Y Cymro

YR EISTEDDFOD. CASTELL NEiDD, Awst 5 9, 1918. GAN Y PARCH. D. TECWYN EVANS, B.A. Dyrna'r bedwaredd Eisteddfod er dechreu'r Rhyifel Mawr, ond ar rai cyfrifonprin y gellid meddwl, a barnu oddiwrth yr vVyl 1 wydd- iannus a phoiblbgaidd, hOon, fod y ifath beth a Rhyfel o gwibl. Wrth reswm, clywir adlais y Rhyfel yn yr anerchiadau ac yn y oanu, a gwdír yma fel ymhobman arall heddyw filwyr clwyfedig" sy'n at- goffa pawb am enbydrwydd yr amseroedd. Credaf v deiil y Bab- ell o wyth 5 ddeng mi! o bob], ond y mae cymaint a hynny'n ami y tu allan iiddi ym maes yr Eisteddfod, ac ni wyr neb pa saw! mil sydd yn heolydd culion. orid diddorol1 Cas- tetl Nedd bob dlydd o'r wythnos hon. Ie, tref ddiddorol yw Cas- te!! ^S'edd a'i th-rigoiion, fel y De- heuwyr tirion yn gyffredin, y 11 nodedig" o groesawrgar.. Y bai mwyaf arnynt yw nad ydynt yn siiarad1 diigon ar y Gymraeg: gob- eithio'n w-ir y rhydd ymweliad yr Eisteddfod symb'yliad new-vidd a pharhaol i Gymreigrwydd llef-er- ydd y dref. Ond y mae oddeutu) r dref .giylch ma wr a phwysig o fywy-d a tneddwl a llafar sydd yn Gy-nircyaidd ti waFa, a diolicham hynny. Cafwyd peth Saesneg", a hynny'n deg a naturidl', oddiar y 0 llwyfan, ond credaf fod Ilai o Saesneg" at ei gilyd-d ar Iwyfan yr Eisteddfod nag oedd dyweder ugain mlynedd yn ol1. O' n:05 Lun. hyd prynhawn Mercher, clywais bum anerchiad o'r Gada-ir, ond dim ond tin ohonynt yn iaitli ein marnau, ac nid yw dywedyd fod yr anaith Gymxaeg yn werth" y llcill y I hefo'i igilydcl y ndJdim ond oanariDl- iaeth brin. O'm rhan i, digwycld- af fod yn un o'r miloedd Cymry sy'n dal i gredu''n gryf ynMr. I Liloyd George, ac i'w edmyigu'n ddirfawr, and diflas oedd clywed nemor ddim yn y rhan iuosoooif o'r areithiau o'r* Gadair hyd yma (prynhawn Mercher) narnyn rr oli'V Prif Weinidoig. Gorm-pd o ddim nid yw dda,—ngormod. o Saesneg nac o foli hyd yn oed v y Prif Weinidog'. A phetai Mr. Lloyd George ei hun yn igwrando, credaf mai ef fyddai'r parotaf i gy doily;gu a, hyn. Ni chyrhaecldaisl yn ddigon buan ibore Llun i glywed Mr. J. H. Jones, Golygyclid y 'Brython' yn traddodi ianerchiad i Uniieb y Cymdeithasiau Cym raeg ar "Gym- ry Lerpwl," ond ceflais ran dda o araith Mr. T. J. Evans, Gblygydcl y 'Celt,' ar "Gymry Llundain"; t mawr a c-hymn's oedd y dioich ar y diwed'd i'r ddau 01<)r,gydd galluog a thrylen, gan atolygu arnynt gyhoeddi'r hyn a draeth- asa-nt. Cefais lias gwirioneddo-l, fel pawb arall, ar y Cyngierdd Cymraeg nos Lu-n. Nid wyf yn igerddor, ond ni elywais enoed gor yn canu'n well gennyif fi na'r Cor Mawr- tua. 400 o I,eis,iau- oedd. ar y llwyfan nos Lirn, tan arweiniad T. flopkin Evans. Nid wyf yn