Papurau Newydd Cymru
Chwiliwch 15 miliwn o erthyglau papurau newydd Cymru
4 erthygl ar y dudalen hon
OW AIN GLYNDWR.
OW AIN GLYNDWR. PENOD IV. YR HELYNT Y* DECHREU. Bhoddodd y bobl dair banllef, hyd nes ydoedd y creigiau cyfagos yn ad- saiD, ae wedi hyny symudwyayn mlaen, a chyrhaeddwyd Castell Sycharth yn iach a dyogel. Yr oedd Arglwydd Grey ar y pryd yn Llundain, ond yn mhen yehydig ddyddiau clywodd ef a Harn am y fnanes-am y gyflafan ofn- adwy oedd wedi bod yn Rhuthyn. Wedi galw ei gynghoriaid yn nghyd, danfoEodd Harri yr Arglwyddi Grey a Talbot i Gymru, i'r dyben o osod pen ar rhebeldod Glyndwr. Yr oedd Glyn- dwr ar y pryd yn parotoi ar gyfer rhyfelgyrch arall. Yr oedd yn bwriadu ymosod ar Gastell Caernarfon, yr hwn ar y pryd oedd yn orlawn o Saeson, ond cafodd ei atal ar yr adeg hono. Fel pob penadur arall, yr oedd gosgordd o filwyr yn gwylied ei gastell ddydd a nos, a phob un o honynt ar berygl bywyd, yn rhwym o wneud ei waith yn onest a didwyll. Un noson, dyma un o'r gwylwyr yn dyfod i mewn gan hysbysu ei iod wedi sylwi ar ddau ddyn yn pas;o yr heol yn ol ac yn mlaen amryw weithiau, ac yn syllu yn fanwl ar bob peth o gwmpas y castell. "Os bydd iddynt basio eto," ebe ein gwron, cymerwch hwynt i'r ddal- fa, a dygweh yma. Gadewch i mi wel- ed pa beth ydynt." Yn fuan wedi i'r milwr ddychwelyd, a dechreu cerdded yn ol ac yn mlaen, gwelodd y dynion yn pasio drachefn, a gwaeddodd, "Pwy sydd yna?" ond cyn body gair olaf wedi slipio dros ei wefns, yr oedd saeth yn gweithio eu ffordd yn groes trwy ei galon, ac yntau yn syrth- io fel careg i'r llawr. Wedi i'r milwr syrthio, daeth y ddau ddyn yn mlaen i front y castell, agorasant y glwyd, a safasant ar gyfer y prif borth, gan edrych fel yn hamdaenol o gwmpas. Nid oeddent wedi bod yno uwchlaw bum mynyd cyn eu bod yn neidio i fyny oddiwrth y ddaear, ac yn disgyn fel coed ar eu penau. Bu un o honynt fyw am rhai mynydau, ond bu y llall farw ar unwaith. Bu faTw fel careg- yr oedd saeth wedi gweithio ei ffordd trwy ei galon. Cadell a Cadifor oedd wedi cjflawni y weithred hon. Yr oeddent yn canfod y dynion yn dyfod i mewn trwy y porth, ae yn sefyll o flaea y palas, ond pan y daethankryn ddigon agos, gollyngasant ddwy saeth gwenwynig atynt, ac yr ydym wedi gweled y canlyniadau. Yr oeddent yn ddau swyddog o radd uchel yn myddin Arglwydd Grey. Wedi sylwi yn fanwl ar eu cyrff meirw, startiodd rhyw beth i feddwl ein gwron fod ei elynion yn agosach ato nag oedd yn feddwl, ac felly danfonodd yspiwyr allan i bob cyfeiriad. Tua naw o'r gloch boreu tranoeth, dychwelodd saith o'r gwylwyr, gan hysbysn fod byddin ofnadwy o fawr yn llechu yn Rhuthyn, yn cael ei Ilywyddu gan Grey a Talbot. Hys- bysai y cenadwyr fod y fyddin yn ym- ddangos yn hynod effro a bywiog, a'u bod yn barnu ei bod ar gychwyn i ryw Ie. Parodd y newydd hwn i'n gwron adfywio, a meddwl am y dyfodol. Gal- wodd ei brif gynghorwyr yn nghyd, a