Y Cymro

CWRS Y BYD. Cynddelw. ■"EDAIU blynedd ar bumtheg i ddydd Llun di- weddaf, sef Awst 20, 1875, y bu farw y cofus, y "yddau, y synwyrlawn Cynddelw. AWR hunaw ddystaw a ddaeth,-awr annghof Ar rengau bodolaeth; Awr gysglyd ar drymllyd draeth Y m6r elwir Marwolaeth. Mynyddoedd Cymru. w\ 8^nygion Supply yn y Senedd, galwodd ■"Iri Lloyd George a F. Edwards sylw at waith y LlYlVodraeth yn tori y coed ar fynyddau a 8wylltdiroedd Cymru, ac yn esgeuluso eraill yn eu lie. Nid wyt yn Sicr fy niod yn deall amcan y ddau foneddwr anrhydeddus canys barn coedwyr yn gyffredin ydyw na fyddai o fudd yn y byd Plana prenau i. uai c ar ucheldiroedd Cymru yn y blynyddau hyn heb gael yn ol yr hen dym- Qoraii gwresog—pan oedd can yr eos mor gyff- redm yn y wlad a cliati y gwcw—i'w meithrin. mynyddoedd Eryri yn ddiau, ganrifoedd yn o tan goed mawrion. Sonir am fforestydd y yddid. pan nnwyd Cymru a Lloegr. Ni raid ond tori gweryd y mynyddoedd hyny na ddeuir, o fewu dwy neu dair troedfedd i wyneb y tir, o hYd haenau o fonion coed cryfion, a beddau y cewri tiyn yn cae1 eu gorchnddio gan y grug a'r eitbin corachaidd. Dengys hyn fod yr hinsavvdd yn peri, a chyn belled ag y mae yn myned cad- arllna dybiaeth rhai seryddwyr a naturiaethwyr, .Bef fod y ddaear yn dychwelyd eto i gyfnod y rhew. Y mae mawr wabaniaeth rhwng gauafan a kafau y blynyddau diweddar a'r hyn oedd- ynt haner can mlynedd yn ol; nid yw y naill .iawer mor oer na'r lleill mor boethion ac y !Uh'1Jt wedi ymgymysgu. Cawn lawer o ddydd- cynes Alban Hefin yn nghanol Alban ^rthan j ac o'r tu arall, cawsom eleni, yn Jshanol Mai, eira a rhew teilwng o ganol Ion- av?r. mhellach, pe plenid coed ar yr holl fyn- y^doedd, a phe tyfent ar ol eu plaau, a fyddai y**y yn fendith ddigymysg 1 Dy wed natur- sthwyr nad oes dim mor dost am he! gwlaw a oedwigoedd > ac y m^e hinsawdd Prydain, &ydag ychydig eithriadau, fel yr haf sych y ynedd, yn rhy wlyb gan y sawl sy'n byw ar ^-r' ydym ych waith yn gwbl sicr y yddai gorchuddio ein mynyddoedd a choed yn ■QRanega eu prydferthwch. Rhwng pobpeth, y dywedais yn y dechreu, nid yw'a hawdd gybod beth oedd neu sydd gan Mri George ac ■Edwards mewn golwg hefo'r cynygion a nod- ^yd. Os mai awgrytnu i'r Llywodraeth mai hi ydyw §Wir berchenogion y mynyddoedd, ac nid y sawl sydd yn honi hawl iddynt yn awr, ac yn eu Call. ac yn eu terfynu yn ol eu mympwy a'u tra- want eu hunain, yaa da odiaeth gwaitii y j*dau Seneddwr effro. Pa sawl cyttir mynydd- oedd yn gymhorth i ami dlawd gael dau ben a"yn ei. amgylchiadau yn nghyd, gymerwyd °ddiarno gan dirfeddsanwyr trachwantus am yr Utllg reswm fod ei dir yn cysylltu a'r cyttir