Y Cymro

NODION. GYsMREIG. TWR CADARN. Twr Cadarn yw caw fy Nnw, Y"ng iighaiaol perygl,on, y by,d,- O'i fewn y mae cariad yn byw, Yn ras a thruigaredd i gyd; Arfoged gelynion yn awr, Nid ofna fy enaid yr un; Sylfeini y: Twr sydd i lawr Ym mywyd y Duwdod Ei hun. Caf ddianc i'w felys fwynhad, ■ Er ameu' raddewid yn hir; Dirwy, niwloedd: cynddaredd a brad, Mae tywybyr y by wyd yn glir; Yn wyneb byddinocdd di ri, A'u creulon gawodydd o dan, Mae'r Twr yn ago,red i mi A'i byrth yn. orfoledd a chan. Hydemrf yn enw fy Nuw, I'r Twr y oyfeiriaf fy nbraed; t Ac yno caf lonydd i fyw, Heb ofni dialydd y gwaed; O gyrraedd têfifyslgoedd y byd, Mewn'tawel dangnefedd di stwr, Caf gwmni angylion a hyd, Yn. heddwch fy, Nuw yn y Twr. DYFED. 0 Ychydig iawn 01 ddyddiau mwy drycinog a welodd Meirion na'r diwrnod y daeth Cad,air Wag- Hedd Wyn i'w frodir yn Nhraiwsfynydd. Disgynnai'r gwlaw yn drwm drwy'r dydd nes gXjrlifb'r afonydd, a thro,i'r meuSiydd yd yn llyn dwfr. Ac eta, er garwied y storm, yr oedd neuadd g-ynnull Trawsfynydd yn orlawn nos lalU, pryd. y dadorchuddiwyd y gadair wag yng ngwydd llu o gyfeillion a ahymydogion y biardd gan Rolant Wyn. "I —— Digwyddiad rhyfedd ydoedd hwn, heb ei debyg yn hanes yr Elisteddfbd na'r wlad. Mab fflerm yn .\hrawsfynydd oedd Hedd Wyn, wedi d'ringo i gadair yr Eiisteddfod Genedlaethol a ftiarw dros ei wlad yr un haf. A dyma'r g'ad- air w;ag yn dod i'w fro enedigol, i'w gosod yn tbrif' gadair1 ymhliith banner dwsin QI gadeiriau a enillodd y bardd, yn ei gariref, yr Ysgwrn, gerlLaw pentref Trawsfynydd, yng ngbanol niynyddoedd Meirion. -t .Î Naturiol a phrydferth iawn oedd dymuniad ei glyd!niabod aim, gael, cyfiarfod coffa i Hedd ^yn y noson y daeth y Gadair wag i'r pen- j:ref. Nid oedd dim byd neilltuoi yn y cyfar- ond yr oedd y cyfarfod' ei hiun yn un ^lltuol iawn. Nid oedd neb e.nwlg' iawn ar y* esgynlawr, ond yr oedd y gadair wag yno r b-rettiyn du drosti. Gwerin gwlad oedd y ^Ulliad a lanwai yr ystafell, a phawb yn rhy c^ys i deimlad ddangos ei hun, mewn na },nymeradwyaeth na dagrau. Dywedwytl ,^er o bethau rhiagorol gan y siaradwyr, oarllenwyd dar/iau barddonol O' radd uchel, an^ distaw a difrif-ddwys oedd y gwrandawyr,' rif Uln yn hir yn ceisio deall beth oedd yn cyf- w deimlad rhyfedd y dorf. Prin y cred- ji °d hyd yn oed cadair wag yn esboniad artT^ arno- Ond1 pan y soniodd y Cadeirvdd w deulu'r Ysgwrn, ac y trodd at yr amaeth-1 ^dd yn eistedd y tu ol i'r gadair wag, ac • afeyWedbdd' tl][)'ym!a dad Hed'd Wyn, deall- Birk^J?fan. Dynia un peth nad oedd yn Rolant Wyn a sJlIlludodd y gorchudd du o.ddiar,y gadair, a dyma un o beth au mwyaf pathetig y cyfarfod. Yn rhyfedd iawn nid oedd y gorchudd du yn foddlon i adael y gad- air. Wedi dadrys rhan oedd yn oordeddu am un fraich iddi, yr oedd rhan arall yn gafael yn Z!1 dynach am fraich arall y gadair, fel pe yn methu ffarwelio a hi. Hwyrach foid y gorch- udd du yn meddwil fod