Y Cymro

A OES HEDDWCH ? HEDDWCH. Nos Sul, taenwyd y newydd yn swydd- ogol fod Heddwch. Mawr fu y pryder yn ei gylch a'r disgwyliad am dano er's wythnosau. Hwyrach ei fod yn fwy derbyniol ac yn fwy ei groesawl oher- wydd oedi dyfod cyhyd. Yr oedd wedi ei addaw luaws o weithiau. Y dosbarth cyntaf i wneud hyny ydoedd pobl y 'Ni Fawr." Pan ddechreuodd ybrwydro yn mis Hydref, 1899, ni thybiai'r dos- barth hwn y parhai ond ychydig wythnosau, ac nad oedd un amheuaeth na fyddai byddin Prydain yn bwyta ei chiniaw Nadolig yn Pretoria. Druan o'r Fyddin, nid gwletida. yn Mhrifddinas y gelyn oedd ei thynged y Nadolig hwnw, ond ymprydio ar lanau y Tugela a'r Modder, ac mewn enbydrwydd bywyd yn gwylio symudiadau un o'r geiynion cyfrwysaf a chryfaf o'i faint y bu hi erioed wyneb yn wyneb a chledd yn nghledd ag ef. Ergyd dost a gafodd y Baal-brophwydi hyn pan amgylchodd y Boer Ladysmith gan gloi White a'i fyddin o'i mewn pan ddychwelodd Gateacre o'i vmgyrch nosawl anffodus yn erbyn Stromberg gyda llu llawer lIai nag a arweiniodd allan a phan y bu agos i Arglwydd Methuen a'i ddewr ion, yn lie gwaredu Kimberley a Mafeking, syrthio yn swp i afael y gelyn yn Magersfontein. Ond y mae na\v byw cath mewn prophwyd a thrwy y misoedd cyntaf o 1900, yr oedd pob buddugoliaeth, bechan a mawr, a gai ei gydwladwyr i'r proph- wyd Seisnig yn arwydd sicr o agos- rwydd terfyniad yr ymladd. Felly yr oedd hi mewn modd aibetiig pan gym- erodd Roberts a Kitchener y gadlyw- yddiaeth mewn Haw, pan ddaliwyd Cronje-pan feddianwyd prif-ddinasoedd y gelynion arwydd i roi'r cledd yn y vain ydoedd cwymp Bloemfontein a Pretoria; ac yr oedd ffoedigaeth Mr Kruger o Pretoria i Ewrop yn brawf sicr nad oedd y diwedd nepell. Ond y gau-brophwydi mwyaf twyllodrus o'r cwbl oedd aelodau y Llywodraeth Seisnig a'u pleidwyr a'u gwasg. Hwyr- ach eu bod i'w hesgusodi i rhyw raddau am ddweyd ddeunaw mis yn ol fod y rhyfelawd nid yn hollol trosodd ond cystal a bod trosodd, mewn ffordd o siarad, canys yr oeddynt yn apelio at y wlad trwy Etholiad CyfFredinol, Dim ond un tro bach arall ar y scriw, a dyna hi ar ben ar y gweilch diffaeth. Fel y dywedai Mr Chamberlain, ar fin yr Etholiad Cyffredinol a phob cyfle a gai wed'yn, yr oedd pob fot na roddid i Dori yn fot i'r Boers a hyny fel yr awgrymai pan oeddynt ar fin cael eu gorchfygu. Ond wedi hir ddisgwyl am Heddwch, fe ddaeth, a pharodd lawenydd yn nghalonau miliynau o'r hil ddynol. Fe ddaeth ar y wlad yn hwyr nos Sul fel pe'n ateb i'r llu o weddiau am dano a wnaed o bwlpud a changhell a sedd y diwrnod hwnw ac ys dywed Hiraethog yn ei awdl Heddwch A natur aeth am un tro, I hun y noson hono, Heb ddolur, llafur, na Hid, Rhyfel nac unrhyw ofid. Gelwir et gan rai yn Heddwch y Brenin," gan mai ymdrechion a dyl- anwad Iorwerth VII. a fu'r prit foddion i'w ddwyn oddiamgylch. Fodd bynag, fe derfynwyd y rhyfel, ac yn bur am- serol. Taflasai swn tincian arfau, er o bel), ddiflasdod ar orfoledd y Cor- oniad. A beth am y telerau ? Fe'u gwelir mewn colofn araU. Ar y cyfan, tybiwn eu bod yn ddigon teg tuag at y Boer. Y mae yn amheus genym a oes rhyw deyrnas yn y byd heblaw Prvdain, oddieithr yr Unol Daleithiau a Ffrainc, a fuasai yn ymddwyn mor anrhydeddus a mawrfrydig tuag at elyn ar fin ei orchfygu. Yr ydym yn ddigon hael i gyfranu tair mihwn tuag at adgyweirio y difrod a wnaethom ar eiddo ein gel. ynion. yn ddigon hynaws i beidio dien- yddio pob Boer a gododd mewn gwrthryfel i'n herbyn; ac yn estyn cymwynas i'r Dwtsh yn Ne Affrica na roddai Lloegr ond yn bur gynil, a hyny yn ddiweddar, i'r Cymry sydd yn byw am y Clawdd a hi, sef caniatad iddo ddefnyddio ei iaith ei hun yn yr Y sgolion ac mewn Llysoedd Barn. Braint arall a estynir i'r Boer, ac y mae ei gaseion yn y wlad hon yn grwgnach 0 i herwydd, ydyw rhyddid i gario gwn ond heb yr hwn ni fuasai ei fywyd o nemawr werth yn nghanol y gwylltfilod y mae'n byw yn eu plith-dynol ac anifeilaidd. I bwy yr ydym i ddiolch am y mawrfrydigrwydd hwn, nid dyma'r amser i ymholi. Y cwbl sydd ar ein calon yn bresenol ydyw diolchgarwch am derfynu rhyfel ddi-achos, golled- fawr, hirfaith, a dymuno na welom byth eto ei bath. -101--