wmy ? Gwyddom am un hen amddiffynfa ^y^ireig, ar ben un o fryniau ein gwlad, sydd Wedl ei chau i mewn gan Arglwydd y Faenor, er "awyll magu helwriaeth, gat) ddwyn oddiarnom Uti 0 greiriau mwyaf clyddorol ein banes, ac nid Yw byn ond un enghraipht allan o luaws. Damwain i Clwydfardd. "°vTaEifNOs yn ol, fel yr oedd Clwydfardd yn yr heol gyferbyn si'i d^ yn Abergele, <*a.eth cerbyd yn lied chwyrn ar ei draws, a thaflwyd ef i lawr. Yn ffodus, gwelwyd ef gan y cerbyd wr mewn pryd i arafu, onide gallasai Yr hergwd droi yn ddifrifol. Fel y bu, cafodd J1, Archdderwydd ysgytiad lied drwm ond ~^eth ato ei hun yn mhen ychydig ddyddiau. ^an elwais i edrych am dtno ddydd Sadwrn, deallwa ei fod yn brysur yn mhen clochdy yr I eglwys hefo'i hoff waith o ddoctora y cloc. Hirhoedledd awduron Cymreig IS gellir dweyd fod ysgrifenu i'r Traethodydd cl yn byrhau oes. Y mae yn awr yn fyw, ac iach gobeithio, wyth awdwr ag y ceir eu cynyrchion yr hen gyhoeddiad clodwiw am y flwyddyn sef ydynt :—Y Parchn. Canon Silvan Yvans; Hugh Jones, D.D., Lerpwl Josiah °nes, Machynlleth Thos. Levi; Rhys Gwesyn ones, D.D., Amerig; D. Griffiths, Dolgellau Rowlands, M.A., Bangor a Mr. R, J. Der- Ac y mae'r wyth, am wn i, mor rymus ys- Snfenwyr yn awr ag oeddynt ddeugain mlynedd y& ol; ac yn y cyfnod birfaith, wedi gwneud *&Wer o waith gwerthfawr. Ond y mae dau "ynafgwr anrhydeddus arall yn awr yn fyw y ^eir erthyglau o'i heiddo yn y Traethodydd am ^"4:9, sef y Parch. Wm. Williams, Abertawe, a K°bert Hughes, Gaerwen tra mai y flwyddyn gaulynol (1850) y dechreuodd Dr. Griffith Parry Ysgrifenu i'r cyhoeddiad a addurnwyd ganddo a+i fyny°h we^'yn ami erthygl bwysig ac thronyddol. Estyner llawer blwyddyn o hoedl ^dedwydd eto i'r un-ar-ddeg trylen. Saul yn mysg y Prophwydi. 1 fyddai'n well gan ddyn rhesymol syrthio i Bftnol nyth o gacwn brithion na bod yn gyff e'er i ar o feirdd gwatwarus. Digwyddodd i lenor dnabyddus y dynged flin hon rai wythnosau sL1 °1, pan oedd efe yn pererinio yn Nyffryn fr,hyn :—Cymhellai un o'r ddau ei gydfardd i dalu am botel o lemoned i'r Pterin ar ej (jaith, ac atebodd y cydfardd don- a chellweirus mewn chwinciad— Be talaf am botelaid—i'r boliog Leibeliwr dienaid? Eitha r6g, a gwas wrth raid, Ydyw Elis i'r d iaid, o'r nad yw awdwr yr englyn a'r gwrthrych >{SVl ,UD daliadau politicaidd, a mynai'r olaf nglyn gan y bardd arall- Daw Elis gyda halen—ar ddolur Eiddilod yn 11awen; Gawn ni wr yn ddigon hen I'w ddal yn Nolyddelen ? Gofynodd y pererin i'r ddau fardd wneud englyn rhyngddynt i'w hen gyfaill Alltud Eifion, a ebydsyniwyJ- G.E.—Yn fydrwr ffraeth, tafodrydd-gyr Alltud Ddagrau beilltion beunydd; Cyn.