Y Goleuad

Inclen (enw y bwthyn lIe't magwyd) i Lun- dain," Er mai o ben yr Inclen y cycliwyn- odd e-fe, nid hanes myn'd i lawr sydd yma, ond hanes myn'd i fyny. I jyny i Lundain; ac i fyny y gwelwn yr hen g-yfaill yn myned bron bob earn or daithi Ar rai cyfrifon, hanes y dechreuadau yw y rhari fwyaf dyddorol o'r llyfr -hanes Ryle yn blentyn bywiog" yn yr Vsgolion gwledig- di-wybodaeth,-—vn myn'd i'r chware) yfl wyth a haner oed,—yn ben eamp- \vr yr ardaj.—yn myn'd i ysgol wellam ychydig o'r chwarel,-yn myn'd dan ddylanwad y di- weddar Mr. Edward Foulkes, ac eraill wyr o feddwl, ar ol myn'd yn ol i'r chwarel,—yn cael tro" ar ddiwedd Diwygiad 59,-yn dechreu efrydu Cyiatebiaeth Butler, a chystad- lu yn nghystadleuaethau Undeb Llenyddol Deiniolen,—.ac o'r diwedd yn hwylio at fod yn bregethwr. Dau nodedig o'r pethau a'i nod- weddai ar hyd ei oes oedd ei duedd i ddadleu ac ymryson, a'i edmygedd o'i fam (oedd; mor dra hoff o hono yntau). Oherwydd y peth cyntaf ni a gawn ambell ohvg arno yn nghanol hen gyfeillion dyddorol, un amlwg o'r rhai oedd ei gyfaill arbenig Dewi Peris Jones. Oher- wydd yr ail ni a g'awn lawer crybwylliad yn y Cofiant am yr hen fam nodedig. Nid mynych iawn y'i clywid yn son am ei dad, ond fe son- iai ymhen pob sgwrs braidd am Yr Hen Wraig," chwedl yntau. Yn y dyfyniadau O"i ddyddlyfr, ni a gawn ddesgrifiad cywir a byw y I o'r naill a'r llall o honynt. "Fy nhad," meddai ar ol marw yr hen wr, Fy nhad, byr, bywiog, del-troed bach fel boneddiges, yr hwn a brin- gyffyrddai a'r ddaear wrth gerdd- ed, gwallt tywyll, a gwyneb crwn. Dyn tawedog ydoedd. Dywedai y Parch. W. Rowlands ddydd ei gladdedigaeth, Y mae yn anhawdd g'enyf leddwl fod neb wedi byw 64 mlynedd yn y byd yma wedi siarad llai na John Davies. Am ei fam dywed, "Yr oedd fy mam, fel mam Johnson, yn meddu synwyr cryf, gallu naturlol y tu hwnt i'r cyff- redin o'i rhyw, ac yn ferch 0 wroldeh gwryw- aidd. 0 honi hi yn ddiau yr etifeddais i y duedd i ymladc1 syddi wedi bod ynof ar hyd fy oes." A thyma ran o'i arllwysiad cynhyrfus wrth feddwl mewn hiracth am dani Y mae ei gofal am d'anaf yn dyfod yn fwv fwy o hyd i fy ngohvg. Yr wyf yn ystyried fod yr oil ag- ydwyf i'w briodoli iddi hi yn benaf o z7, bawb, er nad oeddwn yn iawn ddeall hyny tra yr oedd yn fyw O fy anwyl fam; nis I gallaf byth deimlo yn d dig-on diolchgar i ti, ac i'r Arglwydd am y fath fam, yr lion a fu yn bob peth i mi hyd ei bedd." Fe droes ei chynghor olaf yn llawer o ysbrydoliaeth iddo-—■" Rhaid i ti afael ynddi hi o ddifrif i bre- gethu, William." Y mae yr hanes am ei droedigaeth ranol pan yn fachgcn yn ddifyr odiaeth, a'r hanes am y troi llwyrach drwy yr Hybareh Robert Ellis, a adroddodd efe mewn cyfarfod cofia'dwy yn Nisgwylta, yn dra effeithiol. Ar ddiwedd yr hyn a ddywed ei ddau gyfoed diddan, y Parch. E. James Jones, M.A., a'r Parch. William Thomas, am helyntion