Y Tyst Cymreig

T- DIRWESTWYR A ll ETIIOLIADAU. LA At y Parch. -T. Thomas, I.:cei-jjoo7. Anwyl Frawd.—Teimlaf yn dd: -lehgar i chwi am eiih llythyr boaaddigairld yn A Txsr diweddaf. Gwyddwn eich safle chwi yn beivusiol oddiar Gyn- hadledd Cymjnaafa Blaeriycoed yn 1864, ond nis gwyddwn mai chwi oedd awdwr yr erthygl ar Etholiad Bristol yn y Tyst am Mai 'fed, nes cael o honof v TYS ? diweddaf. Gwybod fod rhai nad oeddent na p'u .•idwyr y Permissive Bill na dirwest- wyr yn rhoddi cyffelyb gynghor, ac nid dim yn yr ysgrif ei hun, a barai i mi ofni mai gwrth-ddirwest- wr a'i hysgrifenasai. Da genyf gael ymdrin a'r cwestiwn hwn gan un sydd yn edrych arno o'r un safle a minnau, fel nad oes yn ein gwahaniaethu ond teilyngdod cymharol dau achos da. Mewn barn, byddem ar wahan; ond yn ymarferol cydweithredemmewn 99 o bob 100 o amgylchiadau a ddelent i'w profi. Yn Etholiad Bristol, yr oedd y peth rhwyddaf yn y byd i bob dirwestwr Rhyddfrydig ddewis Morley, acnidMiles, a gwnaethant hyny. Ond nid oedd safle Morley, er ei fod yn ddirwestwr, y fath ag a gyfiawnhai Bwyllgor Dirwestol Etholiadol i weithio drosto, nac i gymhell dirwestwyr Toriaidd i bleidleisio drosto, er ei fod yn groes iddynt hwy ar gwestiwn cydraddol- deb crefyddol. Y mae y cyfryw ddirwestwyr 'pen- boeth' yn y blaid Geidwadol, y rhai a bleidleisient dros wrthwynebu y fasnach feddwol, er ei fod hefyd dros ddilead y Dreth Eglwys. Tybiwn ddau ym- geisydd yn gyfwerth yn mhob peth arall, ond fod un dros y Permissive Bill ac yn erbyn ysgrif Glad- stone, y Hall dros ysgrif Gladstone a thros y fasnach feddwol—pa un a ddylem ddewis ? Dywedais, a dywedaf etto, y dewiswn bleidiwr y Permissive Bill. DN-wedweh chwithau pleidiwr ysgrif Gladstone, o herwydd dau reswm. Cynnygiaf fy marn ar y rhesjanau hyny. Y Cyntaf. Fod sefydliadau gwladol o grefydd yn faieli. ar gydwybod, y fasnach feddwol ar logell y deiliaid, ac y dylem deimlo mwy o awydd i ysgwyd ymaith faich oddiar y gydwybod, nag i wella ein hamgylchiadau. Addefaf y gosodiad cyflredinol, ond gwadaf y cymhwysiad. Cymmerer y dreth eglwys, nid yw yn gwasgu mwy ar fy nghydwybod na'r fasiiael-i feddwol. Ni cheisiwyd genyf ei thalu erioed. Y mae yr awdurdod yn llaw mwyafrif y trethdalwyr i'w gosod; ond pe gosodent hi, gallwn wrthod ei thalu, ac ni effeithiai ar fy nghydwybod, ond ar fy llogell yn unig. Y mae y senedd, wrth awdurdodi gwneuthuriad treth eglwys, yn gwneyd yn groes i'm cydwybod i, felly y mae hefyd wrth drwyddedu y fasnach feddwol, a gosod nod o barch ar fasnach haiogedig-, uwchben yr hon y cyhoedda Duw wae yn ei air sanctaidd, ac nis gallaf osgoi ei chanlyniadau. Teiinla yr holl wlad o herwydd y cynhenau, y cablau, y Uadradau, y llofruddiaethau, y tlodi, a'r gwallgofrwydd a gynnyrcha hi. Ynddi gosodir anwiredd yn lie cyfraith, a phob dylanwad a feddaf yn newisiad deddf-wneuthnrwyr a gaiff ei roddi yn erbyn y rhai a bleidiant y fasnaeh hon o gydwybod i Dduw, yn gymmaint ag er lies i'r llogell. Nid bod yn weinidog Duw er daioni y mae yr awdurdod pan yn eyfreithloni y fasnach feddwol. Eich-ail reswm yw—Fod cwestiwn yr Eglwys W yddelig yn un mwy addfed ac uniongyrchol nag un y fasnach feddwol. Mewn un ystyr y mae felly, o gymmaint a'i fod wedi dyfod yn gwestiwn plaid rhwng y rhai sydd mewn swyddi, a'r