Llais Y Wlad

Ymddiriedir i'r Tywysog Bismark yr bawl o benderfynu dros ba byd y goddefir i'r Ffrangcaeg fod yn iaith swyddogol Alsace- Lorraine

LLIT1I DAFYDD EPPYNT. CANTREF BUALLT.—Llanganten. Mae yn y gantref hon swrn o fan blwyfydd, sef y dyweclwn, Llanllernfel, Llanfechan, Llanynys, Llanddeniycwm, Alltmawr, Llanganten, &c. Plwyfydcl bychain ydynt oil, ac ni welir byth gofnod o honynt ar bapyr. Mae Hen o farwoldeb o do dros- tynt yn yr ystyr eglwysig ond perthyn iddynt hanesyddiaeth, hynodion, ac ond odid fan wyr o nod, &e. Byddai yn dda pe dygid allan Lawlyfr Eglwysig, yn cyn- nwys bras hanes henafol holl blwyfydd Cymreig, a byddai yn hawdd gwneud hyny pe ceffid gan offeiriad pob plwyf gasglu hanes ei blwyf ei hun. Ehoddir yn awr ac eilwaith gofnodion o blwyfydd y gantref hon. Mae yr eglwys yn isel, fel rheol, yn y gantref dan sylw; rhai o'r eglwysi gwedi myned i'w carnedd, capel- yddiaeth gwedi bod yn frigog, ond erbyn heddyw eu dylanwad yn darfod yn raddol, Nis gellir rhoi cyfrif boddhaol ar gyflwr c, isel yr eglwys yma, rhagor na difaterwch gwyr eglwysig, lien a lleyg. Digwyddodd godi a gwladychu yma hefyd wyr o ddon- iau Ymneullduol. Yn y Gantref nesaf hefyd y gwladychai Howel Harris, yr hwn, er ei fod ef ei hun yn wr eglwysig, ac yn ei chymundeb hyd farw, a wnaeth fwy o ddrwg yn anfwriadol i'r eglwys yn y partbau yma na neb arall. Pan ddaw y cyfan i'r go] wg, a bydd hyny rhyw dro, mae yn amheus genyf, a chymmeryd i mewn ganlyniad- au ei weithredoedd pa un nas ceffir ef gwedi gwneud mwy o ddrwg i grefydd na da. Mewn llawer capel a fwriadwyd gan eu sefydlwyr i fod yn rhagorsaf (out-post) Eglwysig yn Haw yr wyrion, trowycl ef yn fagnelfa yn ergydio eu mam-eglwys, lie addolent eu tadau—lie megir hefyd gul- ni, rhagfarn, dallbleidiaeth, nid am nad oes dynion da yn y capel; ond y maent yn teneuo—llawer yn dychwelyd i'r hen gorlan, rhai yn marw, rhai yn dychwelyd i'r byd, capelyddiaeth gwedi llwyddo i yru crefydd allan o honynt gan wneud in- ffideliaid, neu hanner inffideliaid o honynt; ereill yn hongian gyda hi, ond gwedi cilio o'r frront gan adael llyw y Hong i ymyrwyr trystiog, anesmwyth, diras, anhydrin, di- oruchwyliaeth, a'u holl fryd am swydd a bod yn y golwg. Mae yn rhyfedd y ceir rhyw ddynion cystal gwedi cael eu magu i fyny mewn cyfundraeth ag sydd yn gwneud y peth a elwir addoli-defosiwn syml, di- rodres, deallgar, bron yn anmhosibl. Llan- ganten sydd yn dyfod dan sylw y tro hwn, cyssegredig i St. Canten, yr hwn ydoedd Vryr Brychan Brecheiniog, a nai i St. Camarch a St. Cattwg, yn blodeuo yn y chwechfed ganrif. Ser tanbaid, trylachar eu hoes oeddynt hwy! Saif ar geunant gul, a Chwerfi, afonig fechan, yn murmuro heibio, yn tarddu yn mhwll "lvlor-lyn," Abergwesyn, gan olchi traed ei mheirwon. Eglwys fechan iawn, wrth gynllun sgubor. Mae yn llawn bryd iddi fyned i lawr gan roddi lie i