Llais Y Wlad

YMYS MON. II. Yu Mou Derwyddun oe.0 nt Y D caru 1Tlgi"DU>g.yut (i'" 51 Wedi cyfnod hyuud hir Heddyw'u hohoo heiriid welir Hyd eiu tir ft] i wirio Navvr, hyo a fu yr ben FOD. Ynddi riiyfel a helynt A braw,geia .yu uiha^bro-^ynt.j -f Gyti.*fiA^,g|udiifau# I GlY\Vlda g':aed,hwy'á gwl,ad u! WtitLIiju íèïtlLu -in loii yut, Urddetlig-a iieu\id ydynt, Melusi eain cau a luuliant, A nJwyu liwyl iLiewu C,VIll a uant. Morwyllt. BARRAS. Bai -race, neu y Forth Newyda," ferr.lJ un adeg rhwng Mon ttC Adan. Suddodd vsgraff y Barras, trwy aiderwcii y porth- \veision, ar y pummed dydd o Awst, 1820, "yda 26 o bersouau yncldo, o ba rai ni ..chubwydond un ya unig, sef dyn o'r enw Hugh Williams. Orybwylla Row- lands am weddillion cromlech fechan ar dir y Ba-r'ras. Darganfycldwyd amryw olion hynafiaethol yma o dro i dro. in y Barras y triga'r awenydd pur a'r lienor coeth, P. Mon, hen foneddwr ilednais ag y mae ei gyfeillacii ddiddan yn wertii ei chaffael..Hir oes iddo. TPEFARTHEN A alwyd felly oddiwrtli Arthen, mab ieuengaf Cadrod 1-fardd. Bu cangen o bencleulu y Penrhyn yn preswylio yma, ac yr oeddynt, yn ol arfer yr oes, yn cadw ty y dref-Citeriiarfoti-ar yr un pryd, sef y Has Mawr, yr hwn a saiai yn y man y mae y Furciinadfa Newydd yu sefyll arno yn bresennol. William Griffith, Ysw., o Drefarthen, oedd fab Syr William Griffith, o'r Penrhyn, marchog, a hanai o du ei iam o dylwyth y Pulestoniaid o Gaernar- fon. Claddwyd ef yn eglwys Llanbeblig, lie mae cofadail arddercnog iddo, ac arni effigies alabastr gorweiddiog o hono ef a'i wraig Y feddargrafl" sycld fel y canlyn Here lieth the body of William Grif- fith, Esq., the son of Sir William Griffith, Knight, who died Nov. 28, 1587; and Margaret his wife, daughter of John Wynne ap Meredith, Esq., who built this tomb, 15V3. Yr oedd William Griffith, Ysw., yn YvT dylanwadol yn ei oes, a chrybwyllir am dctno yu Records of Carnarvon. Iddo ef J cyfanoodcbdd William Lleyn "Cywydd i oiyn eymmod gwr boneddig o Gaernai- fon," 1560. AclargraffNvyd y cywydd cym- mod hwn yn y Brython, cyf. iii. t.d. 263. -Dyived y'bzirdd Salmon wyd gyfion di gam, Sy ar ol dau Syr William fie staeuia Had Tad ua'r Taid, in! p'je'$taeLiJ. Had PiLtyuiaict .;ftc I ■ Can am 'V Meibtres Margaret, luDed lau," sef -7" Priori Willi 'U), pryd Olwen; :V iailied i/ir u VVydir wtli .• Uwtj yw mere!' Sion gyfiou gu, 'a Udiclau aeddyohu ,Jf Bif.ua. liou vvaed brenhiuawl, •• Uu* dy /wivid, eawir Jy fawl." Cawn y crybwyllion a ganlyn am ddau" o feibion drefarthen ;— "William Griffith, LL.D., oedd fab i William Gruffydd, o GaeinSjifon, o iVlal■ garet; ferch i Jofan Wynn ap Meredydd, o Wydir. Yr oedd yn aelod seneddoL dros dref Gaeiuarfon, yn chweched Senedd y Erenhines Elizabeth, yr hon a ymgyfarfu Hydref 29, 15.86, Capten Moras