CWRS Y BYD. 69 :Chu Jones, Llangollen." WNEIFF y Beirdd a Hoffwyr Barddoniaeth fod cystal a darllen y Ddyri o waith John Jones sydd yn ein colofn farddonol heddyw ac wedi ei darllen ddweyd os gwelsant yn rhywle ganig fwy dwys a thyner. Hwyrach y dylem ddweyd gair am yr awdwr, er i ni wneud hyny o'r blaenddeng mlyneddneu fwy yn ol, wrth gyflwyno Deio Bach o waith yr un awdwr i'n darllenwyr. Ganwyd John Jones, yn ardal Abergele—yn y Towyn, medd rhai; a melinydd ydoedd wrth ei alwedigaeth. Bu yn cadw melin yn ardal Rhiwabon, ac wedi hyny yn delio mewn blawd yn Llangollen. Yn y cyfnod olaf y daeth yn adnabyddus fel ysgrifenydd galluo' trwy gymeryd rhan yn y dadleuon duwin' yddol tfyrnig oedd yn corddi Cymru o ben i ben. Amddiffynai J Jones Fedydd Plant, tra Brutus, P.A. Mon, a chedyrn eraill yri amddiffyn Bedydd y Crediniol. Rhwng J Jones a Brutus y bu r fatel frenhinol; hwy eu dau oedd Tom Sayers a Heenan y cylch dadleuol, a miloedd o u cydwladwyr yn eu gwylio, fel y gwylid y ddau ymladdwr arall gan Saesoo oes neu ddwy wed'yn. Parha- odd y frwydr am Hynyddau, ac nid ydoedd er's talm cyn terfynu ond blagardiaeth bersonol. Edliwient holl bechodau oes y naill i'r llall, rhai o r cyhuddiadau yn wir, a'r lleill fel arall. Clywodd Brutus chwedl drwstan am Jones, neu dyfeisiodd hi, a chyhoeddodd hi tan y penawd "Cwic yn tan a glynodd yr athrod mor dda fel mai t&n y llysenw "Cwic yn tan" yr adwaenid Jones byth oddiar hyn. Ffaelodd John Jones yn ei fasnach yn Llangollen, a symudodd i Fe thyr Tydfil, lie y bu am rhyw yspaid gyda help ei ferched yn cadw Dirwest-dy. Yno yr oedd yn 1851 pan enillodd "Miss Jones, Llangollen House, Werthyr," yn Eisteddfod Porth- madog ar gan i'r "Plentyn Amddifad," yr hon a ddarllenwyd gan Caledfryn, ac nid ceddodid lygad sych yn y dorf. Y farn gyffredin ar y pryd ydoedd mai J Jones ac nid ei ferch oedd awdwr y gan. Ofnaf fod y cyfansoddiad gwerthfawr hwnw ar goll, ni chyhoeddwyd ef, hyd y gwn i. Bu John Jones yn byw yn Rhydybont, Ceredigion, lie yr oedd ganddo ar( ,raff wasg, gyda pha un yr argraffodd rai llyfrau—un yn fath o esboniad ar y Testament N ewydd. Cyn diwedd ei oes symudodd i'r America, ac yno y bu farw. Mi roddwn yr holl fwndel o'i ddadleuon am ei Deio Bach; neu r gan a gyhoeddwn heddyw.