chynaliaeant y peth a elwir cynghor rhyfel amo. Yn y cynghor hwn, barn- wyd nas gellid gwrthsefyll y gelyn-ei fod yn rhy gryf a beiddgar i wneud dim ag ef; ac felly mai gwell oedd en- cilio i'r hen loches, sef mynyddoedd yr Eryri. Nis gellid gwneud hyn chwaith ar unwaith. Nis gellid symudmiloedd o ddynion ac anifeiliaid heb rhyw dipyn o amser. Cedwid gwylwyr allan yn mhob cyfeiriad, ac yr oedd y rhai hyny yn rhwym o hysbysu cyflwr y gelyn bob chwarter awr. Beth bynag, cyn 12 o'r gloch y diwrnod hwnw, yr oedd Glyndwr yn derbyn y newydd fod y fyddin wedi dyfod allan o'r dref, a'i bod yn gwynebu tua'r south. Deall- odd ef mewn mynyd pa beth oedd ei dyben yn y eyfeiriad hwnw ac felly dechreuodd parotoi ei wyr i gychwyn yn ddiymaros. Gosododd hwy i deith- io yn fan fyddinoedd-rbyw 30 nen 40 yn inheb byddin, a chycbwynai y rhai hyny yn miaen yn bob yn ddan. Clud. odd ei holl eiddo o'r palas gydag ef, a chlndodd hefyd lawer iawn o ddefnydd- iau ymborth o bob parth o'r wlad ac erbyn nos tranoeth yr oedd efe a'i wyr yn gwersyllu yr ochr ddehenol i Garn-' edd Dafydd, yn yr Eryri, sef hen loches y gwroniaid gynt. Daeth Grey a Talbot gyda eu byddinoedd mewn rhwysg- fawredd tua Sycharth, ond nid oedd .-A.. yno ddim yn eu haros ond y muriau moelion Gwersyllasant yno dros y ncs, a boreu tranoeth, gyda thoriad gwawr, dechreuasant ar eu taith ym- lidiadol ar ol y gelyn. Yr oeddent yno ddim yn eu haros ond y muriau moelion Gwersyllasant yno dros y [nos, a boreu tranoeth, gyda thoriad gwawr, dechreuasant ar eu taith ym- lidiadol ar ol y gelyn. Yr oeddent erbyn hyn wedi deall ei fod wedi dianc i'r mynyddoedd, ond yr oedd yn rhaid cael gafael ynddo—yr oedd ei ben yn werth dau cant o farciau aur; ac yr oedd hyny yn swm go lew.
PENOD V.
PENOD V. YN Y MYNYDDOEDD. CYRHAEDDODD Grey a i wyr lan yr afon Conwy, ac yno y gwersyllasant. Boreu ttanoeth danfonwyd yspiwyr allan i bob cyfeiriad—yn mlaen tua Bangor a glanau y Menai, ond yn fwy- af neillduol tua'r mynyddoedd. Yr oedd y Saeson yn rhifo tuag un fil ar hugain, a'r rhai hyny oil yn filwyr profiadol, ond nid oeddent yn brofiadol iawn yn Nghymru. Yr oedd Grey a'i gydswyddog yn hynod ofalus a phwyll- og yn nghylch danfon eu cenadau i'r mynyddoedd. Danfonent hwy yn bob yn ddeg, gan orchymyn iddynt nad oeddent i deithio ond yn y nos, a chadw yehydig bellder oddiw-ith eu gilydd. Fel yr ydym wedi nodi yn barod, yr oedd Glyndwr a'i wyr yn gwersyllu yr ochr deheuol i'r tram, mynydd a elwir Carnedd Dafydd arno, a chyn y gallai neb ddvfod atynt yno, yr oedd yn rhaid iddynt ddyfod trwy y fynedfa Irul yn y mynyddoedd a elwid y pryd hwnw Parth y Llwynog; ac yr oeddr ein gwr- on yn gwybod fod en holl ddyogelwch yn yn:ddibynu yn hollol ar y dull y buasent yn amddiffyn y He hwnw. Cafodd amddiffyniad y lie hwn ei ym- ddiried yn gyfan gwbl i Cadell a Cad- ifor, tra yr ydoedd ein harwr a'i is- swyddogion yn cadw gwyliadwriaeth