Papurau Newydd Cymru
Chwiliwch 15 miliwn o erthyglau papurau newydd Cymru
3 erthygl ar y dudalen hon
Cuddio Rhestr Erthyglau
3 erthygl ar y dudalen hon
DYFEISIO A DARGANFOD
Newyddion
Dyfynnu
Rhannu
DYFEISIO A DARGANFOD IV.—GWNEUTHUR HAIARX. Un o'r meteloeJd mwy-ai defnyiddiol a gwerthfawr o'r holl feteloedd ydyw haiarn. hi iiw naturiol wedi ei buro ydyw Ihvydlas, ac y niae yn dyfod yn loew wrth ei arlathru a'i gaboli, ac o'r hell feteloedd ystwyth, iiy- blyg, ac estynadwy, efe ydyw y caletaf a'r gwydnaf. Nis wellir ei forthwylio i blatiau teneu iawn, ond gelli ei rolio yn lleni hynod z7 o deneu, a'i dynu yn wifrau hynod o feinion. Pa belli bynag a ddytvedir am ddargan- fyddiad a. dechrpuad gwrithio aur ac aria-n, y anae yn amlwg ind oedd yn bosibl cyrhaedd graddau uchel iawn o ddiwy lliacl a gwareidd- iad hyd nes y gwawriodd oes yr haiarn oherwydd heb y metel hwn, ni ddichon i genedloedd byth gyfodi o'r anwareidd-dra llwyraf. I'r graddau y byddo ceitedl yn berchen arno ac yn gwybod pa fodd i'w drin, y bydd ei chynnydd yn y guyddorau a'r cel- fyddydau sydd yn ychwanegu at ddedwydd- wch y iluaws, tra ar yr un pryd yn arwain yr ychydig i gyfoeth. Efallai mai dyna'r rheswm paham, er mor anhawdd ei weithio, fod haiarn yn un o'r meteloedd cyntaf y sonir am dano mewn hanesyddiaeth. Sonir am dano yn gynnar yn llyfr eyntaf yr Ysgrythyrau Saiiotaidd. Wrth son am Tubal-Cain, dywedir am dano ei fod yn weithydd pob cywreinwaith pres a. Iiaiarn a chrybwyllir am dano yn fynych yn ngwneiithuriad arfau ac off erynau obob math, ac y mac yn sicr fad ffwrneisiau haiarn yn bethau cyffredin yn yr Aipht henafol. Mae n ddigon sicr nas gallesid byth adeilulu y Pvra- midiau ac adeiladau enfawr ercill yno heb gymhorth arfau haiarn a. dur. Yr ydym yn casglu oddiwrth Homer y gwerthfawredd a osodai Groegiaid ei oes ef ar haiarn, oherwydd clamp o haiarn oedd un o'r gwobrau a. roddid yn y campau a wnaeth Achilles er anrhydedd i Patroclus ond nid oedd yr haiarn y sonir am dano yno ond haiarn wedi ei forthwylio yn anmkerifaith o'r metel toddedig yn y ffwrnais. Mae'n debyg mai o Laconia, ac o lanau y Mor Du yr oedd y mwn yn dyfod. Y mae Diodorus Siculus yn evfeirio at Etba fe]' lie yr oedd mwn haiarn yn cael ei gloddio allan o'r ddaear gan y brodorion, ac yna, yn cael ei doddi yn y ffwrneisiau. Y mae Pliny, yn ei "Flanesiaeth Haturiol," yn d esgrifio y modd y gweitliid ef, yn lied fanwl, yn nghyd- a'r gwahanol bethau a, wneid ohono. Ond dylid svlwi, pa fodd bynag, er fod yr ysg- rifenwyr Lladmaidd! yn son am gleddyfau dur, arfau ac off eryn au presiiw oedd y rhai a ddarganfyddwyd yn adfeilion Pompei a Herculaneum. Nid oes dim, pa fodd bynag, yn fwy nod- edig yn hanes gweithio haiarn, nac arafweh ei ddadblygiad yn yr ynys lion. Yr oedd haiarn yn cael ei gl'oddio a'i doddi yn ein hynys ni yn amser y Rhufeiniaid, ond am ganrifoedd wedi hyny yr oedd v mwngioddiau Prydeinig yn cael eu gadael