Y Gwladgarwr

Dylanwad y naill Ddarganfyddiad Celfyddydol ar y Hall, a Dylan- wad yr oil ar Wareiddiad." Testyn Eisteddfod Carmel, Treherbert, JSadolig, 1875. DtIAKWAD, YR OIL AR W AREIDDIAD. Hefvd, heblaw fod y barbariaid gogleddol wetH duthro dros Ewrop, ac wedi dystrywio p( h llewm-h o oleuci g* ybodaeth, acwedi llhdd pob ysbryd ymchwiliad, fe ddaeth y Babaeth ) IJ ailu rerthol ys y gwledydd, a llwveoodd i rwymo yr holl wledydd, yn yr ar wybodaeth truesus hwn. Fe ddaeth Cristior ogbeth yn fath o Gristionogaeth fsrbaiairtd. Fe adawodd y barbariaid la* er mwy o'u hoi ar yr Eglwys nag a ar aw o<ld >r Iglwjs o'i hoi arnynt hwy. Ir oerid yr Eglwys eisoes wedi colli Haver o'i 1 erth tyihernd; a phan ddaeth y bar- bariaid gvria boll yni concwerwyr, yr oeridyrt }D iatur.ol yn gadael eu hoi ar bob peth; ae ar yr Iglwys foetbus yn g; mairt h dim. Ac fe ylodd yr Eglwys ID or hehtth o'u hysbrvd, fel y bu mwyach am g >i iitoe'd meitbion fel hunllef ar y gwledydd, yn gwasgu dhm bob yrogais at welliiiot. Ehoddai Rhufdn holl nerth ei dyiunwad yn eibyn pob darganfyddiad, a'i diu-i d at doyrchafu y bobloedd yn gtm- deithasol a moesol, ac yn enwedigyn eI byn pob ymdrech i tiuwyu i mewn oleuni gwy- btii atth. Oud tua dechreu yr unfed ganrif ar ddeg, dechreuorici llei. yddiaeth ymadfywio "Srotdd ) Eabaeth, eibyn hyn, wedi bod yi tt;, rnasu ar y gwledydd gyda iau haiarn- aidd am rai caisriioedd, a'i mantais hi oedd cadw y bobi me\. n tywyHwch. OLd yn awr, yr oedd ysbryd arall yc dechreu dyfod i ILeWD, ac yn iefeinio y gwledydd er ei gwaethaf. Yn ystod y canrifoedd blaett- oroi, yr oesoedd ty wyiiion ar Ewrop, yr oedd yr Arubiaid wedi bod yn enwog am eu dysgeimaeth, Pan oedd y gweddill o'r bjd ys gorwead mewn dygn anwybodaetb, yr cedd y gencdi ryfedd hon fel pe buasai wedi j mdyngedu i wahaaiaethu oddiwrth bob cenedl arall, am unwaith yn ei hanes yn yrchyfrydu yn y celfyddydau a'r gwydd- orau. is is gellir ciweyd eu bod hwy wedi y< hvrai.egu llaw er at drysorau gwybcd- aeth y byd, nid agorasant hwy fwnglodd- iau newyodion yn Lhiriogaeth y meddwl, ni roàdasRLt hwy gyfeiriad newydd i'r ymchv. iliac! am wirionedd; ac eto, cyf- lav iiasBEt wasanaeth pwysigiawn i ddynol- ryw, cadwastiiit wybooaeth yn y byd yn ystod y ros dyvell a ddisgynodd ar y cenedloedd ereill. Darcstyngasant hwy i'v, hawdurdod yr holl wledydd o Ysbaen yn y Gorllewin hyd i'r afon Judns yn y DwyraiD, ac yr oedd y Groegiaid yn mysg y cenedloedd gorchtygedig hyn. Cymer- asant hw- tbau feddiant o'r trysorau cyfoethog o wybodaeth ag yr oedd y genedl hoto trwy ganritoedd o lafur wedi eu casglu. Ini wnaethant hwy Demawr ond j cyfieithn ac esbciuo gweithiau y Groeg- iaid, ond