Gruffydd ydoedd bum- med mab i William Gruffydd, o Gaernar- fon, a brawd i'r Dr. Gruffydd uchod. Gwasanaethodd yn yr Iwejddon holl ddyddiau ei leuengctid, ac am ei wasan- aeth citfodd ei ddyrchafu. Yr oedd yn un o Gynghorwyr Talaéth Connaught, ac yn byw yn y castell hwnw tra y, bu yno, yr hwn a adeiladwyd ganddo ef ei hun.Y Bryihon, cyf. v. t.d. 375. Ond etifedd y rhagddywededig William Griffith a Margaret ei wraig oedd John Griffith, Ysw., Trefarthen, uchei-sirydd Mon yn 1587. Uwch porth y Plas M'awr yr oedd yn gerfiedig W.G.: J.G. M.G. 1590. William Oriffitlh Ysw., etifedd ac olyn- ydd John Gnlfith, Trefarthen, ydoedd y Li ri uchel-sirydd Mon. JU 1605 a 1626, Trosglwjddwyd Margaret Griffith, aeres Trefartlien, o Griffith Jon.es, 0. Castell- marc-li, yn Lleyn—IVfargaiet, i)jerch ac etifecld.es yr hwn a briododci Syr William Williams,.Barwnig, y EaeuoJ, ^rwy yr undeb priodasol hwn unwyd eliieudiaotiuiu y Eaenol u Treiarthen. PQWi- HAMEL. R Y mae gwahaooi larnaai o barth tardd- iad yr ei.,w rhai mai Bortii Amwyll—" the gloomy ferry "—y dylai fod, a liyny oherwydd y cysgodid y fan yn y dyddiau gynt, ac etto i raddau, gan goedwigoedd tewfrig. Tybia ereill mai Porth Amelius-rhyw I-ufeiniwr, ond odid—ydyw y cywir enw.: tra, y maentumia iiaweroedd mai Forth y Moel y ilyw. ialiorthamet yr oedd iedd Blywarch ap Barn, argiwydd Menai, 1 darll-enwn i Tegwared Erenin roddi y Ireflan hod i Duuw a St. jbeuno," sef i ?onachlog Clynnog Fawr yn Arfon. Cawn swrn o henafiaethau mewn cyssyllt- iad a'r lie hwn. Yr oedd unwaith hen dref Geltitidd ar di-T Porthamel, ond yn awr nid oes yn aros faen ar faen o honi, Tybir iddi gaei ei dinystrio gan y Rhufein- iaid. Gerllaw ceir tair rhes o hen feddau ar lanerch a elwir hyd y dydd hwn Bryn Beddau. Perthynent yn ddiamheu i hen dref Geltaidd Porthamel. Ceir olio-a-niferi 0 Gytiau'r Gwyddeldd ar y tir. Ond i ddychwelyd at y Plas," yr hwn a helaeth- wyd yn ddiweddar gan y preswylydd- Arglwydd Boston, perchennog y faenor. Bu Meredyddion Porthamel yn deululled bwysig unwaith. Hanent megys Mered- yel(ion Cellinog ym Mon, a Phengwern a Myhachdy Gwyn yn Arfon, o Liywarch ap Bran, un o sylfaenwyr pymtheg llwyth Gwynedd. 1. Meredydd ap Thomas, o Borthamel, a briododd Efa, gweddw Da- fydd ap leuan o Lwydiarth, a merch iiiiys ap Meredydd. II. Richard ap Meredith ei ferch a'i etifeddes-III.-Elen a bri- I ododd William Bulkeley, ail lab Bowland Bulkeley, arglwydd Holcrofft. Fe adawn y Meredyddion ar hynyna, ac olrheiniwn ychydig ar Bulkeleys Porthamel a'a cyf- ethrych. I. William Bulkeley, arglwydd Holcroift yn sir Gaerlleon, ceidwad Castell Biwmaris, 1440, a briododd Ellen ferch William Gruffydd o'r Fenrhyn, a gweddw Bobert Paris. II. Rowland Bulkeley, ar- glwydd HolcrofIt, a briododd Alis ferch William Berkinchall o Lancashire, i. Syr Richard Bulkeley, marchog, Biwmaris, a briododd Catrin ferch Syr William Gru- ifyclct. ii. William Bulkeley, Ysw., Llan- gefni, a briododd Ellen, aeres Porthamel eu mab ac etifedcl-lll.