Papurau Newydd Cymru

Chwiliwch 15 miliwn o erthyglau papurau newydd Cymru

Cuddio Rhestr Erthyglau

11 erthygl ar y dudalen hon

Advertising

' "DIWYGWYR CYMRU" AC ANNIBYN-IAETH…

MR W. O. JONES, B.A., A METHODIST-1AID…

RHEOLAU A DYSGYBLAETH CHWAREL…

MORFA BYCHAN A'R TRAMWAY.I

DYSGU HANES CYMRU.'

CRTSTTONOGA'ETH A'R RHYFEL.I

A FYDD PWLPUD YN Y GANRIF…

DIWYGWYR CYMRU : LLYFR MR…

Newyddion
Dyfynnu
Rhannu

DIWYGWYR CYMRU LLYFR MR B. G. EV ANS.-III. ,S y r,. -Pan yn hwylio ati i ysgrifenu y tryd- ydd Ilythyr hwn, cefais fy hysbysu flod adolyg- iad Parch J. M. Jones ar lyfr Mr B. G. Evacs ar ddyfod allan o'r was-g, a. phenderfynais aros iddo f wneyd ei ymddangosiad, er mwyn gweled beth oedd" gan Mr Jones i'w ddyweyd turn y "Stiadau wedi diflanu," ac am rifedi y capel-a.-a Methodistaidd mewn gwahauol adegau, pynciau y,darlu i mi addaw ymdiin u. hwy yn y Ilythyr hwn. .L,,n agorais T' llyfr newydd "Y Gwir am y Me hedistiaid," ftechreuafa ofnS nad oedd ond yrahelaethiad «r yr ohebiaeth a fu rhwng y ddaa wdwr rai inisoedd yn ol yn mhapyrau Caerdydd, ond wrth ddaxllen yn mlaen, gwelais fod yr adtolv^iad yn llawer mwy mauwl a chyftawn mug ■ t. :.i yr ohebiaeth hono. Ar cl ymdnniaeta ym- hwiigvxT, faith, a chyftawn, ar V oamwri ng yn a'r MSS yn llyfrgell Dr Williams, ac a'r tyhuridiadau ya erbya Howeill Harris, ceir pen- mod ar "Y Tafleni, Dan^os-luniau, Mapiau, etc." Ar ol cyhoeddi coHfarn gyffredinol a.r v pethau rh'vfedd hyn, dywed Mr Jones oni y rhestr o'r s-iadtiU Met.hodistaidd sydd wedi diflaim: "Ni owxiwyd ar bapyr dim mwy ymfyd a —vn ol v rhestr,—paji y oRvmndill achos o anedd- dv i ;a,pei yr oedd yn diflanu yn i^angwbl. Tvbed' ei fod! (iW B. G. Evans) mewn gwirionedd, am i mi gredu fod gwaith eglw^ mewn canlyn- iad i gwnnydld mewn rhif ac mewn grym, yn symud o adiedlad bychan i un llawer mwy. yn gyfystyr a marwolaeth?" Y yn amlwg d'iliai.-m fod awdwr "Diwygwyr Cvmru" yn am- eanu hyny ac y mae yn ei dldyweyd yn djdigon hyf dtroslodd a throeodd, ac mewn mwy nag un dull. Er mwyn stuirhau Howell Harris, gwneyd ei lafur mawr a gogoneddue yn ddrwerfeb, y mae yn anadlu mazrwolaeth ar yr eig.wvsi bo-reuol, ac yn ceisio eu blotio allaai, ond vr bTu y mad ef yn Hwyddo i'w gyflawni vw. blotio allan ei waith ei hun. Yn urit, ill rhoddwyd ItKid i eglwysi nad oeddynt yn bod, fel y gwnawn bpn6 mewn Ilythyr arall yn helaethach nag y gwnaed genym eisoos, ac yn helaethach nag y gwnaed gan Mr Ivor Jones, Mr Gnitith o Feffod, ao ereill: ond yn Dangos-lun I.. ac vn yr att'odiad i Pen. XX., ceisir taeru fod eglw1,j>rydld yn fvw hyd heddyw wedi peidio bod. Ar ol v broffes uchel o amhlei dga rwch vu nechreu y llyfr o.'r lioll siarad. mawr am "beidio gwyro barn er miwyn plaid noc enwad," ni cheir hyd yn nodi yn ngwaith Dr Rees fwy o bleidgarwch. na. ciiyimaint yn wir, ag a geir vn "Niwygwyr Cymru." Treblir rhif yr Annibynwyr, a lluoisog- ir rhif eu heglwysi yn ddihrin, ond tynir i iawr