bu hyny yn enill i Ewrop; canys os na farchnatasant a dysgeidiaeth y Groeg- iaid fel ag i enill llawer o log, fe gafodd Ewrop yn ol yr hvn a gollwyd yn ystod yr oescedd" tywyliiot, a hyny yn benaf trwv eu hotlerytoliaeth hwy. Yr oedd yr Arab- iaid, yn ystod y canrifoedd hyua, wedi ymwthio vn mlaen .trwy eu buddugoj- iaethau ar hyd glenydd Affrica mor belled ag Algers a Morocco; ac wedi croesi Mory Canoldir i'r Ysbaen, ac yno, yn ol eu harfer, yr oedüynt wedi sefydlu amryw o ysgolion." Tua dtchreu yr unfed ganrif ar ddeg, agorodd aniryw eg oeddynt wedi bod yn astucio dan yr Arabiaid yn Isbiieu t, Ei;z oil io?-, tl exi, n g? ahanol barthau o Ewrop, a dcchreuasant gytranu addysg mewn gvecld ag oedd, erbyn hyn, bron yn hollo! anadnabydous yn EWTOP, a thrwy hyn decbreuodd llenyddiaeth ymadfywio, er na chafwvd ilawtr o firwyth yr adfywiad hyd y drydedd gaurf ar ddeg. Ymysgydwai cenedloedd oddiwrth yr anwybodaeth Pab- aidd üend wedi bod yn gorwedd fel hunllef ar wvl; 0 Ewrop am oesoedd. Ac fel yr oedd dysgeidiaeth yn ymledaenu, cychyriid mw)" o ysbryd ymchwiliac, torai medd,l iau cenedloedd allan ar dde ac aswy, agor- ent lwvbrau newyddion iddynt eu hunain; ac yn yr cesoedd dilynol, wedi cael y cynhFfiad aEgenrbeidiol, g-wcawd lluaws o ddarganfyddiadaa pwysig iawn, dargan- fyddibdau a dyieisiau ag oedd a'u tuedd uDiong) lehol i wellhau y ddynoliaeth, ac i gynyrchu mwy o ddedwyddwch a chysur- on. Gallwn edrych ar ddylanwad y dargan- fydciadau hyn mewn celfyddyd a gwyddor ar wareiddiad mewn dau neu dri o gysyllt- iadau. 1. Eu dylanwad trefuidol (economi- cal). 2. Eu dylanwad deallol (intellectual). 3. Eu dylanwad moesol (moral). Dylanwad Trefnidol y Darganfyddiadau — Wrth y dylanwad hwn y golygwn y dylanwad y maent yn ei gael ar arferion beunyddiol dynion, a'u dull o fyw; y cysuron y maent yn eu mwynhau rhagor mewn oesoedd pryd yr oedd moddion eu cysuron yn brinach. Os edrychwn ar y dylanwad hwn, cawn ei fod yn ddwfn ac yn eang. Y mae yr egwyddor o drefnid- edd yn rhwym o ddilyn gwareiddiad pa le bynagybyddo. Ymaeynunoelfenaupwysic- af gwareiddiad fod pob peth yn cael eu dar- ostwng i wasanaeth dyn-pob peth yn cael eu dwyn i'w lie i gyflawni y gwasanaeth y bwriadodd Duw iddynt eu cyflawni pan yn creu dyn. Fel y sylwa un awdwr, y mae astudiaeth wyddonol a natur yn gwasan- aethu er gwellhau sefyllfa anianyddol dyn y mae, hefyd, yn awgrymu iddo y cwest- iwn pa fodd y gall woeuthur ffeithiau sicr yn is-wasanaethgar iddo ei hun. Y mae yr ymchwiliad i egwyddorion, yn fuan, yn cael ei ddilyn gan ddyfeisiau ymarferol. Mewn amseroedd a aethant heibio, yr ucig ffordd a feddai dynion i wneutbur gwaith oedd trwy lafur eu