coiio- clywed Mr. David Evans., Llundain, yn canu o'r blaen. ond ni allwn liai na dOltio at Gymreigrwydd ei barabl, naturioldeb ei yshryd,a'i ddatgan; iaulau gwych. Pwr:y a, ,gafodd yr hyifrydwch 0"i wrando'n oanu "V ,Marcho,g" fore M-ercher a'i hanlg- hofia ? Gwr a fagwyd ar uchei- derau Ponterwyd yn Sir Aiberteifi, ac y mae'n g-redyd, g'allwn i fedd- wl, i'r Sir a'r wlad a'i magodd. Gotoeithio y oaf y pleser o'i g'lyw- ed yn canu. Cymraeg yn ;fuan liawn eto. Am Madam Laura Evans- is, Williams a Miss Winifred Lewis, nid wyf yn tybio iddynt .ganu'n well eriioed. RhynKddynt ill tri a Seindorf odidoig y G-.varchodlu Cymreig, cafwyd dechreuv diguro i'r uchel wyl genediaethol eleni. Poibloigaidd ilawn oedd yr Or- sedd eleni,—l'lawn cymaint felly ag; erioed, os nad yn fwy.. Da iawn i'r Orsedd iod Dyfed yn. Arch Dderwydtl: gwnaeth ei wiaith fel; arfer ng urddas a maturiokleb a medr gvvir. Ni chefais gvfl-e i fynychu'r Orsedd, ond elywais ganmoil uch-e-1 iawn ar araith Mt-. Llywelyn Williams (Llwydfryn) A.S. Rhy hir o ddim irheswiri oedd rliai. c),"r areithiau, meddir, a'r llteill yn rhy ddiddim o lawer. Ond dywediir fod anerchiad Llwydfryn yn em, ac yn esiampl berffaith* i areithw.yr erailll yr Or- sedd. Gyda Haw, bydd yn dda nan bawto a gjar lenyddiaeth Cym- u ddeall fod "8 La-wer DydcV' ystoriau tra. gwreiddiol, cel- fydd, a dawnus .a ymcklangosodd yin y 'Beirniaid- yn dd'uve/ddar, o w-aith Mr. IlywLelyi-i Williams— wedi. eu cyhoeddi'n Ilyfr destlus, igwerth hanner coron, gan Mr. W. Lewis, Caerdydd. Pris ban- ner coron, a dd-ylidi ei ddiywedyd, canv1& y mae eu gwerth yn Uaw-er iawn mwy na hynny. Yn ol fy rnarn i, y m,ac 'S Lamer Dydd" yn ideihvng i'w enwi ar yr un anadl a gwaith Daniel fel portread O' fywyd: Cymreig'. Lloingyfai'Chiadau calonnog i M.r. D-. Emrys- Lewis., AheraJon, Bar did y Gor on. Yr oedd ei enw'n. gymharol ddieithr i'r dyrfa, ond i'r rhai ohonomi a'i hadwaen- ai nid oiedd yn unrhyw syndod fod y gwr ieuanc gal'liuo;g a diymihon;- g'ar hwn -wedi ennill yr anrhyd- edd. lVlab Mr. Win. Lewis, pre- g eth w^ cymorth wyoi cy me ra d w y a phoblogaidd gyda'r Wesilea-id ym Machynlleth yw Mr. Ecnrys Lewis, ac os na chlywir arndano yimhellfach, bydd yn. bur sijllgall lawer: oho-n-om. Havvdcloedd gweled oddiwrth feimiada-eth Syr Z, John Morris. Jones fod awdi fudd- ugol Job aT destyn y .