rif y Methodistiaidi, gwneir hynr i'r hanner a chyrmrnwyr Llangeitho, a difodir eu heglwvsd a'u cape'au, nid yn ol hanner eu rhif, end yn llawer mwy. YB awr, ■sib y "Sedadau dillonedig." Dechreu- wn Q"Ida.'I' uchaf o siroedd T Deheudir, gan adael sir Drefaldwyn, cvda'i hen eglwysi Ym- neillduol. a'i hoglwysj Methodistaidd. i ofal dau hanesydd mor gyfarwydd a'r Parch E. Griffith, a Mr Bennett. Ar goed'en Howeil Haiiis (nid nyni. cofier, sydd yn cymeryd enw yr hen fl iiwygiwr apostolaidd yn ofer). ceir tri ar ddeg 0 wythienj crinion, yn cynnrychioli cynifer a hyny o "seia^&u" narw, ac yn y rhestr a rodddx yn yr atbodxad, ceir enwau deoiddeg ohonynt, ond y maent oil yn fyw eitlirrad o'r olaf, "at Thomas Huighes' ac r- irio yn bur sicr fod hono yn fyw, ond v nwie Mr B. G. Fvane yn anturio dywey<! ar ei gyfer ei bod wedi diflanu. ftnturio dywcyd: ar ei gyfer ei biod wedi d'flnnu, er nad; yw yn alluog i ddy- wreyd yn roha le yr oedd. Dyma beth yw cy- mcryd 'herc-a chaen-a-naid," a'r neidiwr VI1 disgyn yn nghomol v ffos. Gallem noddi enw ty parchus un Thccna« Hughes, a, fu vn noddwr i Fethodistiaeth foreuol yn y sir. ond gadawn i awd-wr ".Diwygwyr Cymru" wneyd hyny yn gyntaf. os gcll, ac os na all. pa fodd y meidid- iodd ef ddyweyd fod yr eglwvs "at Thomas Hughes'" wedi diflanu. ac ynta-u heb wvbod cymaint. ag yn mha ran o'r sir yr oedd ei cha<r- tvef. Ceir yn rhestr sir Aberteifi. engraipht o'i waith yn gwneyd un egiwys yn amrvw er lluosogi nifer yr glwysi meirwnn. Bu eglwys Swyddffynnon yn cartrefi mewn tri ffeinndy, ceir en-wail diiu ohonynt yn y rhe^rr. Pontargamddwr a Llwynbeudu. a chyfrifir eglwys am bob ffermdy, a drwedir fod dwy eglwys wedi &iflanu. tra mai un oedd vr eghrys, ac fod hono yn fyw nc vn llwvddo hedd- yw n -h-,tl,)el j.d.f yw yn nghapel golygus Swydaffynnon, fel y mae peiafd Owm-meurig y capei agosaf, Pontrlivd- fendig.add, a'r Helin. mewn capelau yn ngwaelod- y sir. Cyn gadael sir Aberteifi, dvmunwn alw sylw at un peth arall yn y rhestr: hyn. Y mae yr awd-wr Tn gwneyd tri dosparth o'r sriadau- "1. Seiadau a ddiflanasant yn gvfangwbl. II. ArdLiloedid He ffurfiwyd eg.hvy,sC11ethodistaid<1 a fewn chwarter canrif ar ol'scifydlu'r seiad (o 17&2 i 1777?). III. Ardal'oedd lie y ffurfiwyd eglwysi Methodistaidd yn ddiweddiarach (na 1777?)." Yn awr. dymunwn wybod ar ba. aw- durdod, neu a.r ba..dir y mae efe yn gwneyd gwa- baniaeth rhwng "seiad" ac eglwys Fethodistuidd, Fe -ildd' a pha, bryd y peidi&dd eglwys" Fethodistaidd a bod yn "sedad?" Dyma. ofyniad arall. ac V11. perthyn i'r diweddaf, ar goed-en Howell Harris, dango'.sir. er i ddeuddeg o seiadau ddiflanu yn 1759—1752, fod pymtheg o achosion byw yn y sir, heblaw fod yn-ddi hefyd bedwar o rai "am- heus," ond yn yr at-odiad, -rhoddir enwau pym- theg o eglwysi Methodistaidd wedi eu sefydlu rhywbryd i fyny hyd 1777. A ydyw yr awdwr am i mi, neu i'r rhai hyny sydd yn barod' i'w gymeryd.ef yn arweinyd-d, i ddarfod i