—Teulu'r Dadgysylltiad sydd Yn blino'r hen belenydd. A chwanegodd awdwr y ddwy linell olaf air arall i'r pererin o Ddol-- Y labwst hoff o leibel I Get away and go to Yr wyf yn ddyledus i'r pererin ei hun am yr hanes ac er tosted y driniaeth a gafodd, y mae cyn llawened a'r gog. Goleuni i'r Ynys liywell. DYWED Mr G. Hughes, Llanfechell, nad oes ra pherson na churad yn byw mewn 27 o blwyfi Mon ac ebe bardd wedi darllen yr hysbys'ad 0 Ynys Dywell iawn erioed Fu Ynys Mon a llawn o goed Ond wele saith ar hugain plwy' Heb bren o'u mewn-pa fendith fwy ? o

Dyffryn Clwyd POBL ofalus am eu gogoniant ydyw ynadon Dyffryn Clwyd, yn enwedig rbai Rbuthin. Rai wythnosau yn ol, bu y Warden yn beirniadu y draul o gadw y Carcbar yma ofnai Cytighor y Dref y bclasai hyny yn tueddbenu at gau y carchar i fynu a symud y carcharorion i fanau eraill lie na fuasai eu cadwraeth mor gostus. Un o aelodau Cynghor y Dref ydyw Mr. John Roberts, clarc yn swyddfa Mr. Ll. Adams, Ys- grifenydd yr Y nadon ac Ysgrifenydd hefyd Cynghor Sir DdiLibych ac yr oedd Mr, Roberts yn llawdrwm ar y Warden. Cyfarfu'r Ynadon yn ystod yr wythnos ddiweddaf, y Warden yn y gadair, ac yr oedd hefyd yn bresenol Mr. By- ford (y maer), Dr. Hugbes (y cyn-faer), Dr. Jenkins, Mri. W. T. Rouw, Brooke Cunliffe, a Bancroft, a Capt. Cole. Ymdriniwyd a'r achos a'r drysau yn nghauad, a chondemniwyd haer- Dugrwydd y Cynghorwr Trefol, gwr ieuanc fel 11 fo-clarc i'w clarc hwy-yn beiddio beirniadu bodau mor agos i berffeithrwydd ag Ynadon Rhuthin, yn enwedig y Warden. Dywedai Mr. Adams, nas gallai ef ddim rhwystro ei glare i wneud a fynai yn ei amser ei hun, ac nad oedd Mr. Roberts wedi gwneud dim defnydd o'r wy- b jdatth ga-wsii yn ei swyddfa ef, Ni ddaeth dim o'r ymdrafod, pallodd Doctoriaid Hughes a Jenkins bleidleisio, ac arwydd o fychander meddwl ydoedd i'r lleill son amy mater. Darfu i'r un Ynadon ddirwyo gweddw o'r eDW Jane JOL63, Tynybryn, Llanfair, i 18 6eh ac 8s 6ch 0 gostau am i'w dau fo::hyn fyned i'r if) dd fawr: WythdUS i nos Sadwrn, cafwyd John Roberts, Groaabach, Llanelidan, wedi marw ar fin llwybr mewn cae. Dywedir ei fod yn dyoddef oddi- wrth glefyd y galon er's rhai misoedd. Oherwydd y ddryghin yr wythnos ddiweddaf, ychydig ddarfu'r yd acidfedut ac yr oedJ pob dydd mor wlyb fel nad oedd gan y ffermwyr galon i ddechreu tori, er fod yr ydau yn barod mewn llawer man. Hyd yn hyn, cynhauaf tra- ffertbus iawn a gafwyd ar y gwair, ac y mae llawer ohono heb ei gludo i ddiddosrwydd eto. Dwy leuad wleb dros ben a fu y rhai diweddaf, a hon hyd yn hyn, ac ofnir na cheir gwelliant hyd y 30ain, pan y newid y lleuad.