heb neb yn eu gweithio; ac yr oedd y metel yn cael ei ys- tyried mor werthfawr, fel yr oedd Iorwerth III. yn y; tyried potiau a llestri haiarn ei gegin frenhinol yn mhlith ei emau gwerth- faw'rocaf. Yt osdd y'r Yspiaeniaid, wrth gyimharu rbagorolclelb a digonolrvvydd eu haiarn Yspaenaidd o'i gymharu a haiarn Seis- nig, yn un o elfenau mwyaf pwysig eu llwyildiant. Yn y bedwaredd1 ganrif ar ddeg a'r bymthegfed, yr Yspaen a.'r Almaen oedd yn ein cyflenwi ni a haiarn ( tra 'mor ddi- weddar a'r bymthegfed ganrif yr oedd pedair rhan « bump o'r haiarn a ddeofnyddid yn y wlad hon yn dyfod o Sweden. Prif aufanteision yr amseroedid hyny oedd fod yn rhaid llosgi petli wmbreth o goed fel tanwyddd doddi haiarn yn oil yr hen dduli. Yr oedd yn gofyn jicdwar llwyth o goed i wneyd siarcol i gynyru tunell o haiarn tawdd yn gla-mpiau, ac i gyiinyrchu tunell o haiarn ca-boledig, yr oedd yn gofyn saith Hwyth o goed, Yr oedd gweithio haiarn, oherwydd hyny, yn cael ei gyfyngu i sir- oedd Kent, Surrey, a Sussex—hyny yw, i gymydogaetliau y wlad goediog, nes yr oedd yn bwgwth ysgubo ymaith y fforestydci, y rhai unwaith oedd ei gogoniant a'i chyfoeth. Y mae llwyddiant gweithio haiain, fel ffynnonell eyfoeth cenedlaethol, yn dyddio o'r amser y deehreuwyd defnyddio glo yn y gweithiau toddi. Almaenwr, o'r enw Simon Shertvant, oedd y cyniaf i roddi prawf arno, ond troes ei oruchwyliaeth ef, er yn egwydd- orol gywir, yn fethiant yn y cymhwysiad ohoiii. Yr oedd Dod Dudley yn fwy llwydd- iannus, ac yn Chwefror, 1620, ceisiodd frein- teb ar ei ddyfais, a chafodd un i barhau am ddeuddeng mlynedd ar iiugain. Yn y cyf- amser, yr oedd Gry/iwr, o'r enw Abraham Darby, yn sefydlu gweithiau; enwog Cole- bruokdale, yn nyffryn yr Hafren. AVy c y dyn niedrus hwn a gynlluniodd ac a. adeilad- odd y bout haiarn gyntaf yn Lloegr. Parodd y cy-fnewidiad o siarcol coed i olosg glo gylinydd mawr yn y gwaith a'r fas- nacli, haiarn. Yr oedd ynangenrheicliool cael Ifvvrneisiau nnvy, a dyfeisio troligau mawrion gyda phistwnau tynion yn lle'r hen feginau gwynt. Gwnaed v troligau clrwythu cyntaf, o faintieli gweddol, gan yr enwog Smeaton, i waith haiarn Carron, yn 1760. Gwnaeth y gwelliantau hyn gyimydd dirfawr yn swm yr haiarn a gynnyrchid. Yn y flwyddyn 1806, yr oedd 227 o ffwr- neisiau golosg yn y wlad hon, yn eael eu gweithio ar unwaith, ac yn cynnyrchu dau gant a hanner o filoedd o dunelli o haiarn. Yn y flwyddyn 1873, yr oedd rhifedi y ffwr- neisiau wedi cynnyddu i saith gant, a swm yr haiarn clamp a gynnyrchid yn flynyddol wedi cynnyddu i saith niiliwn o dunelli. Y mae prif weithiau haiarn yr ynys hon yn siroedd Gaerefrog, Cumberland, Deheudir Cymru, swydd Stafford, Canolbarth Ysgot- c!l lan l, sir Amvvythig, a swydd Derby. Yn agos i'r un amser a'r gwelliantau cyn- taf yn yr haiarn hwrw drwy ddefnyddio glo'r pwll, yr oedd rhai ereill llawn cymaint I I I eu pwysigrwydd, sef troi yr haiarn bwrw yn haiarn