ganddo hawl i aros yno, gan mai y Gadiair Ddu y g-elwir hi byth mwy. -+' Dy we da is nad oedd dim neilltuol yn y cyf- arfod. Wrth hyn y golygwn nad oedd yno neb o brif golofnau'r Eisteddfod. Oiid yr oedcl yno bteth llawn gwell,—cynrychioliad rhagorol 10 feirdd y sir ac o gyfeillion personol Hedd Wyn, Noson ydoedd i'r plwyf a,'r gymvdog- aeth Lddang-los, eu parch i goffadwriaeth un O'U\ plant, a llawn gwell oedd i baiwb arall gadw draw. -+-I- Y Parch. J. D. Richards, gweinidog yr Eg- Iwys Annibynol lie yr oedd-Hedd Wyn yn aelod, oedd y llywydd. Parhaodd y cyfarfod am dros dair awr, ond wrth gofio rhif y siar- adwyr, ac amrxwiacth y program, nid oedd yn f:a,i,th, a chad wyd y dyddordieb i fyny hyd Y" di- wedd. Day dywedai y Cadeirydd mai coffhau am Hedd Wyn y bardd, ac nid Hedd Wyn y milwr oedd amcan y cyfarfod. —— Ond ni sylwodd pawlb o'r siaradwyr ar yr awg'rym, a tharawiadol iawn oedd y ddvvy wedd i'r coffhad d-daeth allan yn naturiol a .diarwybod drwy y cyfarfod. Soniai rhai o'r siaradwyr am wladgarwch Heddi Wyn,—yn. ateb galwad y Fyddin, ac yn aberthu ei fywyd dros yr eg wyd dor ion mawrion sydd dan draed yn y Cyfandir. Ond gwedd arall oedd yn apel- io f wylaf at y cyiiuiliad wyddai'r hanes, Mab heddwch, plenty n tangnefedd, oedd Hedd Wyn, nid gwr y bidog, ac onibai am ryw ddamwlalin y tebyg yw y buaisai 1, Hedd Wyin Z, wedi cael aros yn y fan lie y dylasai gael byw a marw. Dywedais fod y gynulleidfa yn rhy brudd i roi mynegiad i'w theimlad, ac felly yr oedd ymron drwy'r cyfarfod. Ond pan y dy- wedodd y Cadeirydd mai mab heddwch oedd Hedd Wyn, dangoswyd beth oedd teimlad ei gymydogion yn y gymeradwyaeth frwdfrydig a roddwyd i'r sy'lw. —-♦-— Amlygwyd cydymdeimlad dwys a theulu yr Y slgwrn yn eu galar, a chofiwyd, hefyd, am deuluoedd tri arall -sydd wedi syrth-io, yn y gyf- lafan fawr,-—William Llewelyn Jones, Ellis John Jones, a Moses Lewis,-—ynghyda theulu R. R. Owen, efe wedi ei anafu'n dost. Nid hon oedd yr unig gadair wag yn Nhrawsfyn- ydd nos lau. -+-- Ofer i mi geis,io cyfleu syniad am y dwsin a rhagor o areithiau a dratddodwyd. Dichon !g i'ch gohebydd gipioi rhai ogynhyr:ohion y beirdd, ac yr oedd o leiaf dair o'r areithiau yn werth eu gosod ar gof a chiaidw,e,iddo Rolant Wyn, J. D. Diavies, Golygydd y 'hed- egydd,' a David Hughes, Moriah. Rhwng y tii rhoddwyd portread 01 nodweddion pwysicaf bywyd ac awen y bardd, a'r galar am. eigolli mor gynnar. Anfynych y gwelais gynifer o bersoniaid Eglwys Loleigr ar esgynlawr genedlaethol, a chafwyd areithiau pwfpasol ganddynt. Tu- I eddu yr oeddynt unwaitb neu ddwy i wrneud arwr. milwrol 01 Hedd Wyn, a syrthiai hynny yn oer ar glusit y rhai a adwaenent y bardd oreu. Ond yr oedd eu teyrnged i aithrylitih a naturioldeb Hedd Wyn yn brydferth iawn, yn enwedig wrth glolio fod tri o'r personiaid yn frodorion o'r ardal ac y.n gyfeillgar a'r bardd. Dymunod iawn oedd gweld person yn cael htvyl ar esgynlawr