Bil Addysgr. Y MAE'R wlad wedi ei deffro o ddifrif gan y gormes newydd hwn a gynygir gan y Llywodraeth a chynelir lluaws mawr o gyfarfodydd i'w wrthwynebu. Rywsut neu gilydd, wn i ddim p'am ychwaith, nid ym- ddengys, oddiwrth yr hanes a geir am dan- ynt yn y newyddiaduron a thrwy gyfryngau eraill, fod haner digon o frwdfrydedd ys gubol ac anwrthwynebol yn y cyrddau a gynaliwyd hyd yn hyn, fel pe byddai eu hyrwyddwyr yn gofalu mwy am safleoedd eu hunain a'u cyfeillion nag am yr amcan sydd i'r symudiad. Hwyrach, a gobeithio hefyd, mai camsyniad ydyw hyn, ond clywais amryw o Ryddfrydwyr cyson a gwresog yn dweyd yr un peth. Symud yn. anfrosgo y maer peiriant Ymneillduol, fel pe byddai ynddo ormod o gog-olwynion heb fod yn ffitio P.I gilydd Yn hyn y mae'n bur wahanol i'r peiriant Eglwysig. Dydd Iau, mewn cyfar- fod 0 glengwyr ac eglwyswyr blaenllaw rhan ddeheuol Esgobaeth Llanelwy, a gynaliwyd yn IS ghroesoswallt, eglurwyd amcanion y Mesur Addysg gan yr Esgob gan ddangos ei ragonaethau a nodi ei fyrdra o safle eglwysig. Daeth cynulliad lluosog yn nghyd, ac yr oedd araith ei arglwyddiaeth fel a.mmunition iddynt fyn'd gyda hwy adref, ar gyfer y rhyfel agoshaol. Nid oes dim, er hyny, ond syrthni a difrawder a chlauarineb Ymneillduwr a Rhyddfrydwyr, a ddichon ganiatau i'r Llywodraeth roi yr iau newydd yma ar wddf y wlad. Dylid cofio bob amser mae'r Pabyddion ydyw prif bleidwyr y Mesur, ac onibae am danynt hwy, a'u brodyr uchel sydd yn Eglwys Loegr, ni chlywsem nemawr o son am dano.

Gvasg Newydd. DA genym ddeall fod Mr Gwenogfryn Evans ar fedr efelychu Lewis Morris, Mon, Wil- liam Morris, y Bardd Seisnig, a rhai awdur- on enwog eraill, trwy sefydlu preintwasg at ei wasanaeth ei hun. Yn Rhydychain y codir hi, a'i henw fydd "Elphin Press." Dywed Ernest Rhys, a phwy wyr yn wel, mai bourgeois, llythyren o'r un faint a'r un ag y gosodir y geiriau hyn ynddi a ddef- nyddir-go fach, onide, i osod allan weith- iau safonol. Ond beth bynag fyddo maint y llythyren, bydd gwasg o'r fath tan arolygiaeth ysgolhaig fel Mr Evans, yn gaffaeliad anmhrisiadwy i lenyddiaeth Cymru. Er pan beidiodd gwasg Mr Reès, Tonn, Llanymddyfri, a thywallt ei thrys- orau, yr ydym ar ol yn ddychrynllyd gyda chyhoeddi yr afrifed ceinion llenyddol a feddwn mewn llawysgrifau.

Ccirw. NID yw Parciau Ceirw agos cyn amled yn Nghymru ag oeddynt haner canrif yn ol, a dylem ddiolch am hyny. Yn yr Alban, y maent wedi lluosogi yn ddirfawr, ac erbyn hyn yn rhifo tua 150, ac yn gorchuddio tua thair miliwn o acrau, neu rhwng y chweched a r seithfed ran o holl arwynebedd Ysgotland-sef o tan ugain miliwn o acrau. I gaellle i'r parciau hyn, symudwyd ugein- iau o ffermwyr a'r ffermdai yn yr Uchel- dirodd, lie y ganwyd hwy ac y trigianodd eu hynafiaid am oesau. Yr hyn sydd yn rhyfedd ydyw, mai tua £ 400,000 a delir o rent, yn ol y Dumfries Advertiser, am holl helwriaeth yr Alban (ac y mae'r helwriaeth yn yr Iseldir yn llawer gwerthfawrocach nag yn yr Uchel ir), am yr holl arwynebedd hwn. Cyfrifir fod 4,500 o geirw yn cael eu dwyn oddiarnynt i'r farchnad bob blwydd- yn a bod pob carw yn costio i heliwr £30.