holl eglwysi boreuol sir Aberteifi farw, ac ai o'u llwch hwy y daeth yr eglwysi byw cyntaf? Ond i beth y gwnawn ofyn cwestiynau ofer o'r fath hyni Er, y mae yn debvg na wyddai awdwr "Diwygwyr Cymru-" hyny, y mae yn mhlith yr eglwysi a geir yn y dosparth II., ac hyd yn nod yn nosparth III. yn wii- t yn rhestri pob un o'r siroedd., lawer o eglwysi hynaf y cyfundeb, a cheir yr un eglwysi yn fynych yn y tri dosparth, ond o dan wahanol enwau. Dyma Gapel Gwyn- fil, LJanddewi, Tan'rallt, RhiwMdog (camp i Mr B. G. Evans ddyweyd pa le oedd hwn), eg- lwysi hviaf y cyfundeb, yn cael eu gosod yn nos- parth ii., a Llanbedr yn noepaith Ill., er fed yr eglwys hon o dan enw arall yn nosparth n. Dyna Penlam drachefn; ond byddai yn dda genym gael gwyood yn gyntaf pa un ai Penlan, cartref eglwys Blaenpenal, oedd hwn, neu Pen- lan, un ogartrcli eglwys Swyddffynnon ? Ond pa un bynag ydoedd, yr oedd yr eglwys yn v naali a'r Hall yn rhy hen i ddyddio ei sefydliaa ar ol 1752. Ond rhaid symud yn mlaen. Dyma sir Benfro eto. C-eirax ei chyfer hi bedwar ar bymtheg o achosion marw, ac un achos byw. Enw ar dy ffe'rm yw Fenton. ac yn ymyl y mae eglwys Fethodistaidd Casgwys, Ismaston, a, Phender- gast, enwau ar ddau blwyf; y mae rhanau o dref Hwlffordd yn y ddau blwyfj ac y mae eg- hrys Fethodistaidd lewyrchus yno. Longhouse sydd enw ar ffermdy gerHaw Trefin, yr eglwys y "ddau Richard" ynddi. Y mae eg- lwys Gosen yn Llawhaden hyd heddyw. Y mae mwy nag un Talybont yn y r, gad awn i'w awdwr ddyweyd pa Dalybont sydd yn ei restr elf; oaid nid oes ynddi na fferm na phlwy' o'r enw Llwyngrawys,—y mae Llwyngrawys yn sir Aberteifi, ac y mae hen eglwys lewyrchus LLech- ryd ZeTllaw iddo. Hen gapel eglwysig yw Mounton, yn yr hwn y byddai y to cyntaf o'r offeiriaid Methodistaidd yn pregethu. Llysy- fran: Y mae dwy fferm o'r enw hwn, ac y ma-e Capel Gwaetad o fewn hanner milldir iddynt. Fferm yw Morvil gerllaw Woodstock, He y Mae eglwys Fethodistaidd lewyrehus iawn, ac nid pell yw Ca-smal, He y mae eglwys arall. Y mae eglwys Fethodistaidd Bolfach yn ymyl Whit- church. a Whitland yn agos i Drevaughan, lie y mae eglwys flodeuog. Pencaer a Phenrhos Y mae v°rlwd hyn vn agos i Gapel Goodick. Tre- bwrnallt: Enw fferm, a Chapel ftliydygele yn agos iddi. Tregroes sydd yn nghymydogaeth Abergwaun. Ceir yr un neyn y rhestr wrth ei enw Saesnec, ac fefly gwneir dwy eglwys farw, fel y gwneir yn fynych, o un eglwys fyw a. llwyddiaimus. Trefgarn Fawr, ac eto Trewman, lleoedd sydd yn mron a bod o fewn cyrhaedd swn y gwasanaeth yn Nghapel yr Hall. Y mae dau Whitchurch yn y sir, ac y mae hen achosion Methodiistaidd Capel Nwydd, Caerfa'-chell, a. Thyddewi, yn parhau yn fyw. Dyma yr eglwysi marw yn Mhenfro eto agos oil yn eglwysi Methodistaidd- byw. Gadawn i'r awdwr ddang- os pa. fodd yr aeth enwad neillduol arall i mewn i lafur yr hen Fethodistaaid mewn dau neu dri 0 le-oedd: ac am ddau neu dri o "eoedd ereili, rhaid wrth rvw "chwil-oleu" i chwilio am dan- ynt, ond yr ydym yn ofui mai chwilio heb gael fydd vr ymchwil. Gellid myned trwy restr y siroedd ereiil gyda r un canlyniadau, "Seiadau Marw yn mhob man yn troi'i fvny yn eglwysi Methodistaidd byw-. Ond rhag blino eich darllenwyr yn ormodoi, gadawn v tro hwn ar yn unig fyned trwy restr sir Frycheiniog, sir Howell Harris ei hun, a i faes neillduol ef, ac felly, yn ol "Diwygwyr Cymru." y mae mwyaf diffrwyth o unrhyw fa.es yn N<mvniru. Sefydlwyd tair ar hugain o "Seiadau" yn Mrvcheiniog, a bu y tair ar hugain farw. Y mae yr awdwr yn ceisio dyweyd, mewn un lie, i un o'r tair ar hugain fyw, ond y mae mewn mwy nag un lie arall. yn aangos iddynt farw oil. Gadawer i ni weled, ynte. Y mae eglwys Cantref yn Aberhonddu, Cwmdu yn y Bwlch. Erwcod yn Llyswen. Llansily yn "Saly- bont, Cerigcadarn yn Felin Newydd, Llywel yn Nhrecastell. Llanveigan yn Pencelli. Y mae eglwys Tir Abbot yn Nhir Abbot eto, heb newid ei lie o'r cychwyn, cynnelid hi o dy i dy hyd 1 tua deuiTiiin mlynedd yn ol, a'r pryd hwnw, ad- eiladwvd capel iddi, ac yn Hermon y mae oddiar hvnv. Bu hen balasdy Dclygaei- yn un o "artrefi eglwys Llangamarch. Yr oedd hen deulu parchus y Pritchards yn mhlith noddw yr cvntaf Methodistiaeth; ond, ai Dolygaer, yn ag08 i Langamarch yw y lie o'r enw hwn vn y rhestr? Y mae y Parch J. M. Jones yn tybied mai un o gartrefi hen eglwys Crughywel ydyw, ond ni waetli am hyny, y mae yr eglwysi a fu yn y naill le a'r llall yn fyw ac yn llwyddo, Er llid y ddraig a'i lluoedd." Am ddwv neu dair ereill, chwilied yr awdwr. a. I chaiff fod v xliai hvTiv vn fyw hefyd, ond eu bod I wedi eu tynu i fewn i"gylch*yn enwad Annibynol, a dylai yr enwad hwnw deimlo yn ddiolchgar i Harris am danvnt, fel am lawer o drugareddau breision ereill." Dyma eto eglwysi Brychemiog yn cael eu rhanu yn dri dosparth, ac i ba amcan Sefydlwyd yr holl eglwysi a roddir yn Dosparth | III. yn nghyfnod cyntaf y diwvgiad, a meddyiier am waith y gwr yn gosod eglwys Buallt ar ei phen ei hun vn Dosparth II. Gwyddom nad yw ei wvbodaeth ef am yr eglwysi ond anghyf- lawn, ond buasem yn disgwyl iddo wybod fod eglwys Llanfairmuallt vn un o'r eglwysi hynaf, j ac fod capel wedi ei adeiladu yno yn gvnar ^wn, yn mlynyddoedd cryfder Hams a Whitfield. Ond i" beth y gwnawn ryfeddu, onid eglwysi Wedi eu sefvdlu mewn cyfnodau diweddar yn 01 yr hyn a ddywed ef yw Llangeitbo, Cilycwm, Llansawel, Caio, Dinas, Tyddewi, Berthyn, Llanwyno, Pentyrch, &c., &c., eglwysi ag v ceir II eu hanes ar y cychwyn cyntaf, ar las lorau y Diwygiad? Ond dyma ni wedi caei eglwysi marw sir Frycheiniog yn fyw, ac yn fyw befv<l y mae eglwysi marw sir Forganwg, a sir Gaerfyrddm, a'r un modd, amryw o eglwysi Mynwy, gyda r a'r un modd, amryw o eglwysi Mynwy, gyda r eithriad fod yr Annibynwyr mwn rhaa o r eglwysi hyny wedi bod yn chwareu cast y gO'g, trwy droi vr adar cynhenid dros y nyth. Ond 1 'does bosibl y myn ef i ni gredu fod eglwys yn ) marw