Y Cymro

DIRPRWYAETH Y TIR. YR wythnos ddiweddaf, cynaliodd y Ddir- prwyaeth hon ei chyfarfod olaf. Penodwyd hi yn ngwanwyn 1893 gan Lywodraetb Ryddfrydol. Nid oes oddiwrth y ffaith le i gisglu na fuasa.1 Llywodraeth Doriaidd yn gwneud yr un peth ceir gwybod maes o law both a wriaethal'i- Toriaid pe mewn awdurdod dair blynedd a haner yn ol wrth yr hyn a wnant i argymhellicA rnwyafrif y Ddirprwyaeth. Nid oes genyrn sicrwydd am gywirdeb y rhagolwg o'r adroddiad ym- ddangosodd yn y newyddiaduron; a dywedir y rhaid ini ddisgwyl rhai misoedd cyn y cyhoeddir yr adroddiad swyddogol yn ei grynswth ond yn ol yr hyn a gyhoeddwyd, yr argymhelliad pwysicaf o eiddo mwyafrif y Ddirprwyaeth ydyw fod Liysoedd Tir yn cael eu sefydlu yn Nghymru, cyffelyb i raddau i'r cyfryw rai sy'n yr Iwerddon. Ac ar y pwnc hwn, meddir, y mae'r Ddir- prwyaeth yn rhanedig y lleiafrif yn barnu fod ychydig wclliantau yn y Ddeddf Amaethyddol bresenol yn ddigon i gyfarfod. pob achos a ddygwyd dan eu sylw. Ar rhyw ystyr inae yr amrywiaeth hwn mewn barn yn arwydd ragorol dengys mor effro fu v gwahanol aelodau gyda'u gwaith, ac mor ymlynol ydynt wrth eu hargy- hoeddiadau. Cynwysai'r Ddirprwyaeth naw aelod, sef Arglwydd Carrington (cadeirydd), Argl- wydd Kenyon, Syr John Llewellyn, Dr John Rhys, Mr Brynmor Jones, A.S.. Mri F. Seebohm, Edmund Grove, Richard Jones (Pertheirin), a: r. M. Griffith (sir Benfro). gyda Mr Lleufer Thomas, bar- gyfreitliinvr, fel ysgrifenydd. Fel y gwelir, vr oedd pob buddiant sydd yn perthyn i amaethyddiaeth yn cael ei gynrychioli gan y naill. neu'r llall o'r boneddigion hyn. An- hawdd fuasai cael gwell cadeirydd ac ysgrif- enydd cynrychiolid y tir berchenogion gan yr ail a'r trydydd ar y rhestr y denantiaeth gan Mri Jones a Griffith yr awdurdodau Ileol gan Mr Grove yr agwedd gyfreithiol gan Mr Bryn- mor Jones yr agwedd genedlaethol gan y Prifathraw Rhys a'r hynafiaethol a'r dde- fodol can Mr Seebohm. Cynaliwyd yr eis- teddiad cyntaf Mai 23, 1893, yn y Bontfaen, Morganwg, cartref yr hen lolo Morganwg, yr hwn, fel y cofir, a benodwyd gan Lyw- odraeth ei ddydd i wneud ymchwiliad i agwedd amaethyddiaeth y pryd hwnw yn Nghymru, a'i chynysgaeddu ag adroddiad. Oherwydd gwendid ac afiechyd, methodd yr hen fardd gyflawni ei weinidogaeth, a throsglwyddodd y gorchwyl drosodd i Gwallter Mechain, yr hwn a gynyrchodd draithawd gwerthfawr ar y pwnc. Ond i fyn'd yn mlaen. Cynaliwyd yr eisteddiad olaf 'allan o Lundain yn y Drefnewydd, Tach. 7, 1894. Cyfarfu'r dirprwyon o gwbl 144 o weithiau, sef 80 tro yn Nghymru, 19 yn Llundain, a 45 yn breifat er mwyn yn benaf ystyried a thrafod y tystiolaethau. Holwvd 1,086 o dystion sef 516 o denant- iaid. 82 rhydd-ddeiliaid, 106 o dirfeddian- wyr, no o stiwardiaid, 21 o lafnrwyr, 12 clerigwr, 2Z o bregethwyr, 58 o alwedig- aethau eraill- Yn Nghymraeg y tystiodd 372 o'r nifer hwn, a'r gweddill 714 yn Saesneg. Yr oedd 210 ferched yn tystiol- aethú. Mae'r Dirprwywyr eu hunain yn cydnabod, er i bawb gael pob cyfle a chefn- ogaeth i ddyfod yn mlaen, na chawsant hyd j lawer o achosion, ac mai cyfartaledd bychan ydyw'r rhai a roisant eu tystiolaeth. Wrth gwrs, nid oedd ganddynt y gallu, pe buasai ganddynt yr ewyllys, i wysio yr un tyst ger eu bron a chadwodd lluaws draw, am wahanoi resymau hawdd eu canfod- gwirfoddolion yn unig oedd yn tystio. Er hyny, barna'r Dirprwywyr fod cwynion difrifol wedi eu dwyn i'r amlwg, gwerth sefydlu'r ymchwillai hwn er mwyn eu datguddio ac yn ddiau bydd y cyhoedd o'r un farn pan gwblheir cyhoeddi'r ad- roddiad, Ar y cyfan, rhoddwyd derbyniad lied deg i'r cenadon gan y tirarglwyddi-un waith ofnideubodyneumoethii ormodedd. Bu son fod dau neu dri o dystion wedi derbyn gwg a bygythion am yr hyn a ddywedasant yn y llys ac efallai fod hyny yn ddigon gwir, ond yn wirionedd anhawdd ei brofi. Ar y cyfan, yn mhellach,credwn y dengys yr ad- roddiad hefyd pan ei cyhoeddir nad yw pethau mewn llawer man cynddrwg rhwng perchenog a thenant ag yr ofnid- Fel yr awgrymwyd, ni chafwyd yr achosion gwaethaf i'r amlwg, am resymau neillduol ac am resymau eraill cyferbyniol ni chaf- wyd yr achosion goreu ychwaith. Er hyn oil, mae digon wedi ei dystiolaethu i ddangos y llwyr angenrheidrwydd sydd am ragor o nawdd a sicrwydd tenantiaeth i'r amaethwr. Dyma a gyfrif am y ffarmio gwael sydd mor gyffredin yn y wlad pa galon all fod mewn dyn i ffarmio'n dda pan na wyr pwy a fed ffrwyth ei lafur ? Ar yr hen ystadau ni fyddai er's talm gymaint perygl ond daw cynifer o'r cyfryw i'r farchnad y dyddiau hyn yn naturiol, bydd y ffarm wr yn cynyg am ei hen gartref, a gorfodir ef yn y gystadleuacth o flaen yr arwerthydd i dalu am ei welliantau ei hun. Pan y mae hen etifeddhethau fel Gwydyr, Madryn, a Kinmel yn newid dwylaw, mae galwad am lysoedd tir i orfodi cyfiawnder lie o'r blaen yr oedd anrhydedd a chymyd- ogaeth dda yn ddigon. Felly yr ydym o galon yn hyderu nid yn unig fod Llys Tir i Gymru yn un o argymhellion y Dirprwy- wyr, ond hefyd y gweithredir yn ddioed ar yr argymhelliad hwnw.