(iadair, "Eu Ner a Folant," ynihell iawn ar y ib'laen i'r awclilati eraill, Y rnae Job yn fab athrylith, ac yn wr -h off us sencholg at hynny, a chafodd dder- byniad tra. gwresoig gan v dorf. Edrychir ymlJaen a hyifrydwch gan liaws at dda ri len yr Awdl a'r Bryddest fudduigoi e'eui. Dar- lien,oidid Syr John, Mo-rris. Jones ei feirniadaeth ef a'J. J. Williams, a'r "gwr ieuanc o Gaerdydd" (chwedi Dyfed amdianoi'i hun) mewn ffordd ,-nor feistrolgar ac effeithiol i,ig y cgwnaeth un troi. Y mae hein; i a da eth y Gadair gan Syir John wedi. hen -ddyfod ym 1111 o brif d dliigwy ddi ad a u V Ei-stecldf od. I echyd i galon a chlustiau'r gen- t 11 yw clyweid peth fel hyn yn yr Eis.teddfüd. D'arllenodcl y beirn- iad rannau aruchel o awdl Job nes gwefreiddio' -pawb,—a thipynu gaaTip yw sicrhau. clUSit tyrfa mor enfawr heb son ameu'ovifareddu. Didigwyddaf fi fod yn un. o'r rhai a igred y dylai. Syr John Mürris .T o,nies Yfle i feirniiadu ar y Gadair bob blwyddyn yn ddifeth, petai er mwyn dinrond argyfri-i ei ra.gori.ae.th digymar wrth draddod- i'!r feirniiadaeth. j Diiwrnod i'w gofio'n hyifryd ac yn hi.r oedd dydd Mercher, canys di wrnoi l y plant yd oedd. Swyno'l odiaeth oedd canu'r Corau Plant o- lawer lie yn y Deheudir, ac yr oedd calon pob- Cymro Cymroaidd yn.»enniyn gan obait'h am ddyfodol yr iaith a'r genedl wrth wrando'r plant ibachannwyl hyil yn canu cysital ac yn. parabiu'r' Gyimraeg n ew 11. ffordd mor,,ddiledryw. A phwy a allanghoilo 'byth y peci- war plentyn pert a ganodd gyd'a'r tannau' r bore hwn ? Braint fa w r i'r pliant oedd yno wrth y can-, noeddoedd cael. gweled a chlyiw- ed Syr Owen Edwiards-. Own am un plentyn a gerddodd flynydd- oedd yn 0110 un ochr i Sir Fieirion- ydd tros y mynyddoedd i'r oehr ariaill yn unig er mwyn cael gweld y gwr da hwn. Tradclbdodd an- erchiad na chlywais erioed. ei hafal, yn ol fy1 imarn i, o Gadair yr Eisteddfod, ond -ganddo ef ei hun, a hynny yn, Aiberystwyth ddwy nynedd yn ol. Daethai, medd ef, i Gas:teH Nedc1 01 Lan- uwchllyn am mai dyc|d y plant yd- oedd. Dwys a theimliadwy'n wir oedid apel "gwaredv/r yr Iaith Gymraeg," fel y dywedodd Penar am Syr Owen, at Gymru i gladw'r iaitih yn fyw, gan; ddywedyd os collid yr iaith yn ystod y gienhedl- aeth hon v byddai -jvedyn yn rhy ddiwetldar. Rhoes^ devrnged haeckliannol i Forigannwg a'i hiathrawon am eu trOis- yr iaith a delfrydiau' igoren Cymru. Y rraae'n werth cyn.n-al Eis- teddfod er mWVn cael araith fel hon, ondnid oedd ond un. Hindi neu ddwy amclani dranr>oeth -#> mewn papur Sae< *v gyhoeddir yug Nghymru C vi \dd! Ond gohei thioy cyrhaedda) ranti th i bob ardal ac y-sgol. Ar ddiwedd yr anerchiad penig-aimp yr oedd diyn-ion cryfion- yn yvyio fel plant, i:avc.hy.f«;dodd pawb fel un r J ddangos -eu piarch a'u diolch i O\ven Edwards. Y fath resyn yw na cheid chwaneg o wyr o gyftel- vb ysibryd iddo ef yn Llywyddion yn yr Eisteddfod! O-'r rhai a glywais i (hyd nos lau hen:ach) | Syr Owen a Mr. John Hinds, A.S., Oiedd yr unig rai a sid radocki yn Gymraeg. Cymryd He Mr. 