dwylaw eu hunain; a phan fyddai ganddynt orchwylion lluosog a gwaith mawr i'w gyflawni, byddai raid cael llawer o ddwylaw yn nghyd i'w wneuthur. Bu hyn yn achlysur iddynt fyced i gadw caethion. Wrth gael nad oedd llafur dynol yn dwyn digon o elw i'r meistri pan yn talu cyflog i'r gweithiwr, mewn rhai amgylchiadau darostyngwyd y gweithiwr i fod yn eiddo i'w feistr; ac mewn amgylchiadau ereill, defcyddiwyd carcharorion, yn enwedig carcharorion rhyiel, i wneyd y gorchwylion hyny. Ond trwy i ddynion, ymroddi i astudio galluoedd natur, canfyddwyd y gellid gwteyd i alluoedd anianyddol a chyfrin- iadau peirianyddol wneyd y gwaith, a hyny i annhraethol well martais. Ae oddiar hyn, yn gystal ag oddiar gymhell- iadau dyngarol a Christionogol, yr ydym ni, yn yr oes hon, wedi gweled mwy nag un vlad yn rhyddhau ei chaethion. Yr ydym ni yn byw mewn oes, un o neillduolion vr hon ydyw fod llafur dynol ac anifeilaidu yn Thoi lie i fesus helaeth i beirianau. Y mae ei dyfeisiau mews peirianwaith wedi gweithio chwyldroad cymdeithasol yn y gwledydd. Yn amgueddfa Alexandria, yr oedd peiriant byehan y cyfeiriwyd ato eisoes wedi ei ddyfeisio gan Hero. Troai trwy rym agerdd; a chyn belled ag y gwyddis, hwn oedd yr agerbeiriant cyntaf a luniwyd gan ddyn. Edrychid arno, eginyn un o'r dyfeisiau pwysicaf a wnawd erioed, yn unig fel dernyu o gywreinwaith am dros ddwy ganrif ar bymtheg. Ond do.eth yr adeg yr edrychir ar y ddyfais mewn goleuni tra gwahanol. O'r diwedd, dyieisiwyd agerbeiriant nid i fod yn dderyn o gywreinwaith i synu y byd mwy- ach, end i fod yn un o'r galluoedd mwyaf pwysig yn nhrefydd y byd, Aonid. trwy ddamwain, ychwaith, y dyfeisiwyd yr agerueiriant diweddar, jffrwyth myfyrdod a phrofiad maith ydoedd. Ac Did ar un- waith, fel y dangoswyd, y dygwyd ef i'w berffeithrwydd presenol. Ond wedi per- ffeithio y ddyfais, gwneir iddi heddyw wasanaethu bron yn mhob cysylltiad, a chyflawni bron bob mathro wasanaeth. Y mae yr agerbeiriant, heddyw, yn cyflawni gwaith miliynau o ddynion, a thrwy hyny gwellhaodd sefyllfa dyn yn fawr iawn. Gall y rhai a orfodid i lafurio, gynt, ym- dawelu i feddwl yn awr. Cymhwyswyd y adytais, yn mlaenaf oil, at godi dwir o'r pyllau mwn a glo. Yn fuan, dysgwyd ei gymhwyso at y celfyddydau o nyddu a gwau; creodd sefydliadau gwelthfaol mawr- ion; diwallodd y byd a dillad a chyf- newidiodd lafur cenedloedd. Yn ei gy- mhwysiad at forwriaeth, gwnaeth fwy na galluogi dynion i deithio bedair gwaith yn gynt. Yn lie deugain niwrnod i groesi yr Atlantic, gellir ei groesi yn awr mewn wJth niwrnod. Ac ar y tir, draehefn, y mae ei allu yn 11awn mor rhyfeddol gall dyrdon deithio cymaiut mewn awr yn bre- senol ag