fanwl ar racan ereill y mynyddoedd. Yr oedd Cadifor, fel yr ydym wedi awgrymu yn barod, yn un o'r rhyfel- wyr mwyaf dewr, cyfrwys, a beiddgar a feddai yr ynys-nid Cymrn ond yr holl ynys. Yr oedd yn hollol feistr ar y bwa, y fwyell, a thriniai y cleddyf yn ardderchog. Aeth tri diwrnod a thair noswaith heibio heb i ddim ddyfod i'w haflonyddu. Boreu y pedwarydd dydd, darfu iddynt dybied eu bod yn canfod penan tri nen bedwar o ddynion draw yn y pellder, ond darfu iddynt ddiflanu o'r golwg ar unwaith-ni wnaethant ond megys dangos eu trwynau. Yr oedd y fynedfa yn cael ei hamddiffyn yn awr yn y-fath fodd fel yr oedd yn anmhosibl i fyddin o gan mil o nifer i weithio eu ffordd i mewn trwyddi. Tua chanol y noson hono, gwelid rhyw wrthddrychau—o gwmpas deugain mewn nifer, yn ymlnsgo yn mlaen fel nadredd tuag at y fynedfa, ac hysbys- wyd y peth ar unwaith i'r swyddogion, a chyn pen mynyd yr oedd pob peth yn barod i'w derbyn. Dyfod yn nes-nes yr oedd yr ymlusgiaid yn barhaus, a chyn pen tri chwarter awr yr oeddent wedi dyfod yn mlaen tua chanol y fynedfa. Yn sydyn safasant, a chy- fododd pob un ar ei draed, a gellid meddwl wrth eu hagweddion yn ymdyru at eu gilydd, eu bod wedi cyrhaeddyd eu pwrpas, a'u bod ar fedr dychwelyd, ond gyda sydynrwydd y fellten yr oedd ceryg mawrion yn disgyn oddiar drum- au y mynyddoedd o bob tu, a chyn pen mynyd yr oeddent wedi cael eu malu yn llwch, ond un o honynt-diangodd un o honynt yn ol am fwy na haner milldir, ond yn y fan hono yr oedd wyth saeth a deugain yn ceel eu planu yn ei gnawd, ac ni fu uwchlaw eiliad eyn agor ei lygaid yn myd yr ysbryd- ion pur. 4
ENWOGION SIR GAERFYRDDIN.
ENWOGION SIR GAERFYRDDIN. GRIFFITHS, DAVID, Wrth weled cyfyngderau y Cristion- ogion brodorol, nis gallodd ymatal heb ddadblygu teimladan ei galon trwy roddi iddynt bob cymhoith a allasai. Ni pharhaodd i wneud hyn yn hir cyn i'r peth ddyfod yn djligon amlwg i'r awdurdodau ei weled, a dygwyd cy- huddiad yn ei erbyn, ei fod yn cynorth- wyo y brodorion Cristionogol i ddianc, ac yn en diwallu a bwyd, dillad, arian, &c., ac ar ol ei ddwyn i brawf, ded- frydwyd ef i farwolaeth. Ond gan mai tramoriad ydoedd, newidiwyd y ddedfryd, a'i fod i gael cadw ei fywyd ar yr amod iddo dalu 20 doler o iawn am ei einioes, 30 o ddoleri i'w cyhudd- wyr, a 200 o ddoleri i'r frenhines ac ymadael a'r wlad i beidio dychwelyd byth mwy. Yr oedd ganddo feddian- au ar yr Ynys yn werth 2,8 60o ddoleri, y rhai a ata faelwyd gan y goron, a gadawyd yntau heb ddim o'r tir a roddwyd iddo, a'r tai oedd wedi adeil- adu arno. Dan yr amgylchiadau gofid- us hyn, efe a dreuliodd lawer o'i arpser yn nghanol y peryglon mwyaf, i geiaio gweini rhyw gysur ysbrydol i'r brodor- ion tloiion yn en cyfyngderan. Wedi aros gryn ainser ar hyd glanau yr Ynys, ac ar Ynysoedd Comora, ac oddeutu glenydd Affrica, ac heb weled un arwydd i'r yetorm fyned heibio, efe a ddychwelodd yn ol i