wrth gymeryd arni ei hun enw yr Anm- ^Yr "vdym fwy nag unwaith wedi cyfeirio at bleidgarwch Mr Beriah G. Evans wrth gyfrif capelau y gwahanol enwadam. Am yr eghvysi a,r y lien ddu a elwir "Map Ill." y mae y mwy- afrif ohonynt yn cael eu gwneyd i fyny o eg- lwvsi oeddynt un ai wedi hen ddiflanu, neu rai oeddynt heb ddyfod i fod, a thrwy hyny, y mae. vr awdwr yn medru lluosgi un dosparth o eg- lwysi yn ddirfawr. Ar gyfer hyny, y mae yn tynu i "lawr nifer yr eglwysi a'r capelau perthyn- ol i'r Methodistiaid wrth vr ugeiniau, a'r cai- noedd yn wir, weithiau. Gwelsom eisoes fel y mae NT-edi bod wrthi vn ceisio lladd yr eglwysi Methodistaidd boreuol, sylwer eto ar ei waith yn Am gyfrif y capelau. Nid oedd gan v "Methodistlaid, yn ol ea gyfrif ef. ond 156 o gapelau yn 1811. ond yn ol y Parch David Peters, ac Annibynwr oedd ef. cofier, yr oedd gan y Metliodistiaid ddeng mlynedd yn foreuach, eef yn 1801, 332 o gapelau; a pha beth am y capelau adeiladwyd o hyny hyd 1811? Yn mhen pum' mlynedd yn ddiweddarach na r flwyddyn y rhoddir ei chyfrif yn "Niwygwyr Cymru." Yn 1816 yr oedd 'rhif csipelau y Methodistiaid yn ol v "Proliant Dissenters' Almanack" yn 373, tra. iiad oedd capebu yr Annibynwyr ar y pryd ond 258. Defnyddiwyd y ffigyrau hyn gan An- nibvnwr mor selog ag oedd Ie-uan Gwynedd, a r chymeradwywyd hwy ganddo fel cyfrifon cywir. Eto, yn ol "Diwyrrwyr Qvmru," nid oedd gan y | Metliodistiaid yn 1830 ond 201 o gapelau. _tra y mae sicrwydd diamheuol fod gaoddvnt 438 o gapelau yn 1326. bedair blynedd yn gynnarach. ac yn ystod v pedair bljoiedd hyny, rhwng 1826 a 1330, adeiladodd y Methodistiaid lawer o gapelau newyddion, fel y gellir dyweyd fod cyfrif Mr B. G. Evans 250 yn y fan lleiaf islaw I y cyfrif gwirioneddol. Os gwna. ein darllenwyr '■dixVi i lyfr newydd y Parch J. M. Jones, ctlnt ymdriniaeth helaethach arnynt yno, ac hefyd, amryw fanylion a chyfrifon ereill, nas gellir cael He iddynt yn y Ilythyr hwn. Yr ydym. wrth s_au y tro hwn etc. yn taer ndeisyf ar awdwr "Diwygwyr Cymru" am roddi i ni enwau y capelau Annibynol y rhoddir eu cyfrif ganddo. neu ynte, dyweded wrthym yn mha le y cafodd ef ei gyfrifon, fel v gallom ninnau i fyned ar ei ol i'w chwilio.—Yr eiddoch. &c.. PANTYCELYN. O.Y.—Ac nid yw Mr B. G. Evans yn myned i wneyd unrhyw sylw o feirniaid yn defnyddio | ffugenwau. Fellv! "Cousin, thou wert not wont to be so dull." 1 Ac nid ffugenwau oedd "Methodist," "Bedvdd- iwr," &c. Efallai, er hyny, fod y gwr wedi cael allan erbyn hyn mai "ei nerth yw aros yn Honydd." Y cwestiwn ddylai efe ei ofyn, can ein bod yn gwyliadwrus ymgadw rhag cyffwrdd a'i gymeriad personol ef yw, nid pwy pvdd yn ysgrifenu, eithr pa. beth a ysgrifenir. Ond bydded rhyngddo ef ag ef ei hun; nid er ei fwyn ef yr ydym ni yn ysgrifenu, ond er mwyn ei ddarllenwyr; ac am hyny, yr ych-m yn ymwregysu gyfer ysgrifenu Llythyr IV" ac nid hwnw fydd yr olaf. 5^, wedi dechren, gorphen.—P. I

[No title]

Advertising