hunain adranau gwrthweithiol ac anioddefol y Ddeddf Addysg." Wrth eilio y cynygiad dywedodd Mr. Samuel Moss, A.S., fod Cymru wedi cyrhaedd i'r fan pan y dylent benderfynu pa gwrs i'w gymeryd. Ar un llaw rhaid fyddai iddynt fod yn bur i egwyddor cydraddoldeb ac i lais cydwybod. Ar y llaw arall rhaid fyddai ufuddhau i'r hyn oedd yn ymddangos yn ddim llai na gormes cyfreithiol. Gwahoddodd y Cadeirydd yr henafgwr Mr. R. D. Darbishire, Manceinion (brawd i Mr. W. A. Darbishire a Mr. C. H. Darbishire), yr hwn, meddai, oedd wedi rhoddi arian-nodyn am 6op yn ei law at yr ymdrech addysg yn Nghymru. Dywedodd Mr. Darbishire fod yn dda ganddo fod ) n bresenol. Yr oedd wedi ymladd cryn dipyn ei hun yn Manceinion, a chyda Cynghrair y Gwrthwynebwyr Goddefol yno, ac yr oedd yn dda ganddo ddyweyd fod y Cynghrair yn myned yn ei flaen. Yr oedd peth o'i eiddo ef wedi cael ei werthu. Yr oeddynt yn ymladd yn benderfynol yn erbyn y Llywodraeth. Yr oedd y Prif Weinidog wedi tynu gwarth arno ei hun. Nid cedd yn siarad y gwir; nid oedd yn dyweyd yr hyn oedd yn feddwl, ac yr oedd yn derbyn bribes gan y darllawyr, ac yn myned o dan law yr esgobion. Apeliai y siaradydd atynt i frwydro pan ddaw yr etholiad, a gofynai i'r merched wneyd eu rhan. Ategwyd y penderfyniad hefyd gan Mr. J. Bryn Roberts a Mr. Osmond Williams, A.S., yr hwn a ddiolchodd, ar ran sir Feirionydd, yr hon oedd ganddo y fraint o'i chynrychioli, am y gefnogaeth oedd sir Gaernarfon wedi ei roddi i sir Feirionydd. Yr oedd y sir hono wedi cael cefnogaeth yr oil o Gymru, ac fe fyddai yn angenrheidiol i'r sir gael cefnogaeth yn y dyfodol; ac yr oedd yn gobeithio y byddai iddynt ddyfod allan o'r frwydr yn fuddugol- iaethus. Yr oedd y Bwrdd Addysg wedi ymddwyn mewn ffordd pur ryfedd tuagat sir Feirionydd. Heb fod yn foddlawn ar atal arian rhagddynt, yr oeddynt wedi atal yr oil o'r grants yn ystod y chwe' mis diweddaf. Yr oedd ymddygiad o'r fath ar ran y Bwrdd Addysg yn ddiangenrhaid, ac yn beth anghyffredin; yr oedd y Bwrdd Addysg wedi ei wneyd gyda'r amcan o osod rhwystr ar ffordd Pwyllgor Addysg sir Feirionydd Ymddygiad gwael oedd ym- ddygiad o'r fath ar ran Adran mor bwysig o'r Llywodraeth. Paham nas gallai y Llywodraeth ymddwyn at Gymru fel y gwnai at yr Ysgotland ? Cynygiwyd y penderfyniad canlynol gan Mr. Maurice Jones, Cadeirydd Cymdeithas Ryddfrydol Bwrdeisdrefi Arfon Fod y gynhadledd yn cymeradwyo yn galonog y cwrs a gymerwyd i drefnu ymgyrch cenedlaethol yn ngwyneb yr ymosodiad o eiddo y Llywodraeth ar sir Feirionydd, ac yn ym- rwymo i roddi y cynorthwy haelionusaf i Dry- sorfa yr Ymgyrch Cenedlaethol, ac yn apelio gyda hyder at bob Rhyddfrydwr a'r Eglwysi Rhyddion drwy'r wlad i drefnu gynted ag sydd yn bosibl er cael casgliad i gynorthwyo y drysorfa." Eilwyd y cynygiad gan Mr. Hugh Hughes, Maer Conwy, ac aelod o'r Pwyllgor Addysg. Cefnogwyd gan Mr. Ellis Jones Griffith