adeilad gwell, yr hyn a gymmer le maa yn debyg yn fuan dan weinidogaeth yr offeiriad new- ydd, yr hwn sydd wr o yni. Poblogaeth y plwyf sydd 180, a'r rateable valite yn 1,20Op. Noddwr y fywioliaeth, un Mr Holcome. Yn ol Carlisle, Llanganten, in the cwmmwd of Isorewyn (Isifon), a per- petual curacy under the Prependary of Llandarog, with Llangynog, in the Colleg- iate Church of Brecknock." Mae yn bryd bellach i'r hen ddegymau ddychwelyd yn ol i ddyfrhau eu plwyfydd eu hunain, y rhai a ymddifadwyd o honynt am rhyw wyth gan mlynedd, gwedi eu traw^-roddi yma yn gyntaf yn 1,500 i waddoii Mon- ochlog Aberhonddu, ac ar ddymchweliady monachlogydd trosglwyddwycl y prif ddegymau hyn,—sef eiddo rhyw dri neu bedwar plwyf yn y gantref hon, nid am- gen Llangamarch a'r ddau blwyf uchod, i waddoli Coleg Aberhonddu; a rhydd y drafodaeth hon gyda llaw, un cyfrif am iselder yr Eglwys yn y gantref dan sylw. Digwyddiad hanesyddol mwyaf pwysig y plwyf bychan hwn, sef mai mewn ceunant gerllaw yr Eglwys y lladdwyd Llewelyn, llyw olaf Cymru, 1280, fel y crybwyll- asom mewn Ilith arall, ac yma ei cladd- wyd; yn ngeiriau yr hen bennill, "Yma mae e' gwedi ei gladdu, Ym moa y maen yn nghwm Eli." Neu fel y clywais ddoe rimyn arall, y ddau ar lais gwlad :— Dan faen yn mhen gwaen Eli Y llecha llwch ein llyw ni." Perthyn elusen i'r plwyf o rhyw bedair punt y flwyddyn gwedi eu rhoddi gan un o deulu Cirmeri, 1718. Ehoddir llinach y teulu hwn yn nghyda chofres offeiriaid y plwyf, 1500-1870. Mae coflyfrau yr Eglwys yn myned yn ol i 1720. YSTRAD TEIFI.-IVF ae yn dda genyf ddar- llen heddyw yn y Wesiern Mail am vvyl cynhauaf lewyrchus gwedi ei chynnal yn Llanwenog a Llanybyther. Cewch y man- ylion yn ddiamheu gan Dafydd Pantcloch- ydd, (A beth am helynt yr hen fedyddfan, tydi y gwr o deiliwr !) Ymddengys fod yma gyrddau blodeuog. Mae Llanwenog yn ei gogoniant penaf, ac y mae Llany- bydder yn dyfod i fynu o'r anialwch. Er- byn yr wyl nesaf darllenir, ond odid, fod eu gwasanaeth yn gorawl. Mae plwyf, I Llanwenog yn enwog, o oes i oes am ddon- iau canu. Mae yma offeiriad yn perthyn i'r dosbarth goreu. Llwydd iddo i adnew- yddu eglwys a mynwent Llanybyther, sef yn fatterol wyf yn feddwl yn awr, gan estyn yr eglwys o dan wadn y clochdy fel eiddo Llanwenog. Cymmered galon; mae y plwyf yn frith o ffermwyr cefnog a thirfeddiannwyr cyfoethog. Mae dynion o nod gwedi eu claddu yn Llanybyther, 1200—1500, sef hen dylwythau Glantren, Ehydybont, Aberdar, &c. Pan yr adnew- yddir yr eglwys, adferer y tyrau ar ben y clochdy. Diffyg chwaeth dybryd oedd eu symmud, gan wneud yr hen glochdy praff i edrych yn grop. Cafwyd meini at adeiladu y clochdy-1300-mewn pwll a elwir hyd y dydd hwn Pantseiri. CADAIR EPPYNT.—Y LUthfaen.