'L,]üyd George prynhawn. lau a wnaeth John Hinds, a rhoes an- erchiad gwr esog a phi 1 Gyrnrae-g nes cynhesu'r d-1. Bendith ar no Ond mu 1 li r am araith hirwyntog Argiwyod Treowen bore lau;, siaradodd am 25 munud, ac iba beth, cyn bellied ag yr ài'r Eisteddfod ? Yr oedd pawb wedi hen ddiflasu, .a digrif oedd ei weled yn, ymladd a'r dyrfa, ac yn- dal ati hi hyd y diwedd yng nghanol y twrw i gyd,—digrif, meddaf, o-ni bai fod peth fel hyn yn gwastraffu amser gwerth fa wr a phrin yr Eisteddfod. rob parch iddo, ond dylai Arglwyddi ddy.sgu gwell pethau o dipyn na hyn. Pa mor lnvysig hynnag yw ] ef neu arail, llawer pwysicach IITW 17 Eisteddfod. Ni bu dim •" si,,]a,ch V!lVI' Eistieddfod eleni na'r ] anerchiadau: Saesneg o-'r Gadair, ac ni bu dim gwell na thra-ethiad- ] au'r ddau Farchog o Lanuwchllyn a Llanfair PwU Gwyngyli,— sef gzvaredwr a philrwr y Gvmraeg. Son am ganu— wed dyna ganu fu yng Nghaisteil Nedd eleni! "Môr 01 gan yw Cymru i gvd,"— < yn enwedig y Deheubarth, a harnu oddilrth Gasltell Nedd. Ni chlybuwyd, gallwn feddwl, well canu fawr erioed yn unman yn.g Nghymru. Y mae Cor yr Eis- teddfod yn odidog ragioirol y naill noswaith ar o-l y 11all, a lliafuiriodd ei arweinydd talentog" Mr T'. Hop- kin. Evans cyn yr Eisteddfod ac yn ei hystod, mewn ffordd ardderch- j og', fel yr ymddengys pethau i mi. Da iawii yw gweled y gwr teil- wn,, hwn yn derbyn y fath an- rhydedd yn ei wlad ei hun. Clyw- ais rai o oreugwyr y dref yn llef- aru'n, uchel iawn am (tallo, a hyfryd yw meddwl fod gwr sy'n arwain cymaint ar Gymanfaoedd Canu, yn wr ieuanc gwir gref- yddol ei ysibryd. Gellir dywedyd hynny am eraiil sy'n g-wneuthur y gwaith cysegredig hwnnwyag Nghymru heddyw, ac y mae mor j bwysig i. arweinwyr ein Cymallifa- j oedd' Canu fori yn, ddiynion du'wiol ag yw i bregethwyr fod felly. Nodwedd ragor-oll yn yr Eis- "■ teddfod hon yw ymddygiac1 gweddaidd yt dyrfa ar hyd y ffordd. Credaf fed hyn yn < haeddu svlw- a chlod arb-ennig. Diau fÓd a wneldT tri pheth a ganlyn a'r yrnddygiad eithriatdol hwn': riheoYaeth w-eil ar y fasnach feddwoj., dwyster yr amseroedd, a medr a deheurwydd y tri arwein- ydd, yr Athro Edward Edwards, Penar, a Llew Tegid. A chofio'r gw re s a' r- trymder, ymddUig y clorf 71 I yn rhyfeddol o- dda, ac y mae r dull addas hwn o y.md'dwyn yn ? gredydi Dd,ellieubarth D.a cedd gw.el'.ed Llew Tegid wrth ho;ff y rnaen gyjnamt meistr arno,- ar ol ei brofedigaeth chwerw, a hyfryd oedd -afvveled ei briod hawddgar gydag ef yn yr wyl. Y r oedd yr y ia Athrd Edward Edwards yn ddiar- hebol o .ddoni-o-l fel arfer, -a'r Sars- on vn ruwynhau ei arabedd dibail