fel gafodd rheithior Traws- fynydd, ac os. yw Mr. Davies yn pregethu bob v Sul fel y siaradai yn y cyfarfod, dylai yr Eg- lwys fod yn orlawn. -7 Beth oedd gan y siaradwyr i'w ddweyd am Hedd Wyn bardd cadeiriol 1917? Dyma ddywedent am dano,—mai dyn ieuanc diym- hongar, cymwynasgar, ydoedd, yn byw yn naturiol ymysg ei gymydogion,, heb ymddiol oiddiwrlthynt mewn dim; yn cymryd rhan yn eu ho 11 syraudi.adau, ac yn gwneud a allai i helpu paw b. Ond gyda hynny yr oedd yn, fardd cyfriniol, treiddgar, yn byw mewn oymdeithas éùgOS a dirgelion natur, yn darllen ei memrwn s ac yn. myned i mewn i'w chyfrinach. Heb fawr 0 addysg na manteislion bydol, drkigodd yn uchel fel bardd, am mai plentyn natur yd- oedd. Aeth i mewn i gysegr sancteiddiolaf natur, ac yno g-welodd ei gogoniant. -<'+- Stoniai Rolant Wyn am nodwieddion cymer- iad a meddwl y bardd, adroddai Mr. J. D. Davies yr hyn oedd y bardd wedi weled a'i drysori yn ei waith, tra y dywedai Mr. David Hughes mai addewid oedd y cyfan a gyrhaedd- odd ac a-welodd y bardd. Yr hyn oedd yn brudd yn yr amgylchiad i Mr. Hughes oedd fod. y Rhyfel creulon yn tOTri i l'awr addewid- ion disglair fel yma. Ond teimlai yn falcli fod poibl ieuainc Trawsfynydd wedi rhoi help flaw i Hedd Wyn i gyrraedd y tir uchel y mae yn sefyil arnoi heddyw ym mywyd y genedl. RhDddodd Bryfdir ddisgrifiadbyw iawn 0' seremonj'r cadeirio yn Birkenhead, a chanwyd 'PI as Gogerddan,' a 'Bydd Myrdd o Ryfedd- odau,' nes y teimlai y gynulleidfa ymron fel, pe buasent yn yr Eisteddfod. Ac er mai cad- air wag oedd ar yr esgynlawr, ac mai Cadair Ddu y gelwir hi, rhoddwyd ami dusw hardd o ftodau gwynion yn arwyddlun o barch ei gymydbgion i'w goffadwriaeth. Yr oedd yn rhywle tuag un ar ddeg pan ddaeth y oyfarfodi derfyiniad, ond arhosodd pawb hyd y diwedd. Pan oeddwn yn troi tua'r drws daeth tad Hedd Wyn heibio i ysgwyd 11 aw a mi. Ac wrth iddo f'ynd tua'r drwsl clywaiis ef yn dweyd wrth 'gymydog ei fod yn mynd adref heb ymdroi. "Mi fydd i fain o'n diSlgwyl clywed hanes y cyfarfod rhyfedd yma." Dylwn ychwanegu ddarfod i Mr. Jones, yr ysgolfeistir, ofalu'n ddeiheiuig am y trefniadau, a'i fod wedi. ei ddewis yn ysgrifennydd pwyll- gor sy'n bwriadu gosod cofgoilofn i Hedd Wyn yn y pentref a dwyn allan gyfrol o'i weithiau. Anfonoddlliaws o- gyfeillion i ddat- gan eu gofid am nad allent fod yn, y cyfarfod, ( —yn eu mysg Eiifion Wyn, J. H. Jones, Gol- ygydd y 'Brython,' Dr. Moelwyn Hughes, a Syr Vincent Evans. Dydd Iau yr oeddy Swyddfa Ryfel yn cof- ) nodi fod Hedd Wyn wedi syrthio yn y frwyd'r, a dyma fel yr oedd awdurdodau'r fyddin yn croÎnido':r gyflafan Killed: Evans, 61117 E., Trawsfynydd. Wedi darllen y cyfnod1 oer yna cyn cychwyn i'r cyfarfod, yr oeddwn yn gallu ymdoddi yn hawdd i "ysibryd a theimlad y cynulliad. 0 drugaredd y. mae gagendor rhwng Gwerin Gwlad a Swyddfa Rhyfetl, ac os nad oeddwn [ yn cam-ddeall pethau, mae Gwerin Trawsfvn- ydd y n effro.