a deithient mewn diwrnod ryw har,er cant 0 flynyddoedd yn ol. %ianw&dodd dyfeisiad y cwmpawd yn gryf ar forwriaeth, yn gystal a dyfeisiad yr amser-fesurydd (chronometer), yr hvn a'i gwnaeth yn bosibl i gael allan i sicrwydd sefyllfa llong ar y mor. Ac y mae morwr- iaeth rwydd yn un o'r elfenau pwysicaf yn ngwareiddiad y byd. Y mae iddi ddylan- wad dwfn yn un peth yn nghyflead dysol- ryw yn ngwahanol wledydd y ddaear; c wedi eu cyfleu, y mae yn carlo y dylanwad dyfnaf ar ddiwydrwydd cenedloedd. Dwg nwyddau a chynyrbhioQ un wlad i gyf- lenwi d.iffygion gwlad arall. Lledaena nwyddau Prydaic dros yr holl fyd, a daw a rhywbeth o gynj-rchiou pob gwlad o'r bron i lanw angen Prydaio. A thrwy gyfnewid cynyrchiou cenfedloedc fel hyn a'u gilydd, symbyla holl ymadferthoedd y naill a'r llall mewn ymgystadleuaeth fas- nachol a'u gilydd. Yr oedd yn wybyddus, ryw chwe' chaa- rif cyn Crist, y byddai i ddarn o ambr wedi ei rwbio atdynu, a gwrthyru cyrff ys.;efn ond fe arosodd yn ffaith ddibwys, ni edrychid arno ond fel tegan chwareu hyd yr eilted ganrif ar bymtheg ar ol Crist. Ond pan ddaethpwyd i ddeall ei wir natur trwy gyfresi meithion o arbrofion, dechreu- wyd ei gymhwyso at ddybenion ymarferol bywyd, ac felly y mae, yn yr oes hon, wedi dyfod yn elfen bwysig yn nghysur all wydd- iant masnachol a gwladol y byd. Y mae yn dyfod a'r byd, rywfodd, at ei gilydd. Gwna yr India yn gymydoges i Gymru. Daw ag Awstralia sydd fel pe byddai wedi ei halltudio yn mhell draw o gymdeithas y cyfandiroedd ereill, ac wedi ei gadael beb neb o'i thras a'i hurddas hi i gymdeithasu a hwy, dim ond sypynau o fan ynysoedd yma a tbraw yn y pellder, daw a hi o fewn cyihaedd galw i'r cyfandiroedd ereill. Y mae y telegraph yn difodi amser a lIe i fesur mawr, ac yn gwasgar serch a brawd- garwch ar edyn y fellten dros holi led y ddaear. Ymddiriedir y negesau mwyaf pwysig iddo mewn masnach a gwleidydd- iaeth, a chyflawna hwy fel gwas da yn ffyddlon a diymdroi, er cysur a bendith i'r ddynoliaetb. Ond y mae cysur a dedwyddwch yr hil ddynol wedi ei helaethu yn fawr-nid trwy y darganfyddiadau hyn yn unig, ond trwy nifer fawr o rai ereill llai, y rhai, efallai, wrthynt eu hunain, J'dynt yn ymddangos yn bethau dibwys iawn, end ydynt, er hyny, wedi gwDeuthur gwasanaeth mawr yn y cyfeiriad hwn; y maent wedi dylan- wadu yn ddwfri er coethi ymarferion dyn- ion. Rhoes y sylw adtiewyddul a delia i wyddoniaeth, yn y bedwaredd ganrif ar ddeg, symbyliad Mrthol i'r dalect ddyfeis- gar mewn dynion, ac y mae hon wedi gwasanaethu yn ffyddlon i gysuron y ddynoliaeth. Nis gallwn, yn y lie hwn, wneuthur ond J chydig o gyfeiriadau brys- iog at rai o'r gwelliantau hyn. Yr oedd y