bore ei oes, a'r hyn a gafodd Mr. Humphreys drwy ymddiddan ag eraill, fe ellir dweyd! fel y dywedodd Williams am Daniel Rowlands o Langeitho- Sawl sy' am wybod hanes William, Dymai fel dechreuodd ef." Fe wyr pawb a adwaenai Mr. Ryle Davies ei fod yn ddyn nodedig" yn ei ffordd—ar ei ben ei hun yn hollol, hyd yn nod ymhlith rhai tebyg iddo. Mab y graig- ydoedd pan yn fachgen, a mab y graig y mynodd! aros er pob diwylliant a chvfathrach. Ond fe'i diwylliwyd i fesur pur helaeth; ac fe lwyddodd i fod yn allu mawr er daioni yn ei wahanol gylchoedd trwy ystod ei ddydd gwaith. Wrth ddechreu ysgrifenu hyn o adolygiad, fe fwriedid dvfynu llawer dernyn blasus o'r Cofiant ond y mae cofio fod y Diwygiad bendithfawr presenol yn gofyn am gymaint o le yn peri peidio'. Fe ys- grifenodd Mr. Davies lawer o bethait mewn dydd-lyfrau, ac y mae y conanydd wedi dethol yn ddoeth o'r pethau hyny—peth a 11 sydd, er heb ynddynt odid ddim anghyffredin, yn bethau o werth a dyddordeb pur fawr. Ni cheir yn y Cofiant bregeth o g-wbl-dlim ond y nodiadau z, a ysgrifenoddl Mr. D'avies wrth wneyd1 pregeth enwog- Y Gwlith." Ni fyddai efe yn ysgrif- enu odid ddim o'r hyn a lefarai; a gresyn meddwl hyny erbyn hyn. Tybed nad oes gan rywrai o'r llawer a'i gwrandawodd ambell un o'r pregethau rhagorol a bFegethpdd efe-, wedi ei hysgrifenu wrth ei gwran.do Beth bynag am hyny, y mae y llyfr hwn o hanes y pregethwr, ac o ddesgrifiadau o hono, yn werth ei gael, ac yn werth ei gadw. Nis gall neb ddarllen cofiant dyn da yn iawn heb fod yn well o wneyd hyny. Ac yr oedd Mr. Ryle Davies yn ddyn da, er pobpeth gerwin oedd ynd'do, fel y tystia y gwyr credadwy sydd yn llefaru am dano yn y llyfr hwn, ac fel y tystia y rhai sydd yn ei gofio yn mhen uchaf plwyf Llanddeiniolen, yn y. Waenfawr, ac yn Llun- d'ain. Diolch i'w gyd-efrydwyr, Mr. D. Ifor Jones, Corris; Mr. W. Thomas, Llanrwst; a Mr. Ellis James Jones, Carnarvon, am eu tyst- iolaethau helaeth'a dyddorol; diolch i Mr. R. O. Jones, y Waen l awr, am a ysgrifenodd; diolch i Mr. J. E. Davies, Llund'ain, a Mr. John Elias Hughes, Llanelwy (yn awr), am eu lythyrau cynes a da; a diolch yn enwedig i Mr. Humphreys am wneyd gyda phobpeth gnfiant mor deilwng i'r hen gyfaill dewr. Nid oes un ran o'r Ilyfr yn wag 0 pathos, nac o humour; ond' y mae y ddysgtaid felusaf, yn yr ystyr yma, wedi ei chadw hyd ddnvedd y wledd-llythyr y Parch. J. Elias Hughes, M.A. Mawl i Raglumaeth fawr y nef am ei gadw yn fyw cyhyd, er ei gadw'n Mesg Y mae y llyfr yn un mawr iawn am ddeu- swllt. Y mae wedi ei argraffu a'i rwymo yn brydferth a da hefyd. Fe geir ynddo dri o ddarluniau—darlun cywir a thra nodweddiad- olo Mr. Ryle Davies ei hun, darlun da o'r hen gartref, Pen yr Inclen," a darlun clir,o'r gof- golofn hardd yn mynwent Finchley, Llundain. Yn sicr fe ddylai hyny o gopiau a argraffwyd o'r Ilyfr gael eu gfwerthu yn rhwydd.