bar. Yn 1873, llvvyddodd Mr Richard Co it—un o'r enwau mwyaf enwog yn lianes gweithio liaiarn-i droi haiarn bwfw vn iiaiarn mcI'thwylad'wy drwy ddef- nyddio glo pwll mewn gweithfa. wrthgurol (reverberatory), yn lie mewn ffvyrnais fwrw, a hyny a didygodd i mewn yr hyn a adna- byddir wrth y puddling process. Bu'r agerbeliriant drachefn, idVwy well- iantau Watt, yn foddioneffeithiol i ddad- blygiad gvveithfaoedd haiarn. Bu yn foddion i alluogi mwncrloddwyr i suddo i ddyfnder ,0 0' mwy, a rhwyddhau y gwaith o godi y gio alr metel, a gwnaeth ei ddefnyddiad fel gallu symudol.yn foddion i ddwyn i mewn gyf- newidiadau rhyfeddol. Wedi hyny v daeth dyfais Mr Xeilson, Glasgow, yn 1828, drwy yr hon y gellid cyn- nilo llawer o danwydd, yn nghyda, chynnyddu y cynnyrch yn ngweithiad yr haiarn, yn fan- tais o'r newydd; a goiuchwyliaeth Mr Bes- semer, drwy yr hon y gellid troi haiarn yn d'dur, gyda mwy o rwyddineb. Y mae y ddwy ddyfais ddiweddaf liyn yn gyfnodau pwysig yn hanes y metel gwerthfawr hwn. Wrth ddur v meddylir haiarn gydag y ch- ydig o carbon ynddo. Y mae'r ddwy gy- mysgran hon yn angenrherdiol i gyfansoddi dur; a gallai fod i ryw fesur ychydig gra- phite, silicon, magneee, sulphur, a phos- phorus. Y mae dyfais Mr Bessemer, yr hon a gydnabyddir ar unwaith yr oreu a'r rataf, yn gynnwysedig mewn llosgi allan yr holl carib on a'r silicon yn yr haiarn bwrw, drwy yru chwythiad o awyr drwy y metel todd- edig, ac wedi hyny ychwanegu hyny o hai- am bwrw pur at yr haiarn gweithiedig ag a fo angenrheidiol i gynnyrchui digon o carbon i droi yr oil o'r gynlysgedd yn ddur. Yn y dull hwn geiiir troi (leg tunell o haiarn bras yn ddur mewn llai na deng mynyd ar hugain wedi ei doddi, ac ar ychydig o gost mewn tanwydd. Dangoswyd llawer o ragfarn ar y dechreu yn erbyn defnyddio dyfais Mr Bessemier yn gymaint felly fel v cymhellwydef i MI- eiladu gweithfaoedd yn Sheffield i ddadblygu ac i wella ei gyfundrefn ar ei gost ei hun. Llwyddiodd yr anturiaeth, a daeth gwneu- thurwyr haiarn o wahanol bartliau o'r deyrn- as i fabwysiadu'r cynlluii, ac i gyfodi gweith- faoedd o bwrpas i wneyd dur Bessemer, a thalu trwydded am gael defnyddio ei freinteb. Daeth dur Bessemer yn llawer rhatacli na'r dur a. wneid yn yr hen ddull, ao y mae yn fwy nerthol na dwbl ei bwysau mewn 11ai- arn.
[No title]
Newyddion
Dyfynnu
Rhannu
Y mae dyn yn priodoli ei anffodion i lwc ddrwg, a'i Iwyddiant i gyfrwysdra.
Advertising
Hysbysebu
Dyfynnu
Rhannu
CARNARVON AND DENBIGH HERALD. ESTABLISHED 1831. (English.) Friday 2d Receives the Official Advertisements of four counties; also Government, Legal, and Auction Advertisements, &c. The Times describes this as "the lead ing paper in the northern half of the Principality." The Manchester Examiner also states that it is "the leading Liberal organ foi North Wales." "The leading Liberal paper in North Wales. "-Liv&T ool Evening Express. fublisher-DANIBL. RHES, Carnarvon