Loegr yn 1842. Ar ol dychwelyd, ysgrifenodd I Hanes Madagascar' yn Grymreig, a gwerthodd amiyw filoedd o gopiau, a rhoddodd yntau ran fawr o'r elw i gynorthwyo Cristionogion tlodion yr Ynys hono yn eu herledigaethau creu- lawn a barbaraidd. Wedi dychwelyd, ymsefydlodd yn y Gelli, swydd Frycheiniog, a dechreuodd gasglu yn nghyd yr ychydig ddysgybl- ion oedd yn wasgaredig yn y gymyd- ogaeth hono heb fugail na chapel. Dechreuodd bregethu yn Neuadd y Dref, a sefydlodd Ysgol Sabbothol a dyddiol yno, a bu yn dra llwyddianus. Yn mhen ychydig amser, efe a bryn- odd ddarn o dir, ao adeiladodd arno gapel, capeldy, ac ysgoldy, gyda thraul o tua 1,1 OOp. yr hyn a dalwyd yn llwyr cyn iddo ymadael a'r lie. Yn 1852 efe a ddechreuodd achos crefyddol yn Kington, Maesyfed, a bwriadai symud yno o'r Gelli, er sefyd- lu yno eglwys ac adeiladu capel, &c., fel yr oedd wedi gwneud yn Mrychein- iog. Ond agorodd Rhagluniaeth faes Uafur arall iddo. Yr oedd y swn ar led fod Madagascar unwaith eto yn agored i dderbyn yr Efengyl. Felly, dechreuodd y Parch. Joseph Freeman ac yntau gyfieithad newydd a diwyg- iedig o'r Beibl yn iaith Madagascar, ond bu Mr. Freeman farw yn fuan ar ol dechreu y gwaith, fel y syrthiodd yr holl lafur ar Mr. Griffiths. Symudodd yntau i Woodbridge i fyw, er mwyn bod yn agosach at y Parch. T. W. Mullen, A.C., arolygydd ieithyddol ac argraffyddol y Feibl Gymdeitbas. Bu yn aros yn y lie hwnw tua phum' mlyn- edd,gyda'rgorchwylpwysig o gyfieithu yr ysgrythyrau i'r Malagasaeg. Dy- chwelodd oddiyno i Gymru, ac ym- sefydlodd yn Machynlleth yn 1858, lie y parhaodd i lafurio yn achos Madagas- car hyd o fewn tri mis i'w farwolaeth. Ar ol treulio oes hir mewn llafur calod, yn yefcowaycUl gcir^#n erleaigaeth mewn gwlad estronol, ac mewn ymdrech egniol yn ngwlad ei enedigaeth, ar ol teithio llawer ar dir a mor yn ngwasanaeth yr efengyl, bu y gwr mawr hwn farw mewn heddwch yn Machynlleth, Mawrth 21ain, 1863, yn 71 mlwydd oed. Wrth edrych ar ei fywyd teithiol, gellid meddwl nad oedd gan un a deithiodd gymaint, ddim amser ilafur- io ond yehydig ar y maes llenyddol; a phan sylwn ar gynyrchion ei ysgrifell, yr ydym yn synu ei fod wedi cael hamdden i deithio o gwbl. Er mwyn cael cipdrem ar ei lafur llenyddol, rhoddwn yTia res o'i weithiau:—1. Hanes Madagascar, yn Gymreig. 2. A History of its Martyrs 3. Mala- gasy Grammer 4. Catechisms; 5. Hymn BOok; 6. Essay on Destiny.; 7. The Poor Rich Man, and The Rich Poor Man 8 Several Tracts. Cyfieithodd i'r Malagasy. 