Papurau Newydd Cymru

Chwiliwch 15 miliwn o erthyglau papurau newydd Cymru

Cuddio Rhestr Erthyglau

3 erthygl ar y dudalen hon

DYFEISIO A DARGANFOD

Newyddion
Dyfynnu
Rhannu

DYFEISIO A DARGANFOD IV.—GWNEUTHUR HAIARX. Un o'r meteloeJd mwy-ai defnyiddiol a gwerthfawr o'r holl feteloedd ydyw haiarn. hi iiw naturiol wedi ei buro ydyw Ihvydlas, ac y niae yn dyfod yn loew wrth ei arlathru a'i gaboli, ac o'r hell feteloedd ystwyth, iiy- blyg, ac estynadwy, efe ydyw y caletaf a'r gwydnaf. Nis wellir ei forthwylio i blatiau teneu iawn, ond gelli ei rolio yn lleni hynod z7 o deneu, a'i dynu yn wifrau hynod o feinion. Pa belli bynag a ddytvedir am ddargan- fyddiad a. dechrpuad gwrithio aur ac aria-n, y anae yn amlwg ind oedd yn bosibl cyrhaedd graddau uchel iawn o ddiwy lliacl a gwareidd- iad hyd nes y gwawriodd oes yr haiarn oherwydd heb y metel hwn, ni ddichon i genedloedd byth gyfodi o'r anwareidd-dra llwyraf. I'r graddau y byddo ceitedl yn berchen arno ac yn gwybod pa fodd i'w drin, y bydd ei chynnydd yn y guyddorau a'r cel- fyddydau sydd yn ychwanegu at ddedwydd- wch y iluaws, tra ar yr un pryd yn arwain yr ychydig i gyfoeth. Efallai mai dyna'r rheswm paham, er mor anhawdd ei weithio, fod haiarn yn un o'r meteloedd cyntaf y sonir am dano mewn hanesyddiaeth. Sonir am dano yn gynnar yn llyfr eyntaf yr Ysgrythyrau Saiiotaidd. Wrth son am Tubal-Cain, dywedir am dano ei fod yn weithydd pob cywreinwaith pres a. Iiaiarn a chrybwyllir am dano yn fynych yn ngwneiithuriad arfau ac off erynau obob math, ac y mac yn sicr fad ffwrneisiau haiarn yn bethau cyffredin yn yr Aipht henafol. Mae n ddigon sicr nas gallesid byth adeilulu y Pvra- midiau ac adeiladau enfawr ercill yno heb gymhorth arfau haiarn a. dur. Yr ydym yn casglu oddiwrth Homer y gwerthfawredd a osodai Groegiaid ei oes ef ar haiarn, oherwydd clamp o haiarn oedd un o'r gwobrau a. roddid yn y campau a wnaeth Achilles er anrhydedd i Patroclus ond nid oedd yr haiarn y sonir am dano yno ond haiarn wedi ei forthwylio yn anmkerifaith o'r metel toddedig yn y ffwrnais. Mae'n debyg mai o Laconia, ac o lanau y Mor Du yr oedd y mwn yn dyfod. Y mae Diodorus Siculus yn evfeirio at Etba fe]' lie yr oedd mwn haiarn yn cael ei gloddio allan o'r ddaear gan y brodorion, ac yna, yn cael ei doddi yn y ffwrneisiau. Y mae Pliny, yn ei "Flanesiaeth Haturiol," yn d esgrifio y modd y gweitliid ef, yn lied fanwl, yn nghyd- a'r gwahanol bethau a, wneid ohono. Ond dylid svlwi, pa fodd bynag, er fod yr ysg- rifenwyr Lladmaidd! yn son am gleddyfau dur, arfau ac off eryn au presiiw oedd y rhai a ddarganfyddwyd yn adfeilion Pompei a Herculaneum. Nid oes dim, pa fodd bynag, yn fwy nod- edig yn hanes gweithio haiarn, nac arafweh ei ddadblygiad