-:0:- Ffestiniog a'r Amgylchoedd. Nos Fawrth, talodd (6r Merched bydenwog Caerdydd ymweliad & Ffestiniog, a chawsant dderbyniad brwdfrydig. Llywyddwyd yn y Neuadd Gyhoeddus gan y Parch D. Richards, M.A., ficer Dewi Sant. Diau fod y cyngherdd hwn yn un o'r rhai goreu a gynaliwyd erioed yma. Tarawyd yr ardal a. dychryn, yr wythnos ddiweddaf, trwy farwolaeth sydyn Mrs Wil- liams, Bethania. Yr oedd allan ychydig funyd- au cyn ei marwolaeth, ac yn ymddangos yn ei hiechyd cynefin. Credir mai clefyd y galon oedd yr achos. Da genym glywed am lwyddiant Mr Idwal Griffith, mab hynaf Mr E. Griffiths, ysgolfeistr Glanypwll. Enillodd wobrwyon anrhydeddus yn Ngholeg Llanymddyfri ac ar ben y tymhor, saif ar ben y rhestr. Mae'r ysgol laeth yma wedi troi yn llwydd- iant mawr, a chryn lawer o ferched yr ardal wedi enill tystysgrifau ynddi. Mae'r Mri Williams a Jones, is-arolygwyr y chwarelau, wedi dechreu ar eu gwaith. Bydd Mr Williams yn sefydlu ei hun yn Mangor, a Mr Jones yn Ngbaerlleon.

Bydd y cyfirfthiad Cymraeg 0 Ddeddf Rhaith y Plwyf allan o'r wasg mewn ychydig ddyddiau. Bwriedir cynal Eisteddfod Dalaethol Gwynedd, 1895, yn Mhwllheli. Dadorchuddiwyd cofgolofn farmor i'r diweddar lengar Barch. Benjamin Thomas (Myfyr Emlyn), yn Narberth, yr wythnos ddiweddaf. Y mae gan beriglor Llanuwchllyn lyfr yn y wasg ar Hanes Eglwys y Cymry," a chyhoeddir ef mewn pedair cyfrol. Dych welwyd rheithfarn o "Farwolaeth ddam weiniel" ar gorph Mr Percy Bentley, 22 oed Stoke-on-Trent, yr hwn a foddodd yn yr afon Menai tra'n ymdrochi. Mae cwmni o Birmingham wedi prynu gwaith copr Maesglas, ger Treffynon, yr hwzi sydd wedi ei weithio er's dros gannf gan Gwmni Newton a Keats. Da genym glywed am benodiad Mr J. O. Jones (Ap Ffarmwr) yn olygydd y Merthyr Times. Bu Mr Jones am y tair blynedd diweddaf yn swyddfa'r Genedl, ac efe a ysgrifenai'r llythyrau galluog hyny tan yr enw Joe Hammersmith" i'r North Wales Express.

Cyfrifiad Cymru. YR AELODAU CYMREIG A'R COIRESTRYDD CYFFREDINOL. YN Nhy'r Cyffredin, nos Lun, Mr Lloyd George a alwodd sylw at adroddiad diweddaf y Cofrestrydd Cyffredinol o'r Cyfrifiad yn eiberthynas a Chymru. Allan o boblogaeth 0 filiwn a haner, dangosai'r adroddiad fod 508,000 yn siarad Cymraeg. Darfu i'r Cofrestrydd Cyffrediuoi wneud y sylw fod v cyfarwyddyd yn amIwg ddigon, ond er hyny yr oedd eyflawnder o dystiolaethau wedi eu derbyn yn y Swyddfa fod y cyfryw gyfarwyddyd ¡ wedi ei mddeall neu ei esgeuluso gan nifer luos" g o Gymry allent siarad dwy iaith ac fod y gair Cymraeg wedi ei ddychwelyd yn ami ar y tir mai dyna yr iaith fwyaf arfe ol a dewisol ganddynt. D.tliai ef (Mr George) nad oedd un dangosiad o gwbl or" oyflaw nder o dystiolaethau hyn. Dy- wedai'r Cofrestrydd. Cyiiredinol hefyd nas geliid dibynu ar y dychweliadau (teturns) hyn fod cryn anmheuaeth yn nglyn a'u