-0 HELYNT Y PEMRHVN NID oes llawer i'w ddweyd am yr anghyd- fod anffodus uchod yn mhellach nag a draethwyd yn ein rhifyn diweddaf. Bu'r pwyllgor yn eistedd i drefnu deiseb newydd yn cynwys y gofynion a'r cwynion, yr hon a anfonwyd iArglwydd Peorhyn, a derbyn- iodd R. Davies a'r chwech eraill lythyr yn cydnabod y cyfryw, ac addewid y gwneir ymchwiliad eto i'r mater. Da yw gweled yr Arglwydd tra arglwyddol wedi cyd- synio, ac fel y dywedai Mr D. R. Daniel, gobeithio na fydd iddo edrych ar yr helynt blin presenol trwy wydrau lliwiedig. Y gwendid hwn oedd amlycaf yn ei atebiad blaenorol i'r Ddirprwyaeth ac os yw am weled pethau'n briodol a ffurfio barn gywir ar hawliau a chwynion ei weithwyr, rhaid iddo ddisgyn oddiar y pinacl uchel y safai arno yn nechreu yr ymdrafod. Mewn cyfar- fod nos Lun,penderfynodd y mwyafrifbeidio sefyll allan nes cael atebiad ei arglwyddiaeth, ond yr oedd elfen gref o anfoddlonrwydd i hyn, a syn oedd gweled yr adran ieuengaf yn gwaeddi mor groch am streic. "Yr hen a wyr ar ieuanc a dybia," chwedl yr hen air. I ddiffyg profiad yn fwy na dim arall y rhaid priodoli y waedd hon, a da yw gweled mai y mwyafrif a orfu. Bellach nid oes ond disgwyl am atebiad ei arglwydd- iaeth mewn gobaith y bydd wedi caelgwel- edigaeth eglurach a'i ddedfryd yn fwy ffafriol. P;)'i atebiad diweddaf. Eto unwaith dywedwn wrth y dynion Caffed amyn- edd ei pherffaith waith."

--0-- CWRS Y BYD Cadwaladr Owen. PARODD yr adolygiad yn Y Cymro diweddaf ar Gofiant yr hen efengylydd tanbaid uchod i mi gofio am yr unig dro y elywais ef. Rhyw dair neu bedair blynedd cyn ei farwolaeth yr oedd yn pregethu yn nghapel y Rhos, Rhutbyn. Nid wyf yn cofio dim beth oedd ei bregeth na'i thestyn, ond mi gofiaf byth am loan Jones a Margiet Jones yn gorfoleddu, a'r sylw wnaeth y pregethwr i beri hyny. Dywedai fod ben Gristion yn rhywle tua Chroesoswallt yn 4i tyna at ochr y dwr." Gofynwyd iddo alw i edrych am dani. Desgrifiodd mewn dull bard lonol v bwthyn yr oedd hi yn byw ynddo. Cafodd hi yn wael iawn, a phan ofynodd pa fodd y teimlai atebodd o ganol ei llesgedd mewn llais bloes^, O gweled rhestr hir o 'mheehodau rydw i wedi eu hysgrifenu ar y wal acw mewn llythyr- enau duon-mae nhw'n dduon ac yn hyllion, nes ydi f'enaid i'n dychryn yn yr olwg arnyn nhw. Ond I Diolcb,' lletai'r hen chwaer, gan ad- fywio'n rhyfeddol, mae gair mewn inc coch ar waelod y rhestr, Setled mewn gwaed." A ail adroddai y pregetbwr hyawdl y frawddeg mewn llais treiddgar crynedig nes oedd yr boll dorf wedi ei thrydanu ac yn foddfa o ddagrau,