a Mr. Lloyd-George, yr hwn pan y cododd i siarad a gafodd dderbyniad brwdfrydig. Dywedodd fod sir Feirionydd ar hyn o bryd ar faes y frwydr, ac yno yr oedd y frwydr yn cymeryd lie ar hyn o bryd oherwydd mai yno yr aeth y gelyn. Fe ddywedwyd gan un dyn blaenllaw pan basiwyd y Ddeddf Addysg drwy y Senedd y byddai pobpeth wedi cael ei anghofio yn mhen dwy flynedd, ac y byddai iddi y pryd hyny weithio yn iawn. Yr oedd dwy flynedd wedi myned heibio, ac eto yr oedd y Ddeddf yn fwy an- mhoblogaidd nag yr oedd erioed wedi bod nid yn unig yn Nghymru ond hefyd yn Lloegr. Yr oedd y ffaith hon i'w phriodoli i'r gwrthdystiad a wnaed yn ei herbyn nid yn unig gan Ymneill- duwyr Lloegr ond hefyd gan Ymneillduwyr Cymru. Arferai y diweddar John Parry, Llan- armon, a dyweyd Rhaid cadw y crochan i ferwi." Dyna beth yr oeddynt wedi ei wneyd yn Nghymru, ac yn y diwedd fe gaent botes go dda. Yr oedd y Cynghorau Sir yn Nghymru yn cael eu beirniadu yn bur llym gan y gelyn, ac i raddau gan eu cyfeillion eu hunain. Yr oedd y Cynghorau Sir yn gwneyd eu gwaith gyda deheurwydd, pwyll, gwroldeb, a phenderfyniad. Gallai ddyweyd fod Cynghorau Sir Cymru wedi gwneyd dan gamp yn ystod y ddwy flynedd ddiweddaf. Yr oedd yn rhy fuan eto i ddyweyd y chwedl, ond pan y deuai yr adeg i ddyweyd yr hanes fe geid gweled fod Cynghorau Sir Cymru wedi bod yn ymladd dros ryddid, nid yn unig i Ymneillduwyr Cymru, ond hefyd i Ymneill- duwyr Lloegr. Yr oedd yn rhy fuan eto i ddyweyd eu bod wedi gallu tori y Ddeddf Addysg i lawr. Arferai y diweddar Joseph Thomas, Carno, ddyweyd ystori am yr ebol llwdn asyn. Yr oedd yr ebol wedi tori i gae a methai y bachgen a'i ddal. Dywedodd y bachgen, "Os y methaf a'i ddal gallaf ei atal rhag pori." Dyna yr hyn yr oedd Cynghorau Sir Cymru wedi bod yn ei wneyd. Yr oedd y clerigwr wedi tori i'r cae, ond nid oeddynt eto wedi gallu rhoddi ffrwyn yn ei ben, ond yr oeddynt wedi gallu ei rwystro rhag pori ac os y gallai wrth garlamu bigo blewyn i fyny, ni fyddai lawer tewach. Dyna'r hyn yr oeddynt wedi ei wneyd hyd yn hyn. Y cwestiwn ddylid ofyn ydoedd yn mha le yr oeddynt ? Nis gallent fyned lawer yn mhellach heb ddyfod i wrthdarawiad a'r Ddeddf. A oedd Cymru yn barod ? Pe y gofynid y cwestiwn i'r aelodau Rhyddfrydol dros Gymru, y gofyniad fyddai, Beth fydd i chwi aberthu ?" Dyna'r cwestiwn i Gymru yn awr. Bydd i ni daro," meddai Mr. Lloyd-George. "Y mae y gelyn yn gofyn, Paham na wnewch daro ?' Paham na wnewch roddi penderfyniadau Caer- dydd mewn grym ?' Bydd i ni daro yn y modd ac ar y pryd pan y bydd yn fwyaf manteisiol i Gymru ac yn fwyaf anfanteisiol i'r gelyn. Darfu i'r Rwsiaid gyfarfod y Japaniaid mewn culfor, ac aeth y Rwsiaid i'r gwaelod. Bydd i rhywbeth cyffelyb ddigwydd i'r Llywodraeth bresenol. Fe basiwyd y Ddeddf ganddynt, yna arhosasant, ac aethant heibio i Madagascar a suddasant gwch pysgota bychan ar Lyn y Bala. Y