cywirdeb, ac nas geSlid rhoddi unrhyw bwys arnynt gyda golwg ar yr iaith a siaredid. Meddyliai hyn, un ai nad oedd y bobl yn deall y dychweliadau a'r cyfarwyddiadau a roddid gyda hwy, neu fod y 900,000 wedi gweith- redu yn dwyliodrus wrth wneud y dychweliadau hyny o berthynas i'r iaith. a siaredid yn feuuyddiol ganddynt Yr oedd hyn yn ensyniad difrifol yn erbyn cyfangorph o bobl; ac yr oedd yn cael ei II wneud ar draul y Llywodraeth a dalai am gy- hoeddi yr adroddiad. Dywedwyd fod rhai penau teuluocdd wedi dychwelyd eu plant fel yn siarad yr iaith Gymraeg, er nad oeddynt ond dwy flwydd oe 1 ac oherwydd fod dau ashos felly wedi eu darganfod, daeth y Cofrestr. dd Cyffredinol i'r pen- derfyniad fod yr holl ddychweliadau yn ffug, Yr oedd wedi gwneud y prawf mewn ardaloedd lie siaredid Cymraeg; ond ymddengys na wnaeth brawfion cyffelyb mewn rhanau o'r wlad lie y siaredid Saesneg amlaf. Fel mater 0 ffaith, ateb- odd y Cofrestrydd Cyffredinol ei sylwadau ei bun yn gyflawn, oblegyd dywedodd fod plant dwy flwydd oed-baba,nod-wedi eu cau allan o'r dy- chweliadiu lie y cymerid iaith i mewn eto i gyd, gwnaeth y sylw cryf y cwynai ef (Mr George) o'i b'egyd. Mater pwysig i'r aelodau Cymreig oedd hyn, oblegyd yr oeddynt er's blynyddau yn gwasgu ar Seneddau mewn awdurdod yr angenrheidrwydd o benodi swyddogion yn galla siarad Cymraeg i'r Dywysogaeth, y rhai allent wrandaw cwynion y bobl yn eu hiaith eu hunain. Ond ar ol adroddiad y Cofrestrydd Cyffredinol, yr oedd y cyfrifon a ddychwelwyd yn gwbl anfuddiol o berthynas i nifer y rhai a siaradent Gymraeg. Gwelid oddi- wrthynt fod 500,000 o bobl na ddeallent air o Saes- neg. Brawychai y clerigwyr wrth weled fod hyn yn dylanwadu ar safle eu Heglwys. Danfonid cylehlythyrau gan yr Esgobion a gwasaniethai y clerigwyr fel math o gudd-swyddogion i edrych sut y llenwid tafien y cyfrifiad mewn ardaloedd lie y siaredid Cymraeg, a darganfyddwyd un neu ddau o achosion anmheus. Danfonodd yr esgobion hysbys- rwydd i'r Cof: est ydd Cyffredinol, a chorphorodd y swyddeg hwnw yn ei adroddiad—yr hwn ymdden- gys yi-i awr yn y Llyfr Glas (Blue Book)- dystiol- nebhAU anmheus a gasglwyd gan nifer o glerigwyr at amcanion gwieidyddol. Paham na ddoed a'r t; stioiaethau yn mlaen fel y gallai Ty'r Cyffredin wneud ymchwiiiad iddynt medda'r Ty fwy o gymhwysder i hyny na'r Cofrestrydd Cyffrediuoi. Yr oedd yn eglur oddiwrth don gyffredinol yr ad- roddiad fod y Cofrestrydd wedi cymeryd gwedd gyfeiliornus ar y cwestiwn. Pan wrthwynebwyd ei syniadau, aetb yn hynod gyffrous, ie'n ffyrnig ac yn lie gwneud ymchwiliad diduedd i'r mater acth yn ochelgar i brofi fod y Cymry oil yn gel [ wyddwyr. Mewn rhai ardaloedd lie siaredid Cym raeg, nid oedd cyflenwad digonol o'r tafleni Cym- raeg. Gallai roddi enwau y lleoedd hyny i'r Cofrestrydd. Mewn un man, lie nad oedd ond rhyw