YR ADFYWIAD YN NGHAERGYBI. ODDIWRTH Y PARCH. J. WILLIAMS. Yn ddigwestiwn y mae yma adfywiad crefyddol dwys a dwfn,, a diwygiad amlwg mewn lliaws o gylch- oedd, er fad rhai o'r newj^ddiapluron Saesneg ymhell o roddi golwg deg ar bethau, ac yn rhoddi pwys gor- modol o lawer ar yr hyn nad yw yn grefyddol nac ysbrydol. Rhaid rhyw gymaint o'r crefyddol a'r ys- brydol i farnu yr hyn sydd wir adfywiad a diwygiad. Y mae llawer peth yn digwydd a'll'sai ddigwydd mewn cyfarfod bydol, ac nad oes a fyno a bywyd y Deffroad. Diwedd y flwyddyn o'r blaen cawsom gynhadlecld grefyddol yn y Valley. Hefyd un yn Nghaergybi, pryd y caed presenoldeb Mr. Jenkins. Gwnaeth y ddwy eu gwaith. Ac yr oedd darllen yr hanes yn y GOLEUAD a newyddiaduron eraill, yn gwneyd argrafliadau dyfnion, ac yn creu dyhead am weled a theimlo y dylanwadau dwyfol. 13u Miss May John, R.A.M., a Mr. Lloyd, Bethel, hefyd yma. Gwnaeth dyfodiad Mr. Jones, Forth, ac eraill, i'r dref, waith mawr. Yr wythnos. weddi hefyd oedd fel arfer yn llawn bendith. Ar ol dyfodiad y flwyddyn newydd .i fewn, y mae gwaith cyffredin y gauaf wedi ei roddi o'r neilldu, a dau gyfarfod gweddi neu ragor yn cael eu cynal bob nos. Ac er nad yw ein tref eto yr hyn y dvmunem iddi fod, y mae y cyfnewidiad yn fawr ac yn sylweddol—a llawer o bethau yn bosibl, os nad yn hawdd, oeddynt o'r blaen bron yn anmhosibl yn nheimlad y bobl oreu. Nis gellir dweyd fod yma undeb mewn cynal cyfarfodydd hyd yn nod ymhlith y Methodistiaid. Gweithia pob eglwys ei goreu adref ac o fewn ei chylch. Honaf fod mor anenwadol a'r cyffredin, and credaf y daw mwy o fudd ysbrydol gwirioneddol trwy fod pob eglwys yn ymgynesu mewn ymdrech gartref. Dyna hanes y dref hon i raddau mawr, ac y mae pob eglwys yn y dref wedi teimlo yr adfywiad. Cynhelir y cyfarfodydd yma fel mewn lleoedd eraill. Nid oes dim newydd i'w ddweyd am eu ffurf. Cynhelir cyfarfod gan y chwi- orydd bron bob dydd yn rhai o'r capelau, ac y mae gwlith bendith arnynt. Y mae nodwedd foesol yr heol, a pha le bynag y mae cyrchfa pobl, wedi newid yn ddirfawr. Yn sicr y mae iaith cymdeithas wedi newid, a pharch esgeuluswyr i grefydd yn rhywbeth nas gwelwyd o'r blaen. Disgyna arswyd pechu ar laweroedd a chywilydd myned i'r dafarn—Yn natur- iol y mae y dychweledigon yn cefnu ar y dafarn ac yn ymlanhau, ac yn ngrym rhyw reddf yn troi i geisio eraill at y Gjyaredwr. Ac y mae yr Ysgol Sabbothol o ran rhifedi ac ysbryd wedi manteisio yn ddirfawr. 0 ran rhif y dychweledigion y mae eglwysi eraill yn y dref wedi manteisio mwy na ni yn Hyfrydle, hyd yma, ac feallai wedi cael cyfarfodydd mwy cyffrous 0 lawer, a rhai i r fath raddau fel ag i roddi z, heibio y bregeth. Ni roddwyd y bregeth heibio o gwbl yn Hyfrydle. A thra y croesawn y teimladau byw a hyfryd, yr ydym yn credu mewn cael cymaint o wirionedd ag sydd bosibl i'r meddwl. Gan fy mod yn gwybod mwy am Hyfrydle nag un eglwys arall, oddieithr Mill Bank, Cangen Ysgol o Hyfrydle, bydd yr hyn a ddywedaf yn perthyn yn neillduol i'r ddau le hyn. A'r gwir syml yw, fod pob peth wedi newid, a bran yr hall eglwys wedi newid, a'r bobl ieuainc mewn modd neillduol wedi derbyn ysbryd newydd. Y mae y cynulleidfaoedd yn lliosocach a'r cyfarfod- ydd yn llawnach o ddefosiwn a rhywbeth byw. Nid ydym wedi troi yr offeryn yn hollol ymaith. Defn- yddir ef yn nechreu y gwasanaeth, ac wedi i'r cyfar- .fod fyned