-Richard Bul- keley o Borthamel, a briododd Alis ferch John Conwy o Bodryddan eu hetifedd— IV.-Ilichard Bulkeley, yr hwn a fu yn briod ddwy waith yn gyntaf a, Margaret ferch William Lewis o Bresaddfed: a bu iddynt amryw blant, scf-Howlancl, Wil- liam, Bichard, Hugh, Margaret (gwraig Owen ap John ap Rhys ap If an o Dre Feibion Meurig), Elisabeth (gwraig Tho- mas Williams, Ysw., Caer yn Arfon), Ellen, Mary, Ann. Yn ail ag Elisabeth ferch Rhys ap Sion o Fodychen, gweddw Bowland Bulkeley o'r Crymlun, a mam Jane Bulkeley o'r Crymlun. V. Rowland Bulkeley G Borthamel a briododd Jane Bulkeley o'r Crymlun, a symmudasant i Bias Llangefni, yr hwn a sylfaenwyd gan Wm. Bulkeley, a lIe y trigai mewn rnwysg a bri. VI. Rowland Bulkeley o Borth- amel, wyr y rhagddywededig Rowland a Jane Bulkeley, a briododd Mary o deulu urddasol Penymynydd, Mon: eumab-—VII. -Syr Francis Buikeley, o Langefni. Bu William Bulkeley o Langefni a Porthamel yn Deputy Sheriff sir Gaernarfon dros ei frawd Syr Bichard Bulkeley, yn y flwydd- yn 1536, ac yn Uchel Sirydd Môn yn 1544. Cynnrychiolodd Rowland Bulkeley o Borthamel Ewrdeisdref Biwmaris yn y Senedd 1553. Yr oedd yn Uchel-Sirydd Mon yn 1569. Bu Bicnard Bulkeley o, Borthamel yn Uchel Sirydd Mon yn 1598, 1602, a 1639. Bowland Bulkeley o Borth- amel yn 1653 a 1666. Bu farw yn 1666. i'r oedd Biciiaid Bulkeley o Borthamel yn Uchel Sirydd Mon yn y n. 1675. Yn y flwyddyn 1681 cawn Bowland Wynn o Borthamel yn Uchel Sirydd Mon. Yr oedd Mrs Mary Bulkeley, Plas Llangefni, yn foneddiges nynaws ac elusengarol. PLAS COCH. Perthyna dyddordeb nid byckan i'r lie hwn, canys yma, tua dechreu y ddeuddeg- fed ganrif y trigai Liywarch ap Bran, ar- glwydd Cvsmmwd Menai; ac yma yr an- nedda yn awr ei ugeinfed disgynydd, trwy ei fab hynaf Cadwgan. Arfbais Liywarch ydoodd: Argent, a chevron between three rooifs, with ermine in their bills, sable:" hyny yw, "Yn y maes gwyn, cwpwl du rhwng tair o frain duon ag ab- wyd yn eu pigau." Hyd y flwyddyn 1569 gelwid y lie Forthamel, pryd yr ailadeil- adwydyty gan y perchenog, Hugh Hughes, Ys"Ý, a.c y galwyd ef Plas Cocii oddiwrtli liw y meini 4,4defnyddiwyd yn yr adeilad- waith. Helaethwyd y plalas gan Syr Wil- liam B. Hughes, marchog, tad y perchen- nog presennol, William Bulkeley Hughes, Ysw., A.S. dros fwrdeisdrefi sir Gaernar- fon. Taflwn olwg dros gylran o achau'r Hughesiaid o'r Plas Coch :— I. Hugh Hughes, Flas Coch, mab Daf- ydd Llwyd ap Huw o'r lien bias, oedd gyfreithydd cyffredinol dros Ogledd Cymru illw Mawrhydi y Erenhines Elizabeth. Pennodwyd ef yn Arglwydd Brif Earnwr \,1 yr