1. The Anxious Inquirer 2. Friend of Sin- ners; 3. Come to Jesus; 4. It is I; 5. Treaties on the Resurrection; 6. The whole Seripures in connection with others. Diwygiodd gyfieithiadau blaenorolo'rllyfrau canlynol:—1. Pil- grim's Progress 2. Several Tracts; 3. The Whole Bible; 4. Englishand Malagasy Dictionery 5, Malagasy and English Dictionery; 6. Vocabu- lary of Malagasy and English. Mae yr boll rai hyn wedi eu cyhoeddi. Yr oedd ganddo amryw ereill yn barod i'r wasg, megys,-Peep of -Day, Line upon Line, &c. Y mae rhif y rhai cy- hoeddedig yn 20 o lyfrau, fel y gwejlir, yr hyn sydd yn dangos fod Mr. Griffiths yn un o'r dynion mwyaf llafurns a di- wyd a fagwyd erioed yn Nghymru. Yr oedd yn ysgolhaig rhagorol. Gallai bregethu yn rhwydd mewn tair iaith, a deallai bedair ereill yn dda—y Roeg, y Lladin, yrHebiaeg, a'r JTfrainc- aeg a gwyddai gryn lawer o'r Arab- aeg a'r Galdeaeg. Cysegrodd ei dalentau gwerthfawr bron yn hollol er lledaenu Cristionog- aeth yn Madagascar, a chredai yn ffydd- iog, oddiwrth agwedd pethau, fod yr yehydig hadan.a hauwyd ganddo ef a'i irod^ trw^ ymdrech parhaus y Gym- deithas Genadol, i dyfu a ffrwytho, nes bydd yr Ynys fawr hono yn un maes helaeth yn dwyn toraeth o ogoniant i Dduw, a'r Gwaredwr yn cael ei ddi- wallu a llafur ei enaid.
..' CROMWELL. ;•} .4
CROMWELL. ;•} 4 Yr oedd gelynion Cromwell yn gwneud cynlluniau i' w ladd ef. Gwnawd rhai mewn tafarnau, a deuai Cromwell yn wybyddus am danynt. Unwaith, pan yr oedd Cromwell yn 1 myned yn ei gerbyd, gydag Arglwydd Broghil, o Westminster i Whitehall, yr oedd y dorf mor fawr fel nas gallent fyned yn mlaen. Yr oedd y lie mor gul fel na allai y ffon-filwyr sefyll bob ochr i'r csrbyd, ond o'i flaen a thu ol iddo. Tra yr oeddynt yn y sefyllfa hoU gwelodd ArglwyèdBroghilddrws bwth- yn (stall) cobler yn agor ac yn can ychydig. Pan y byddai yn agoted, gwelai ryw offeryn fel pistol neu gledd- yf yn dysgleirio. TJnoed Broghil ei gleddyf a'i wain am dano, a bhoddodd ergydi fwthyny cobber, gan ofynpwy oedd yno. Mor gynted ag y gwBaeth hyn torodd dyn allan o'r lie, dyn tal, a chleddyf yn hongian wrth ei ochr. Galwodd Cromwell ar y milwyr oedd yn ei wylied i gymeryd gafael yn y dyn, ond efe a ddiangodd yn y dorf. Medd- yliodd Broghil mai swyddwr milwrol o'r Iwerddjon oedd efe, yr hwn oedd wedi cael ei anfoddloai gan Cromwell, a'i fod wedi amcanu ei ladd ef. Yr oedd plaid o ddynion drwg wedi cynllunio myned a deiseb at Cromwell, a thra y byddai efe yn ei darllen hi, bwriadent ei daflu ef trwy y ffenestr, yr hon oedd yn gwynebu ar afon Thames, yr hon oedd yn ymyl, lie y byddai ereill yn barod i'w dderbyn ef mewn blancet, os na byddai wedi tori ei wddf, a'i gymeryd ef mewn bad oddiyno, i'w ladd neu ei gadw yn fyw, fel y gwelent yn oreu. Bu y brad- fwriad hwn bron a chael ei osod mewn gweithrediad cyn i Cromwell gael gwybodaeth am dano. Diau i'r brad- fwriadwyr gael eu cospi, Ac yr oedd Cromwell o dan amddiffyn Duw. Lefnyddiodd longau rhyfel Lloegr i gospi penaethiaid a gwledydd, y rhai na wnant gyfiawnder a'r wlad hon. Llywydd y llongau oedd y Llycgesydd Blake. Bn y IIynges. yn llwyddianus yn Mor y Canoldir, ond yn aflwyddianus yn y West Indies. Ymg-jrruiiutfa an Henedd ^Cromwel 1 Medi 17, 1656. Pregethodd Doctor Owen i'r Senedd hon pan y daeth yn nghyd, yn eglwys y Westminster Abbey, oddiar Esay xiv. 32. Traddododd Cromwell araeth faith ar agoriad y Senedd bon. Crefydd, Eglwys Dduw, Crist a'i waith, a go- goniant Duw, oeddynt y pethan blaen- af yn yr araeth hono. Galwodd sylw y Senedd at elynion Lloegr, a dywed- odd mai gelyn mawr Lloegr oedd Spain, am fod Spain yn elyn i Ddnw, oblegyd mai Pabyddiaeth oedd yn ei llywodraethu hi. 