Newydd da i Ryddfrydwyr. I DYWEDAI Canghellydd y Drysorfa yn ben- dant nos Lun, nad yw yn bwriadu tynu yn ol ei Dreth ar Fara.

Gwibdaith. YR oedd hi'n ddiwrnod gogoneddus o Fai ddydd lau diweddaf, a chefais egwyl i ym- weled a chwr o Gymru y deisyfais ganwaith edrych arno, sef gwaelodion sir Ddinbych- lie y mae hi yn terfynu ar siroedd Amwythio- a Threfaldwyn, megys-Llanailin a Llanged° wyn, yn nghyda'r plwyfau nesaf atynt, Selattyn a Llanyblodwel. Y mae Clawdd Offa yn rhedeg trwyddynt neu yn eu hymyl, ac i'w weled yn eglurach yno nag yn odid unman arall ar ei hyd. ° Haner y gamp ar wibdaith fel hyn i ran- barth dyeithr o'r wlad ydyw cael cymdeith- ion dyddan, a hyddysg yn ei hanes a'i golygfeydd, a chefais y fraint o gyd-drafeilio gyda Mr E Hughes, C.T., Gwrecsam, brodor o Llamilin, a chyfarwydd a phob Ilecyn o nôd yn y plwyf lle'i ganed; Mr Robert Bryan, y bardd o Farchwiail; Mr Neobald Palmer, hanesydd Gwrecsam Mr J Morais, Y.H., o Lansannan a Dr Williams o Ler- pwl, yr hwn a fu'n trigianu am gryn amser yn Nghroesoswallt, ac fel meddyg a wyddai am bob ty a thwlc trwy yr holl wlad. Cyrhaeddasom Groesoswallt y Cymry, Oswestry y Saeson, ac Odjestry y brodorion' tua haner awr wedi deg a than arweiniad Mr Hughes, cychwynwyd yn ddiymaros i'r daith hir oedd o'n blaen, tan wenau haul, ac mewn gwagenet a dynid gan ddeufarch cadarn, carngragen, mwngfras, porthianus, 9 &c., &c. (gweler "Oywydd y March" o waith Tudur Aled), gan gyfeirio at SELATTYN, plwyf a saif rhyw bedair neu bum milldir o Groesoswallt ar y brif-ifordd i'r Waen. Heibio i Brogyntyn, neu Porkington (y mae gan bron bob lie o nod ar y Cyffiniau enw Cymraeg a Saesneg) palas Arglwydd Harlech, ar yr hwn balas y cawsom gipolwg yn nghanol ei bare mawr, bras, coediow. Nid yw Selattyn ond Llan bychan digon diolwg, ond y mae yn dra dyddorol fel cwlwm rhwng y dyffryndir a'r mynydd-dir. Ar y llaw ddehau wrth i chwi neshau ato" gwelir dolydd breision a gwastadedd yn ym- estyn am filldiroecld-yn wir, hyd y cenfydd y llygad noeth ar yr aswy, cyfyd llech- weddau llymion yn dwyn holl ddelw Gwyllt Walia, er fod o leiaf filldir o ddringo caled cyn y deuir i Gymru. Yehydig o Gymraeg a siaredir yn y plwyf er's oesoedd er fod enwau lluaws o'r ffermydd a'r meus- ydd yn gwbl Gymreig. Chwanegir cryn lawer at ddyddordeb Selattyn gan y ffaith y bu Goronwy Owen yno am ryw hyd yn nechreu ei fywyd clerig- awl, a phan yn athraw neu ail athraw ysgol yn Nghroesoswallt, yma yn gurad neu rhyw fath o gynorfchwywr i'r Person ar y Suliau • ond hyd y gallwn gasglu nid oes yma ddim o'i ol, ond yr ychydig allodd Mrs Owen gynull yn ei llyfr dyddan o hanes y plwyf. Y mae yno ddau neu dri o gapeli Ym- neillduol bychain twt, ac Eglwys Sefydledig ddigon maintiolus, wedi ei hail adeiladu yn ddiweddar, a llawer o'r bri hynafol a feddai pan ddarllenai Goronwy y Gwasanaeth rhwng ei muriau wedi diflanu. Ceir rhanau o goed Hofl't y grog a'r ysgrin wedi eu hoelio ar y muriau, ac eraill wedi eu cadw yn barchus ar lawr gerllaw y ganghell; a chan eu bod o dderw durol, diau y byddant byw yn hwy na'r coed meddalach sydd yn gwasanaethu yn awr yn eu lie fel seddau, &c. Yn y fynwent, enwau Cymreig sydd yn y mwyafrif ar y meini. Y mae yno ambell gofnod yn dangos mor gymysglyd ydyw'r