Jwerddon gan lago I., ond bu farw yn is Llun^in (Oyn myned trosodd. Bu yn uckeisiry^l&pn yn 1581; 1592, 1600, a isi iynrychiolodd J sir yn y Spneda yn West- minster yn y 89ain fiw/ddyn o deyrnasiad y Erenhines Elizabeth. Briododd Eliza- beth, merch Simon Montague, brawd Edward, barwn Montague o Boughton, a Henry Iarll Manchester. Eu plant oedd- ynt :— 1. Jioger H.ughes, Flas Coch. 2. Elizabeth, a briododd Daifydd LlNvyd, Ysw., Llwydiarth. 3. lariw, a briododci.G. Bryn|iir, B.D. 4.' Elinor, a briododd Bicliard lwyd, Ysw., RhosgylL 1.1. Roger Hughes, ei fab, < III. Hugh Hughes a ddaeth i r etifedd- iaeth yn 1650. Ei fab yntau, IV. Roger Hughes, yn 1675. Yr oc-cld yn uchelsirydd yn Mon yn 1685. Ei fab, V. Roger Hughes, a ddaeth i'r etifedd- iaeth yn 1700.-Afoi2, Menai a'i Gororau, gan Bardd Du Mon, nodyn. MOELDON. Perthynai y borthfa hon, fel y gweddill o borthfaoedd-Menai, ar'-y cyntaf i'r goron, hyd nes y darfu i Harri VIII. wneud an- nhreg o honynt i. Richard Gifford, yr hwn drachefn a'u ardrethodd i William Bulkeley, Yswain. Dywed hen draddod- iad lleol fod gan Arthur Frenin bont dros Foel-v-don, yr hon a wylid yn was- tadol gan In o filwyr," yr kyn wrth gwrs sydd yn lied amheus t ond adeiladwyd castell, neu wylfa feckan, ryw dri chan Hath islaw y borthfa, ar ochr Arfon i'r Fenai, gan Aeloedd, brenin Dulyn, taid Gruffydcl ab Cynan o du ei fam, rywbryd yn ystod teyrnasiad y tywysog hwnw. Dangosir olion yr amddiffynfa etto ar fryncyn ger Felinheli. Yr hyn a hyn- ododd Moel-don yw y galanastra a wnaed yma ar adran o fyddin Edward I., o dan lywyddiaeth William Latimer, yn nghyd a nifer o filwyr Gasconaidd a Hispaenaidd dan ofal Syr Lucas de Tany, ar eu dychweliad o Fon, 1282. Anfonodd Edward, yn fuan ar ol ei esgyniad i'r orsedd, fyddin gref i ddarostwng y Monwyson. Ar ol gwastadau gwyr Mon cyfeiriodd y milwyr eu camrau tuag Arfon, a chroesasant Afon Menai ar drai dtos bont ysgraphau, heb ystyried fod drwg yn eu haros ar y lan draw. Ar ddychweliad y llanw, pan yr oedd pob cyssylltiad a'r ysgraphau wedi ei dori, ymchwelodd Langciau Eryri" dan arweiniad Richard ap Walwyn, am eu penau, a bu lladdfa fawr cyclrhwng Iladd a boddi, collwyd dau cant o filwyr, heblaw amryw swyddogion enwog. Bhifwyd De Tany, Roger Clifford, ieu., Syr Walter Lindsey, a dau frawd i Robert Burnel, Esgob Bath, ac amryw wyr urddasol ereill yn mysg y lladdedigion —mewn gair, collodd tri-ar-ddeg o farch- ogion, a dau-ar-bymtheg o flodau bonedd Lloegr eu bywydau yn nghyflafan Moel- don. H De Tany a'i fyddin fel Pharaoh a foddwyd, Ei feirch a'i farchogion a fwriwyd i'r m6r." William Latimer yn unig a ddihangodd, a hyny trwy i'w farch allu nofio at bont yr ysgr,,ipha,u.HZst. oj Anglesey, gan y Parch. N. Owen; Hist, of Carnarvonshire, gan y Parch. P. B. Williams, &e.