haner dwsin yn siarad Saesneg, ni ddanfon- wyd ond rhyw dair neu bedair taflen w'edi eu har- graphu yn Gymraeg, ac eto wele'r Cofrestrydd yn cyhuddo'r Cymru o dori llythyren ei gyfarwydd- iadau. Yr oedd ganddo ei hun i'w feio am y syniad gwirion oedd yn ei ben nad oedd ond ychydig ardaloedd lie y siaradai'r bobl eu hiaith eu hunain, ac wrth weithredu ar y syniad hwnw yr oedd wedi danfon nifer annigonol o'r tafleni Cym- raeg a phan ddarganfyddodd nad oedd y bobl yn deall y tafleni Saesneg, wele ef yn cyhoeddi Llyfr Glas yn cynwys adroddiad na ddeallent y cyfar- wyddiadau Cymraeg, neu eu bod yn dweyd cel- wyddau. A oedd yn barod i gyfiawnhau y casgliad a wneid o adroddiad y Llyfr Glas, yr hwn oedd wedi ei sylfaenu ar awgrymiadau Esgob Llanelwy a phleidwyr gwleidyddol eraill? Nid oedd sail o gwbl i'r cyfryw gasgliad cyfeiliornus Gwariwyd cryn amser a llafur ar gwestiynau fel,a oedd mwy o fenywod nac o wrywod yn y Deyrnas Gyfunol; ond ni ddygid adroddiad o gwbl ar leihad y bobl- cgaeth mewn ardaloedd amaethyddol; ar orchwyl- ion y bobl mewn gwahanol ranau o'r wlad; ar y cwestiwn o or-boblogi a chwestiynau eraill o bwysigrwydd bywydol pan ddeuid i ymdrin mater- ion cymdeithasol yn dal perthynas a Lloegr a Chymru. Ymddengys fod y boneddwr wedi eis- tedd ac ysgrifenu rhywbeth mewn brys ag oedd yn abl i'w grynhoi; ond nid oedd wedi rhoddi iddynt ddim o natur ffeithiau, wedi eu casglu yn ofalus, ag oedd o bwysigrwydd eu cael. Mater arall a ddy- munai adolygu ydoedd hyn—Yr oedd y Cyfrifiad Ysgotaidd a Gwyddelig ar wahan, ond nid oedd y cyfrifiad Cymreig felly. Tybiai mewn achos o'r fath y dylai y Dywysogaeth gael dychweliad ar wahan, mewn iaith yn ogystal a materion eraill. Mr Shaw Lefevre a ddywedai nad oedd yr aelod anrhydeddus i'w gyfiawnhau wrth ddweyd fod y Cofrestrydd Cyffredinol yn cyhuddo y Cymry o ddweyd celwyddau neu o wneud dychweliadau twyllodrus. Yr hyn a gasglai ef oddiwrth yr ad- roddiad oedd fod y Cofrestrydd Cyffredinol yn gweled fod nifer o Gymry, gan faint eu brwdfryd- edd, wedi camddeall iaith y dychweliad, ac yn tu- eddu braidd i luosogi nifer y personaa a siaradent Gymraeg. Mr Lloyd George: Beth feddylia hyny ond gwneud dychweliad twyllodrus ? Mr Shaw Lefevre a atebodd nad oedd yn meddwl ei fod yn dyfod i hyny. Yr oedd o'r farn nad oedd yr adroddiad yn cyfiawnhau yr honiad fod y Cofrestrydd Cyffredinol yn cyhuddo y Cymry o fwriad gwirfoddol i wneud dychweliadau twyll- odrus. Syr F. Powell a dybiai nas gallai neb ddarllen adroddiad y cyfrifiad heb deimlo fod rhai o'r rhieni Cymreig braidd yn brophwydol gyda golwg ar yr iaith a siiradai y plant pan dyfont i fynu. Codai i gondemnio yn y modd cryfaf yr iaith arferodd Mr Lloyd George o berthynas i g'erigwyr neillduol yn Nghymru. Deallodd fod yr aelod anrhydeddus wedi cyhuddo y clerigwyr hyny o geisio