—Dafydd Eppynt yn codi ar ei bedion, gan wneud sylw ar fatter y llithfaen, yr hwn faen sydd feddyginiaeth sicr ddiamheuol rhag clefyd y gynddaredd ar ddyn ac anifail, ac nad yw y gareg yn lleihau wrth ei har- fer trwy yr oesoedd, gan barhau yn wyrth arosol er dymchwelyd anffyddiaeth ludd- ewon a Sosiniaid. Gwnaeth y goheb- ydd o Cwmbrefi," ebe Dafydd, yn iawn, a dangosodd chwaeth dda, trwy gyfeirio ei ofyniad uchelddysg i'r orsedd hon, canys nis gellir ar awdurdod uwch. (Clywch, clywch.) Ond," ychwanegai Dafydd ddy- wedyd, "braclychodd y gohebydd rhag- ddywededig anwybodaeth dygn eithafol parth tarddiad ac hanes y cyfryw lithfaen, canys y llithfaen, wele o'r orsedd y'i caf-, wyd, a gelwid ef Llithfaen-Rostra de la- p,idibit,s," ebe Dafydd, am mai ar y maen hwn y traddodai Derwyddon a beirdd y gadair trwy yr oesau eu llithoedd, ac yma y traddodir ein llithoedd ninnau, Dafydcl Eppynt. Crybwyllir am y llithfaen hwn yn Caisar, Historica Britannica, a thros- glwyddwyd y rhinwedd meddyginiaethol trwy gyfryngiad Brychan Sant, a'i wyr, Camarch Sant; canys," ebe Dafydd, "yn ngeiriau gwr o ddysg, nid amgen Dai Dwm Doctor y Biswail, dwy feddyginiaeth y sydd rhag y gynddaredd. Yn gyntaf, fod i'r hwn a gnowyd gan anifail drwy sisial y peth yn nghlust asyn, a byw fydd, ni bydd farw; Yr ail cyffyr yw hwn, sef boed i'r dioddef- ydd gymmeryd o bylor y maen rhagddy- wedig, a chadwedig a fydd."—Ar hyny dododd Dafydd siars sobr ar y gohebydd o Gwmbrefi i ddod a mallgorn Llanddewi- brefi i glawr, "canys," ebe fe, "mae y swn allan fod y gohebydd hwn a Chraig- y-Foelallt gwedi gwerthu yr hen grair Eglwysig rhagddywedig i wr o Sais, nid amgen un Dick Higgins, o Lerpwl." Yna dodwyd rhybudd, os na ddychwelid y Mallgorn, y traddodid y gwyr hyn trwy gynffon y sarph i waelodion diadlam Ab- red, gan ddwyn arnynt regfeydd a mell- dithion cenedlaethau. A boed felly y bo," ebe Dafydd y Crydd, gan droi ei hot o gylch ogylch ei ben, mewn asbri cenedl- aethol.—Cawod o GanwyMau Cyrph.- Damweiniodd digwyddiad hynod iawn yn y lie hwn ar nos Fawrth diweddaf ag sydd gwedi peri dychryn trwy yr holl ardal, sef y peth a ellir ei alw yn ddisgyniad cawod o ganwyllau cyrph, gan orchuddio afon IrfoIl, o'r gorwydd i fynu hyd Aber- gwesyn Mae yr amgylchiad yn hynod mewn hanesyddiaeth. Pwy sydd i foddi, yw Ilais pawb, i ateb yr holl ganwyllau hyn. Gan fod seiat fisol i fod yn Aber- gwesyn yn nghwrs y gauaf, daroganir y bydd torgwmwl, gan 'sgubo y capelaid i drangc angeu; "a daw hyny arnynt," ebe yr Apostol Pren yn farnol, am roddi y cwd iddo ef. Un peth sydd hynod an- nisgrifiadwy yn yr amgylchiad, sef fod y canwyllau hyn yn gofyn gwellt; canys y mae un o deisi llafur gwr o flaenor, nid I amgen Arglwydd Ddiacon Llanwrtyd, I gwedi syrthio yn aberth, canys gwelid pob yspryd yn dwyn baich o ysgubau ar ei gefn, gan ielpian a gweryddu fel cyni- fer o gwn bendith mamau ac o'r braidd y diangodd y gwr o flaenor ei hun rhag syrthio i gigweiniau rhyw grach-ddiawlgi naill-fraxch heb ben ganddo. Mae