'Gelyniaeth a lsod- af rhwng dy had di a'i had hithau.' Cyfeiriodd at elyniaeth Spain yn erbyn Brenhines Elizabeth, oblegyd ei Phro- testaniaeth hi. Enwodd efe greulon- derau Spain tuag at ddeiliaid Ilywodr- aelh y wlad hon. Meddai efe, 'There is not liberty of conscience to be had from the Spaniard.' Yn ol yr hyn a [d)stiodd llysgenadwr Spain, bnasai gofyn am ryddid cydwybod i ddarllen y Beibl, yn ol fel y tystia Cromwell yn ei araeth, yr un peth a gofyn am ddau lygad Brenin Spain. Dywed efe fod Ffraine yn wahanol. Nid oedd pobl y wlad hono, yn ol barn Cromwell, yn ystyried eu hunain mor rhywmedig i'r Pab, ond eu bod yn ystyried eu hunain dan rwymau i gadw at eu cytncdebau a gwledydd ereill. I They protest against the obligation of breaking your word at the Pope's bidding,' yw geiriau Cromwell am y Ffrancod. A dywedodd efe, nad oedd < yr un genedl Babyddol arall ar y ddaear nad oedd yn barod i dori ei gair, wrth orchymyn y Pab, ond y Ffrancod, Dywedodd fod Spain yn pleidio Siarls i II. yn ei wrthryfel yn erbyn llywodr- I aeth Lloegr. ] Aiaeth hynod oeda yr un uchod. Y I mae yn cymeryd 45 tndalen o hanes Cromwell gan Carlyle. Ni thraddodwyd araeth o'i bath erioed o'r blaeh gan Trfenin neu lywydd gwladol. Nid elj&d ynddi un amcan i ddylanwadu trwy reitheg flodeuog. Daeth ei ymadrdddiad a £ an o'i galon ef yn y ffutf anghelfydd, diaddurn a rhoddwyd iddynt, gan symledd dirag- rith a gonestrwydd ei ysbryd of. Gwelai i .a- dynion wselod grisialaidd afon ei JIIl- resymiad ef a chywirdeb crefyddol ei galon ef. Yr oedd ei iaith yn wlad- aidd, ond yr oedd ei ddkychfeddyliaa yn drwm, ac yn glampiog, mewn ayi- wedd, fel plocyn mawr o aur heb ei gnre. Araeth oedd hiyn cynwys add" asrwydd i fod mewn Senedd o angylion. Yn y darlun a dynodd ynddi yr oedd Prydain ac efe ei hun yn amlwg o dan oleuni haul canolddydd. Yr oeid pob rhan o boni yn ngreddfau dynoliaeth gyffredinol y byd. A gwefra ei fraw- ddegau syml a'i feddylian naturiol ef bob calon ddynol ddiragfarn, o dan en dylanwad, trwy yr holl fyd. Yn yr araeth hon y gwelir gwyneb nodwedd Cromwell yn deg, ac yn y tonau cyn- ddeiriog a ewynant yn yr hanea am dano gan ei elynion maleisus, Hnme, Clarendon, aceraill. Ni chlywodd neb araeth frenhinol yn y Senedd yn debyg iddi byth wedi hyny. Y mae ei phriodiaith hi wedi hen fyned allan o ffasiwn. OndJrld aiff ei hysbryd hi bytff tra y byddo dwfr yn rhedeg allan o ffasiwn. Dys- gleiria yr ysbryd hwn mewn gwisg newydd, mewn cylch anfesurol helaeth- ach na Phrydain-hyd at derfynau eithaf ymherodaeth