yn yr ynys lion. Yr oedd haiarn yn cael ei gl'oddio a'i doddi yn ein hynys ni yn amser y Rhufeiniaid, ond am ganrifoedd wedi hyny yr oedd v mwngioddiau Prydeinig yn cael eu gadael heb neb yn eu gweithio; ac yr oedd y metel yn cael ei ys- tyried mor werthfawr, fel yr oedd Iorwerth III. yn y; tyried potiau a llestri haiarn ei gegin frenhinol yn mhlith ei emau gwerth- faw'rocaf. Yt osdd y'r Yspiaeniaid, wrth gyimharu rbagorolclelb a digonolrvvydd eu haiarn Yspaenaidd o'i gymharu a haiarn Seis- nig, yn un o elfenau mwyaf pwysig eu llwyildiant. Yn y bedwaredd1 ganrif ar ddeg a'r bymthegfed, yr Yspaen a.'r Almaen oedd yn ein cyflenwi ni a haiarn ( tra 'mor ddi- weddar a'r bymthegfed ganrif yr oedd pedair rhan « bump o'r haiarn a ddeofnyddid yn y wlad hon yn dyfod o Sweden. Prif aufanteision yr amseroedid hyny oedd fod yn rhaid llosgi petli wmbreth o goed fel tanwyddd doddi haiarn yn oil yr hen dduli. Yr oedd yn gofyn jicdwar llwyth o goed i wneyd siarcol i gynyru tunell o haiarn tawdd yn gla-mpiau, ac i gyiinyrchu tunell o haiarn ca-boledig, yr oedd yn gofyn saith Hwyth o goed, Yr oedd gweithio haiarn, oherwydd hyny, yn cael ei gyfyngu i sir- oedd Kent, Surrey, a Sussex—hyny yw, i gymydogaetliau y wlad goediog, nes yr oedd yn bwgwth ysgubo ymaith y fforestydci, y rhai unwaith oedd ei gogoniant a'i chyfoeth. Y mae llwyddiant gweithio haiain, fel ffynnonell eyfoeth cenedlaethol, yn dyddio o'r amser y deehreuwyd defnyddio glo yn y gweithiau toddi. Almaenwr, o'r enw Simon Shertvant, oedd y cyniaf i roddi prawf arno, ond troes ei oruchwyliaeth ef, er yn egwydd- orol gywir, yn fethiant yn y cymhwysiad ohoiii. Yr oedd Dod Dudley yn fwy llwydd- iannus, ac yn Chwefror, 1620, ceisiodd frein- teb ar ei ddyfais, a chafodd un i barhau am ddeuddeng mlynedd ar iiugain. Yn y cyf- amser, yr oedd Gry/iwr, o'r enw Abraham Darby, yn sefydlu gweithiau; enwog Cole- bruokdale, yn nyffryn yr Hafren. AVy c y dyn niedrus hwn a gynlluniodd ac a. adeilad- odd y bout haiarn gyntaf yn Lloegr. Parodd y cy-fnewidiad o siarcol coed i olosg glo gylinydd mawr yn y gwaith a'r fas- nacli, haiarn. Yr oedd ynangenrheicliool cael Ifvvrneisiau nnvy, a dyfeisio troligau mawrion gyda phistwnau tynion yn lle'r hen feginau gwynt. Gwnaed v troligau clrwythu cyntaf, o faintieli gweddol, gan yr enwog Smeaton, i waith haiarn Carron, yn 1760. Gwnaeth y gwelliantau hyn gyimydd dirfawr yn swm yr haiarn a gynnyrchid. Yn y flwyddyn 1806, yr oedd 227 o ffwr- neisiau golosg yn y wlad hon, yn eael eu gweithio ar unwaith, ac yn cynnyrchu dau gant a hanner o filoedd o dunelli o haiarn. Yn y flwyddyn 1873, yr oedd rhifedi y ffwr- neisiau wedi cynnyddu i saith gant, a swm yr haiarn clamp a gynnyrchid yn flynyddol