yn rhydd, gwneir hebddo. A chredaf mai hyny sydd yn iawn. Bydd ei eisieu eto. Da genyf 1 hefyd ddweyd fod swyddogion yr eglwys mewn llawn | gydymdeimlad a'r adfywiad, ac yn sefyll yn cefnogaeth i'r bobl ieuainc. O amser bendige"1^ Y mae y frawdoliaeth yn ynrddangos yn llawn sere ogrwydd y naill at y llall. Carwn grybwyll ^aU. ifaS all fod o ddydaordeb. Y mae genym GyrndeitB Ymdrech (irefyddol y bobl ieuainc, yr hon sydd gweithio yn egniol ar linellau sydd yn rhwyff1 0 ddwyn toraeth o fendithion i'w niynwes hwy }'r *e ainc, ac o ddwyn lies i eraill. Nid y'm yn caaW J cyfarfodydd yn hwyr. Unwaith yr aeth yn 10 Fel rheol yr y'm yn terfvnu 9.30, ac yn myned a"a^, gyda'n gilydd ar h}'d rhyw un heol i ganu. Ar diwedd offrymir gweddi fer, ac a pawb adref. A cais oddiwr'th hen aelodau nas buont mewn addoli^ er's blynyddoedd am i ni ddod a chanu gyferbyn a tai. Gwnaed hyny er cysur mawr iddynt. Daeth cais drachefn am i ni fyned i'w tai i ganu. rhwydd hollol ceir 15 neu 20 i fyned, a gwnajj ddarllen, gweddio, a chanu. Yn awr bob Sabbatw am 5 o'r gloch, y mae yr ieuainc yn ddosbarthiada —meibion a merched—yn myned i dai- yr hen ae^j" au a'r rhai cystuddiedig i gynal gwasanaeth ol. Yr oedd saith dosbarth allan gyda'u gwai ddoe; a thorir i gylch newydd yn barhaiis. Y lnaefl yn awr yn myned i dai esgeuluswyr hollol i g>'na gwasanaeth, a chant groesaw. Yn y modd hwn 1 y'm yn ceisio ac yn llwyddo i droi y teimladau i waith, ac felly eu parhau a gochel adweithi^d- Gallem grybwyll lliaws o bethau i brofi fod y tyne^* wch a'r dwysder sydd wedi ei deimlo yn y cyfarfod' ydd yn troi yn nerth i waith, ie, yn wir wroldeb. & engraifft, meddylier am ddwy chwaer ieuainc Y. myned i dy, j^e gwelsid dyn yn myned yno y buas^ amheuaeth am ei gymeriad ac eto y ddwy feriy. ieuainc yn myned ac yn darllen a gweddio yno. Prlfl y- mae dim mwy gwrol yn hanes yr eglwys. Nid oes llai na 35 o wyr ieuainc wedi tori allan i gymetf rhan gyhoeddus mewn gweddi, a thuag 20 o ydd hen ac ieuainc. Gwnaed pob peth yn newyo?' Crodwn y gosodir i lawr y dyddiau hyn seiliau gwelth- garwch yr oes nesaf. Peth arall i'w grybwyll yw ymdrech bersonql aelodø au yn perswadio. Gwyddom am engreifftiau lawet o hyn i gael rhai i'r Ysgol Sabbothol ac i'r eglwys, a hyn sydd yn gwneyd y gwaith. Gwneir hyn y11 Y De yn yr addoldy, ond gwneir ef yma y tu allan- Ni esgeulusir unrhyw gyfle, ac nid oes brinder Cy leusderau wedi unwaith gynhesu calon y bobl. De' heuig ryfeddol yw aelodau yn myned at rieni trwy ej plant. Y mae ynglyn ag eglwys Hyfrydle ysgO Sabbothol i blant nad ynt yn myned i unman, ac 1 mae yn hon dros 80 o blant—ac yn araf y mae e rhieni yn dyfod i wrando. Llawn ysbryd diolchgar v'm, llawer mwy (,Yseg, edig i wasanaeth Crist, ond heb allu vmffrostio> profiadau uchel, ond yn gloewi mewn cymeriad phrofiad. Cryfhau y mae y syched am achub eneid' iau. Ac er nas gallaf roddi unrhyw fanylion am Y, eglwysi eraill yn y dref, gallaf sicrhau fod fy mrody yn y weinidogaeth—Mr. Hughes, Ebsnezer, Evans, I^ondon Rd., Mr. Evans, Armenia, a Williams, Llaingoch,—yn gweithio yn ddiarbed, y.11 yn mwynhau cyfarfodydd a wyneb Duw arnynt; y 11 cael y fraint o groesawu llaweroedd i'r eglwysi, ac Y I d derbyn ymgeledd iachawdwriaeth yn bersonol, aC ad brydiau ei gorfoledd lond eu llestri. "Yr Arglwy" a wnaeth i ni bethau mawrion, am hyny yr ydym y llawen."