y bydysawd. Bel- ial sydd wedi bod yn teyrnssu yn uchelderau cymdeithas er pan y mae ysbryd tywysogaidd araeth Cromwell wedi cilio o'r ffasiwn. Rhagrith a ffurfiau dienaid, ac mor farw ag yaga- dan gan milldir o'r mor, a deyrnasan yn lie y mawredd gwir frenhinol ag oedd yn Cromwell. Er fod 400 wedi cael eu hethol gan y wlad i wneud Senedd, ffaelodd oddeu- tu cant o honynt a chael certificates gan y Gynghorfa lywodraethol i eis- tedd. Yr oedd gelynion Cromwell ya siomedig iawn o herwydd hyny. Ach- wynasant, ond yn ofer. Cafodd Cromwell ei wynfyd ar Spain Babyddol o'r diwedd. Llo sgodd llynges Lloegr eu llongau rhyfel hiar y mor. Cymerodd y rhyfelwyr Pryd- einig 38 llwyth gwagen o arian oddiar y gelyn. Difethodd daeargryn ddarn mawr o'i diriogaeth ef. Ystyriodd Cromwell na bu barn y nefoedd ddim yn fwy amlwg er dinystr Sodom a Gommora. Cadwyd diwrno d o ddiolch- garweh trwy y deyrnas i gydnabod Duw am hyn. Yr oedd Cardinal Mazarin, prif weinidog Brenin Ffraine, yn go,fod bod yn foesgar iawn tuag at Cromwell. Yr oedd sefyllfa hwnw yn llys Ffrainc yn un llawn o beryglon. Ac oblegyd hyny yr oedd efe am gadw math o gyfeillgarwch a'r Puritan Cromwell, er mai Pabydd mawr wrth gwrs oedd Mazarin. Ceisiodd Mazarin gan Cromwell roddi goddefiad i Babyddion, ond dy- wedodd Cromwell wrtho mewn llythyr na allasai efe wneud hyny. Yr oedd arno ef eisian cael help Mazarin i sicr- hau gwaredigaeth i Brotestaniaid y Cyfandir, yn enwedig yn Piedmont. Yr oedd y Senedd newydd yn bleid- iol iawn i Oliver Cromwell. Pan yr oedd bradfwriadaeth dyn o'r enw Sindercomb yn erbyn ei fywyd ef wedi cael ei dar- ganfod, llongyfarchodd y Senedd ef ar ei waredigaeth. Gwnaeth yn tau araeth grefyddol iawn mewn atebiad i'r Senedd. Aeth tngohon y deyrnas yn gyffredin- ol i feddwl yn dda am Cromwell a'i lywodraeth. Ond ychydig iawn o hanes gwirioneddol a manwl, o am- gylchiadau yr amser hwn, i daflugoleu- ni ar grefyddolder llywodraeth Crom- well a'i Senedd, sydd ar gael. Nid oes ond rhyw awgrymiadau tywyll am betbau pwysig a mawr i'w cael. Amlwg yw nad oedd y Senedd newydd hon werth fawr. Cromwell oedd yn llywodraethu. Llywodraeth fiiwrol oedd ei lywodraeth ef. Gorfodid hi i fod felly o herwydd nifer a chynllnniau ei gelynion. Nid oedd y fiurf Seneddol ond sham. Oblegyd hyn daeth y drychfeddwl i fyny mai at wneud Cromwell yn frenin unsenaethol yr oedd pethau yn tueddu. Cynygiodd un dyn yn y Senedd fod Cromwell yn eymeryd sefyllfa brenin, a bod dan Dy Seneddol. Yr oedd swydd- ogion y fyddin yn erbyn y cynllun i roddi y teitl brenin i Cromwell. Pan yr aeth y rhai hyny ato i wrthwynebu y cynyg iddo ef wisgo y teitl o frenin, dywededd wrthynt nad oedd efe yn gofyn am, nac yn rhoddi pwys yn y byd ar y fath degan, nad cedd ond pluen mewn hat, Dywedodd wrthynt hefyd fod yr holl ddadleu oedd wedi bod yn nghylch hyny, a phethau bychain eraUl, yn profi nad oedd y Senedd o fawr werth