yr ym- holiad difrifol gwedi peri braw arswydus, dychrynadwy trwy holl gantref Bllallt; ebe Dafydd y Prydydd Byr, yr hwn yd- oedd yn datgan yr helynt i'r orsedd. Daf- ydd y Crydd yn sythu ar ei bedion—"Nid canwyllau cyrph mo honynt," croch- floeddiai Dafydd, ond poachers salmons ydynt. Mae y watchers a'r poachers yn deall eu gilydd," ebe fe. Ar hyny tor- odd chwerthin dros fol trwy yr holl orsedd. Sectyddiaeth a Derwyddiaeth.—Dafydd Brydydd Byr yn codi ar ei bedion, gan ddwyn achwyniad yn erbyn Ysbrycl y Clochdy, sef ddarfocl i'r Ysbryd, dan y pen uchod fod yn rhyw lawdrwm ar Gapelyddiaeth, canys capelwr ydwyffi," ebe y Byr, ac yn \'11' o swyddwr, nid amgen dal pen ceffyl y llafarwr, hefyd hebrwng y Jacks i'w siwrneuon, ac ar y ffordd i fod yn flaenor," a Dafydcl a ym- grymodd yn ddefosiynol wrth barablu y y Gair sanctaidd—blaenor. Yna cyfod- odd yr Ysbryd ar ei draed, ac a agorodd ei enau mewn fforcici o amddiffyniad. Dy- wedodd hefyd nad oedd yn ei fryd i wneud cam a neb yn ei fater; nad oedd yn dy- weud dim am Gapelyddiaeth rhagor, os cvnddrwg; ag a ddywedir gan y capelwyr eu hunain. Yr ydoedd gwedi dywedyd fod Sectyddyddiaeth yn costio i dlodion Cym- ru 300,000jp. y flwyddyn: nad oedd hyny ond gwastraff noeth fod gan Sectyddiaeth rhyw 3000 o'r hyn a elwir pregethwyr mewn neisedi gwynion, prophwydi y llwyni, y rhai er gwneud ychydig o dda yn gwneud mwy o ddrwg, segura, byw ar fraster y tir, rhwygo Eglwys Dduw yn ddarnau yfflon, dal i fyny ymraniadau, Jackyddiaeth,religiousimpiricism, &c. "Yn awr, y gwr byr, nid fi ond chwi sydd yn dywedyd fel hyn, sef fod y capel yn bla arianol ar gymmydogaeth; na chyffra eich Dons o'r ty heb ddau gini-hanner Don ei buntan fod plant eich blaenoriaid yn heidio i'r offeiriadaeth, a mawr eucalon. Ond boed dyfyniad neu ddau. Fel hyn y dywed y Faner, papyr sectyddol chwil- boeth, Rhagfyr 22, 1871:—' Y maeardal- oedd yn ein gwlad wedi cael eu hanner melldithio, drwy gael tri neu bedwar o leoedd addoliad, pan fuasai un yn llawn ddigon i atteb rhif y boblogaeth, ac i wneud yr achos yn effeithiol, ac yn allu i'w deimlo ar lygredigaeth y lie. Aelodau i'r enwad, ac nid i Grist yw y pwngc mewn gwirionedd, er na ddywedir hyny mewn geiriau, ond pregetha ymddygiadau yn gryfach na geiriau.' Wele etto dyst- iolaeth arall i'r un perwyl:—' Pla y cym- moedd gweledig yw eu sectyddiaeth, a nythle tlodi yr eglwysi yw hyn.Y mae llawer iawn yn cwyno fod enwadaeth Cymru yn ei dull presennol o gael ei chario yn mlaen yn lladd moddion yr ardaloedd teneu eu ploblogaeth, ac yn pwyso yn rhy drwm ar y tlawd-yn ei weithio i ddyled os nad rhywbeth gwaeth na hyny.' (Gwel 'Baner ac Amserau Cymru,' Gorph. 