wedi cynnyddu i saith niiliwn o dunelli. Y mae prif weithiau haiarn yr ynys hon yn siroedd Gaerefrog, Cumberland, Deheudir Cymru, swydd Stafford, Canolbarth Ysgot- c!l lan l, sir Amvvythig, a swydd Derby. Yn agos i'r un amser a'r gwelliantau cyn- taf yn yr haiarn hwrw drwy ddefnyddio glo'r pwll, yr oedd rhai ereill llawn cymaint I I I eu pwysigrwydd, sef troi yr haiarn bwrw yn haiarn bar. Yn 1873, llvvyddodd Mr Richard Co it—un o'r enwau mwyaf enwog yn lianes gweithio liaiarn-i droi haiarn bwfw vn iiaiarn mcI'thwylad'wy drwy ddef- nyddio glo pwll mewn gweithfa. wrthgurol (reverberatory), yn lie mewn ffvyrnais fwrw, a hyny a didygodd i mewn yr hyn a adna- byddir wrth y puddling process. Bu'r agerbeliriant drachefn, idVwy well- iantau Watt, yn foddioneffeithiol i ddad- blygiad gvveithfaoedd haiarn. Bu yn foddion i alluogi mwncrloddwyr i suddo i ddyfnder ,0 0' mwy, a rhwyddhau y gwaith o godi y gio alr metel, a gwnaeth ei ddefnyddiad fel gallu symudol.yn foddion i ddwyn i mewn gyf- newidiadau rhyfeddol. Wedi hyny v daeth dyfais Mr Xeilson, Glasgow, yn 1828, drwy yr hon y gellid cyn- nilo llawer o danwydd, yn nghyda, chynnyddu y cynnyrch yn ngweithiad yr haiarn, yn fan- tais o'r newydd; a goiuchwyliaeth Mr Bes- semer, drwy yr hon y gellid troi haiarn yn d'dur, gyda mwy o rwyddineb. Y mae y ddwy ddyfais ddiweddaf liyn yn gyfnodau pwysig yn hanes y metel gwerthfawr hwn. Wrth ddur v meddylir haiarn gydag y ch- ydig o carbon ynddo. Y mae'r ddwy gy- mysgran hon yn angenrherdiol i gyfansoddi dur; a gallai fod i ryw fesur ychydig gra- phite, silicon, magneee, sulphur, a phos- phorus. Y mae dyfais Mr Bessemer, yr hon a gydnabyddir ar unwaith yr oreu a'r rataf, yn gynnwysedig mewn llosgi allan yr holl carib on a'r silicon yn yr haiarn bwrw, drwy yru chwythiad o awyr drwy y metel todd- edig, ac wedi hyny ychwanegu hyny o hai- am bwrw pur at yr haiarn gweithiedig ag a fo angenrheidiol i gynnyrchui digon o carbon i droi yr oil o'r gynlysgedd yn ddur. Yn y dull hwn geiiir troi (leg tunell o haiarn bras yn ddur mewn llai na deng mynyd ar hugain wedi ei doddi, ac ar ychydig o gost mewn tanwydd. Dangoswyd llawer o ragfarn ar y dechreu yn erbyn defnyddio dyfais Mr Bessemier yn gymaint felly fel v cymhellwydef i MI- eiladu gweithfaoedd yn Sheffield i ddadblygu ac i wella ei gyfundrefn ar ei gost ei hun. Llwyddiodd yr anturiaeth, a daeth gwneu- thurwyr haiarn o wahanol bartliau o'r deyrn- as i fabwysiadu'r cynlluii, ac i gyfodi gweith- faoedd o bwrpas i wneyd dur Bessemer, a thalu trwydded am gael defnyddio ei freinteb. Daeth dur Bessemer yn llawer rhatacli na'r dur a. wneid yn yr hen ddull, ao y mae yn fwy nerthol na dwbl ei bwysau mewn 11ai- arn.

[No title]

Advertising