camarwain I wyddogion, ac yn mhellach yn cyhuddo y Cof- restrydd Cyffrediuoi o gytneryd ei gamirwain gaa ohebiaeth gymerodd le rhyngddo ;5g esgobioa a chlerigwyr Cymru. Yr oedd hyn yn gyhuddiad difiifol i'w ddwyn yn erbyn clerigwyr neu weini- dogion unrhyw enwad. I gyhnddo clerigwyr Cymru -ac yn neillduol y fath glerigwr ag Esgob Llan- elwy-o wneud yn fwriadol ddychweliad twyll- odrns-- Mr Lloyd George a wadodd iddo wneud y fath gyhuddiad. Syr F. Powell: Os yw y cyhuddiad yn cael ei dynu yn ol, nid oes genyf ragor i'w ddweyd ar y pwynt yna. Mr Lloyd George: Ni thynais yn ol y cyhudd- iad, oblegyd ni wnaethum UN, Syr F. Powell a ddywedai ei fod yn methu gwel'd sut y gal!ai unrhyw foneddwr yn byw yn Nghymru ac yn gwybod y ffeithiau, wneud sylwad. au i gamarwain y Swyddfa heb fod yn euog o ym. ddygiad a haeddai yr annghy,r;eradwyaeth mwyaf. Mr Lloyd George Ond nid ydynt yn gwybod y ffeithiau. Syr F. Powell a ddaliai y dylent wybod y ffeith- iau gan eu bod yn byw yn y lie a chyda dirmyg y gwrthodai y syniad y buasai'r clerigwyr yn ceisio cunarwain swyddog cyhoeddus. 0 berthynas i Esgob Llanelwy, gan siarad fel cyfaill iddo, dad- ganai nad oedd boneddwr yn Nghymru oedd yn burach Cymro, neu yn fwy gwir ei gydyrndeimkd gyda Chymru nag ef ac er ei fod yn gwahaniaethu llawer oddiwrth y boneddwyr anrhydeddus yn yr Wrthblaid yr oeid gymaint boneddwr a'r un ohonynt. Mr Frank Edwards a ofnai nas gallai gytuno a'r aelod gwir anrhydeddus (Mr Shaw-Lefevre) yn ei syniad nad oedd y Cofrestrydd Cyffredinol yn priodoli amcanion. Ymddangosai oddiwrth yr holl adroddiad fel pe byddai bwriad gwirfoddol i leihau rhif y rhai a siaradent Gymraeg yn Nghymru. Dadganodd fod rhieni, nid yn unig wedi dychwelyd eu hunain fel yn siarad Cymraeg, ond hefyd b!ant ychydig ddyddiau oed. Nid oedd yn meddwl fod hyny yn beth difrifol iawn i Gymro wneud. Yr oedd y Cofrestrydd yn camsynied yn fawr gyda golwg ar allu plant Cymreig i siarad Saesneg wedi iddynt ddysgu yr iaith hono yn yr ysgol. Rhaid cofio mai yn nghartref y plant yr oedd yr iaith Gymraeg—dyna iaith yr aelwyd. Ni siaradai plant Cymru ond un iaith-y Gymraeg-heblaw yr ychydig Saesneg ddysgasant yn yr ysgol. Gellid gwneud yr adroddiad i dda! i fynu hawliau y Sefydliad Eglwysig. Nid oedd yn meddwl fod y Cofrestrydd Cyffredinol yn gymhwys iawn i wneud y cyfryw adroddiad. Unai yntau gyda'i gyfaill anrhydeddus i brotestio yn erbyn yr adroddiad a gobeithiai na chaniateid i'r adroddiad sefyll fel casgliad o ffeithiau, ond y gwneid rhywbeth i'w wella a gosod allan y ffeithiau gwirioueddol. Mr Herbert Lewis, oddiar wybodaeth bersonol, a ddygodd dystiolaeth i'r anhawsderau i wneud dy- chweliadau adeg y cyfrifiad. Yr oedd ei gymyd- ogion mewn anhawsder, a daethant ato ef am gyn- orthwy i lanw y cyfrif-leni, gan ddweyd na ddeallent beth oedd y papyrau