mae y Cynghorau Sir yn dechreu ymosod arnynt, ac yn fuan fe ddeuant i'r culfor. Y mae yn bur gul arnynt eisoes. Bydd yn feinach eto arnynt a: phan y daw hyny fe suddant." Yr oedd llawer yn dibynu ar yr hyn a wnai Cymru yn ystod yr ychydig wythnosau nesaf. Yr oedd yr amser i weithredu wedi dyfod. Nid digon oedd pasio penderfyniadau mewn cyfar- fodydd o'r natur hwnw. Beth oedd Cymru am wneyd ? Dyna'r cwestiwn pwysig. Pa adno- ddau y mae yn myned i roddi yn ein dwylaw ? Nis gallwn ymladd gyda phenderfyniadau. Ymladd fyddai hyny gyda gwn clats. Nis gellwch ymladd trwy guro dwylaw. Rhaid i Gymru ddangos beth y mae yn barod i'w aberthu. Os y cyffyrddwch a chalon Cymro dechreua ganu emynau, ac nid oes genyf ddim i'w ddyweyd yn erbyn canu emynau, ac yn enwedig os y byddant yn emynau Cymreig yn cael eu canu ar hen donau Cymreig a chan leisiau Cymreig. Nid oes dim i'w curo. Bu lluoedd Cromwell yn canu emynau, ond cymerasant ofal fod ganddynt bowdwr. Bydded i ni yn Nghymru gymeryd gofal fod ein powdwr yn iawn." "Y mae arnaf eisieu gweled beth y mae Cymru yn myned i'w wneyd. Rhaid i ni gael enw pob Ymneillduwr i lawr. Y mae y Saeson yn barod i'n helpu. Nid oes ddiwrnod yn myned heibio heb fy mod yn derbyn llythyrau o Loegr yn gofyn beth ydyw enw ein trysorydd. Rhaid i Gymru wneyd rhywbeth. Rhaid i ni gael enw pob Ymneillduwr drwy Gymru i lawr, mawr a bach, hen ac ieuanc. Bydd yn ymffrost iddynt weled eu henwau i lawr cyn pen deng mlynedd. Bydd y llyfr yn mhob llyfrgell drwy Gymru, a phan y bydd y plant sydd bron yn gallu cerdded yn awr wedi myned yn hen fe fydd iddynt dynu y llyfr i lawr a dyweyd wrth eu hwyrion a'u gor-wyrion, Gwelwch y mae fy enw i i lawr." "Y mae hon yn frwydr galed i Gymru, ac y mae yn rhaid i ni gael enw pob Ymneillduwr i lawr ar y llyfr. Yr ydym yn ymladd dros egwyddor. Pa bris ydym yn ei roddi ar hyny ? Pe y gwnai pob gweithiwr drwy Gymru roddi wns o dybaco heibio bob wythnos hyd dranc y Llywodraeth, fe fyddai i'r frwydr gael ei henill. A ydyw gweithwyr Cymru yn prisio egwyddorion yn llai na hyny ? Peth digon rhad yw gosod eich enw i lawr, ond rhaid gwneyd rhywbeth mwy na hyny. Pa bris y mae gweithwyr Cymru yn osod ar eu hegwyddorion ? Bydd valuation Cymru ar ei hegwyddorion yn myned yn mlaen yn ystod yr wythnosau nesaf hyn. Y mae anrhydedd Ymneillduwyr yn y fantol." Cariwyd y penderfyniadau yn unfrydol, ac aeth y casglyddion o amgylch i gasglu ypapyrau addewidion yr oeddis wedi eu rhanu eisoes. Pasiwyd ymhellach y penderfyniad canlynol ar gynnygiad Cadeirydd Cymdeithas Ryddfrydol Arfon, ac eiliad Mr. J. Herbert Lewis, yr hwn a dalodd deyrnged uchel i Mr. Lloyd-George :-— Fod i Bwyllgor Sirol cynrychioliadol, yn cynwys dau aelod o bob rhanbarth addysg, yn nghyda dau gynrychiolydd o bob enwad, i gael ei benodi i drefnu yr ymgyrch yn mhob sir, ac i roddi pob help angenrheidiol i sicrhau ei lwyddiant."