tai yn cael eu gwneuthur yn dra annghelf- ydd hyd y bedwaredd ganrif ar ddeg, ac o hyny i'r unfed-ar-bymtheg, pryd y gwnawd gwelliantau mawrion yndriyiit. Lloriau pridd oedd iddynt cyn y pryd hwn yn gyffredinol. Rhydd Erasmus, Proffeswr yn Rhydychain yn amser Harri yr Wyth- fed, y desgrifiad canlynol i ni o dai y tlodion :—" Y mae y lloriau yn gyffredin o glai, gyda brwyn wedi eu taeou drostyut, o dan ba un y gorwedd hen gasgliad o gwrw, brasder, esgyrn, poer, a phob peth sydd yn ffiaidd." Ond yn raddol, daeth. pwyd i roi lloriau priddfeini, neu geryg. Ond pan ddyfeisiwyd y felin lifo, daeth lloriau coed yn llawer mwy cyffredin, y rhai a wnaect y tai yn llawer mwy cysur- us. Tyilau yn y muriau a wasanaethent yn lie ftenestri, trwy ba rai y deuai y gwynt i mews fel y goleuni, yn gymaict felly fel y darllenwn am y Brenin Alfred yn gwneuthur lanterni i amddiffyn ei ganwyllau rhag y gwynt a ddeuai i mewn trwy yr agenau a wasanaethent yn lie fferlestri yn muriau ei balas. Yn raddol, dechreuwyd gwneuthur y ffenestri o ddellt; ond pan ddaeth gwydr yn nwydd Iled gyffredin, dechreuwyd gwneuthur y ffen- estri o wydr. Ond gwneid hwy yn dra annghelfydd hyd yr eilfed ganrif ar bym- theg, gan nad oeddid eto wedi dysgu tori y gwydr fel yr ewyllysid, gorfodid hwy yn hytrach i'w gymeryd ei fel y caent ef. Ond tua'r pryd hwn, dyfeisiwyd modd i dori y gwydr gyda'r diamond, a chafwyd felly, o'r diwedd, ffenestri diddos. Hyd amser Harri yr Wythled, cyneuid y tan ar gaeol y llawr mewn twll pwrpasol, a gadewid i'r mwg weithio ei ffordd allan trwy y drws, trwy y ffenestri, a thrwy y twil oedd wedi ei adael yn bwrpasol iddo yn nen y ty. Gyda'r fath drefniadau, hawdd meddwl mai nid golwg siriol iawn oedd yn eu tai, rhaid mai tra myglyd a phardduog oeddynt, ac nad oedd nemawr o gysur a sirioldeb wrth dan o'r fatb. 0 id tua'r amser a nodwyd, dechreuwyd adeil- adu simneiau ar 3 tai; a thrwy hyn, pur- wyd y tai oddiwrth y mwg a'r parddu, a rhoddid y fendith aamhrisiadwy hono i dai ein henafiaid, aelwyd lan a chysurus, a thai cynes a diddos. Ac y mae yn an- hawdd i ni brisio y dylanwad y mae tai glan cysurus, ac aelwyd gynes, siriol, yn ei gael ar foesau dynion, a thrwy hyny ar wareiddiad gwlad. Y mae i ddyn feddu cartref cysurus yn elfen bwysig iawn vn nghyfansoddiad ei gymeriad. Nid yw" y dyn hwnw sydd yn ymhyfrydu yn nylan- wad cartref yn debyg o fod yn fwystfil annheilwng iawn yn ei gymeriad mewn un cylch. Y mae dylanwad pethau bych- ain yn cyrhaedd yn bell iawn. Y mae gwareiddiad pobl i'w adnabod wrth lendid a sirioldeb eu haelwydydd. Gall nad oes llawer o foethau arnynt, ond hawdd deall yn mha ley mae cysur i'w gael. (FID barhau.)