dda, ac na ranwyd papyrau Cymraeg iddynt. Gellid dweyd yr un peth am Gymru yn gyffredinol. Yr oedd vr aelod. au Cymreig yn hyderus o un peth, sef fod y Swyddfa dros ba un yr arolygii y Cofrestrydd Cyffredinol, wedi gwaeud camwri dybryd gyda threfniadau cyfrifiad 1891. I ddangos hyn, dy- wedai fod ardal gyda phoblogaeth o 10,000 yn siarad Cymraeg heb gael ond 200 o bapyrau Cym- raeg. Anmharchwyd pobl Cymru drwy adroddiad y Cofrestrydd Cyffredinol. Mr Humphreys Owen a gadarnhaodd yr hyn a ddywedwyd o berthynas i deimlad Cymru yn ludyn a'r adroddiad. ° Mr Lloyd George a ofidiai nas gallai y boneddwr anrhydeddus (Mr Shaw-Leferve) roddi atebiad mwy boddhaol i'r cwestiwn godwyd, oblegyd byddai yn angenrheidiol arno wasgu y mater yn mhellach eto. Dymunol i'r aelodau fyddai gwybod yn mha le y mae y eyflawnder o dystiolaethau" y cyfeiriwyd atynt gan y Cofrestrydd Cyffredinol, i'w cael; a chan na allai y boneddwr anrhyd((II; 3 roddi y wybodaeth, onid gwell fyddai sefydlu math o ym- chwiliad swyddfaol ? Mr Shaw-Leferve a gredai nas gellid disgwyl iddo gyfarwyddo ymchwiliad gan berson annibynol, ond gwnai ymchwiliad ei hun, a byddai yn barod i wneud adroddiad mewn amser dyfodol. Gwnai ymchwiliad arbenig, a chai yr aelod anrhydeddus wybod y canlyniad yn ddirgel neu gyhoedd. Ni ellid ystyried fod y Cofrestrydd Cyffredinol wedi dweyd fod y Cymry yn fwriadol wedi gwneud dy- chweliadau twyllodrus. Mr Herbert Lewis a ddywedai nas gallai yn bosibl dderbyn cynygiad yr aelod anrhydeddus fel yn ddigonol, oblegyd cai ei wybodaeth yn union o'r man y cafwyd y casgliad i wneud yr adroddiad annghyffredin y cwynid o' blegyd, Mr Humphreys-Owen a ddadganai ei anmhar- odrwydd i wrthwynebu y Llywodraeth ar ymraniad hyd yn nod fel protest cyffredin ond yr oedd yn rhaid iddo uno gyda'i gyfeillion anrhydeddus yn y cwrs hwnw os na wnai y boneddwr anrhydeddus addewid pellach o ymchwiliad ac adroddiad swydd- ogol yn rhydd oddiwrth ragfarn yr adroddiad fu dan sylw a'r colynau gynwysid ynddo. Mr George a ofynodd a fyddai y boneddwr an. rhydedddus yn barod i wneud mynegiad pa un a fwriadai y Cofrestrydd Cyffredinol ei ymosodiad ai peidio. Yr oedd y Cymry yn hollol barod i am. ddiffyn eu hunain yn ngwyneb y cyfryw ensyniad- au. Y pwynt pwysig oedd a ellid dibynu ar y dy- chweliad Seneddol. Os tynai y Cofrestrydd ei ensyniadau yn ol, ni wnai hyny unrhyw wahan- iaeth i'r cwestiwn arall. Yr oedd arnynt eisiau adroddiad ar ba un y gallai'r Senedd ddibynu- adroddiad ellid ddyfynu yn ngweithrediadau dy- fodol y Ty. Mr Shaw-Lefevre a ddywedai y byddai yn barod i roi mynegiad pellach ar gwrs yr adroddiad," ond nis gallai ddweyd a fyddai yn alluog i roi'r sicrwydd a ddymunid. Gwnai ei oreu i gael adroddiad, a hyderai y byddai yn foddhaol. Tynwyd y gwelliant yn ol drwy ganiatad, a chytunwyd a'r bleidlais.