31, 1872.) Ychwanegwn un dystiolaeth arall o'r un papyr:—"Y gwirionedd am dani ydyw fod ein gwlad wedi myned yn ysglyfaeth i rag-farnau dall-bleidiol, ac wedi syrthio i ryw hoen gysglyd a pherlewygfeydd meddwol gan swyn sect. Ein cyhoeddiadau wythnosol a misol a sawrant mor drwm o ysbryd culfarn a dall-bleidiol yr oes, nes y maent o'r bron yn ddrewdod yn ffroenau ein dynion gwir fawr.' (Hyd. 14, 1874.) Ti weli, ynteu, nad y fi sydd yn erlid yr achos, ond mai geiriau gwirionedd a sobrwydd yr ydwyf yn ei ddywedyd wrth- yt. Mae eich dynion goleuedig yn deall rhediad pethau, ond y mae eich pregeth- wyr, trwy eu bragio a'u celwydd, yn eich cadw yn y tywyllwch. Bydd treth v capel fel rheol bob wythnos, etto darfithiau, tea parties, concerts, tieeda, tystebau, ac byd y nod mae eisteddfod genedlaethol yr hen Gymry gwedi ei throi i droi melin y capel a'r ty taiarn, Teimla pob Ymneillduwr goleuedig eu bod yn gorfod talu symiau mawrion am eu chwibanogl, ac nad ydynt yn cael gwerth eu harian fod rhagorach cyfleusterau yn yr Eglwys ag sydd gwedi bod yma am ddeunaw can mlynedd, cyn i'th gorphyn trystiog, chwil- boeth ddyfod i'r chwareufwrdd. Oherwydd hyn, mae blaenion eich cynnulleidfaoedd yn dychwelyd wrth y miloedd, gan geisio yr hen lwybrau. Paham y gwariwch arian am yr hyn nad yw fara, a'ch llafur am yr byn nad yw yn digoni, gan wrando gwrandewch arnaf fi, bwyttewch yr hyn sydd dda, ac ymhyfryded eich henaid mewn brasder." Gwelid fod araeth ddysgedig yr Yspryd gwedi effeithio ar fardd Glynonen, ac wedi sefyll yn syn am ennyd, efe a attebodcl ac a ddywedodd, Yr ydwyt o fewn ychydig i fy ennill i fod yn iCglwyswr, un peth sydd yn angen- rheidiol, nid amgen swydd !— grogi grefydd i mi heb swydd. Main Tymawr a'r Gwesyn, yr hwn sydd Eglwyswr a Cbeidwadwr chwilboeth, a chwanegodd hefyd lefaru fod sectyddiaeth gwedi gwneud y Cymru yn genedl o quacks, eu dysgeid- iaeth athrofaol ond ffug, bol mawr; eu hurddau Jackyddol ond ZD ffug, sef bod yn Jack ddiawdurdod yn dodi dwylaw ar Jack arall ddiawdurdod, timber to timber; eu sacramentau ond ffug, eich addoli gan mwyaf ond ffug, canys pregethn os pre- gethu hefyd, yw y cwbl bron eich diploma ond ffug, yn sefyll am bres, nid gwybodau a dysg; eich ysweinyddiaeth ond ffug, cyfranu at yr achos mawr, derbyn yr arch i'w dy, sef Jack; eich sancteiddrwydd ond bedd gwyngalchedig, canys llochir yn eich corlanau y cymmeriadau gwaethaf os bydd ganddo arian. Etholiad Arglwydd Ddeacon Bulah yw fy araeth nesaf, ebe y Main. DAFYDD EpPYNT.

Dydd Sadwrn llosgodd chwaer-yn- nghyfraith i Odger, y gwleidyddwr eith- afol, i farwolaeth mewn canlyniad i ddym- chweliad lamp a thanio o'r olew. Lladdwyd deugain o bersonau drwy wrthdarawiad ar y rheilffordd rhwng Bolona ac Ancona. Etholwyd Iarll Derby yn. Arglwydd Reithor Prifysgol Edinburgh ddydd Sad- wrn diweddaf. Hysbysir am gyllwyniad ar raddfa eang yn Rwssia, yn erbyn personau o saile uchel mewn cymdeithas, ond hyd yn hyn dirgelir y manylion. Y mae tair mil o ¡ bersonau yn y ddalfa ar y dybiaeth o fod I yn gyfranog yn y cynllwyniad. M