rhai awyddus am swyddi; ac y mae ei fod wedi dyfod felly yn ddyledus i lafur cysson a diflino y Liberation Society, ac yn neillduol i ysgrifeniadau goleu ac ymresymiad- 01 Edward Miall, yn perswadio Ymneillduwyr i'w wneyd yn bwngc etholiadol, er dyrysu drwy hyny amcanion plaid. Mewn goleu arall, nid wyf yn gweled y pwngc yn addfetach. Yn y mwyafrif tu cefn i Mr. Gladstone yn Nhy y Cyffredin, ceir: 1 An- ffyddwyr, y rhai a fynent osod eu llaw ar bob sef- ydliad crefyddol, a, bleidient y fasnach feddwol, ac a agorent leoedd o ddifyrweh a masnach ar ddydd yr Arglwydd. 2 Pabyddion, y rhai a fynent ddaros- twng yr Eglwys Brotestanaidd, ac a awyddant, ac a ymgeisiant am uwchafiaeth iddynt eu hunain. 3 Rhyddfrydwyr dychrynedig rhag Ffeniaeth, i ganiatau yn yr Iwerddon ddiwaddoli Eglwys y lleiafrif, er nad ydynt dros yr egwyddor yn Mhry- dain. Ac yn 4, Pleidwyr cydraddoldeb a gwirfodd- iaeth crefyddol, ac ofnaf mai dyma y ddosran leiaf yn y fyddin, a'r unig ddosran y gellir ymddiried ynddi ei bod ar yr iawn yn mhob cymhwysiad. Da genyf allu credu fod yr enwog arweinydd o fewn ychydig at, os nad yn gyfangwbl, o egwydd- orion yr adran yma o'i fydclin. Nid wyf yn erbyn yr undeb danweiniol hyn o gyrhaedd yr un amcan oddiar wahanol gymhelliadaxi; ond na chymmerwn ein twyllo i feddwl fod y frwydr ar derfynu, pan nad yw ei phoethder ond dechreu; ac y mae yn ddigon possibl, yn ol yr argoelion presennol, y g-welir dilead y fasnaeh fedclwol cyn y sefydlir cydraddoldeb cref- yddol dros yr holl deyrnas. Ychydig amser sydd er pan ddywedai Mr Glad- stone ei hun nad oedd yn meddwl y delai yr Eglwys Wyddelig yn gwestiwn ymarferol yn ei amser ef; ond y mae wedi dyfod. Dy-wedodd Argiwydd Stanley na safai cynllun presennol awdurdodiad y fasnaeh feddwol un tym- mhor pe cai Ty y Cyffredin bleidleisio yn ddirgel; ond y mae arnynt ofn y tafarnwyr, y rhai a ddang- osasant eu nerth a'u cynddaredd yn Bristol. Dywedodd Mr Bright wrth dafarnwyr Birming- ham fod eu dydd ar ddarfod, ac y byddai eu dylan- wad yn Ilai yn y senedd newydd wedi yr ychwaneg- iad at yr etholwyr daxx y Reform Bill. Nis gallwn wadu eu hawl i gynghreirio yn mldaid y fasnach, mwy na hawl dirwestwyr i'r gwrthwyneb, fel y cyd- nabyddai y Proffeswr Goldwin Smith; ond gellir ammheu doethineb y ddau. Y mae cwestiwn y fasnnch feddwol ar Ddydd yr Arglwydd yn awr o flaen pwyllgor yn Nhy y Cyff- redin, a gobeithiaf yr esgora ar well cynllun nag un bychan Mr J. Abel Smith. Nis gwyddom pa mor gynted y daw cwestiwn y fasnach i safle bresennol yr Eglwys Wyddelig a'r ffordd i'w gael yw undeb a sel y rhai a deimlant yn frwdfrydig yn ei gylch. Lla y gwyr y blaid Ryddfrydig- fod dirwestwyr yn gryf fel yn Leeds a Manchester, yn lie eu beio am ranu y blaid, g'ofalent am Ryddfrydwyr ffafriol i'r Per missive Bill: Rhaid bod ynorselog i ddwynmawr- serch mewn peth da os mynir iddo lwyddo; a lie na wi-esogo ein rhinwedd ein nwydau, prin y mae yn ddiog-el. Nis gellir rhoddi rheol gyffredinol; ond pa le bynag y byddo nifer o etholwyr mewn sir neu fwro-c-isdref dros y Permissive Bill, cyng-horwn hwy i ffurflo pwyllgor etholiadol. Trwy hyny, tynent sylw yr aelodau presennol, a'r rhai a chweiinycharit am eisteddleoedd. Y mae Syr T. Lloyd, yr A.S. dros sir Aberteifi, yn deilwng o glod a diolch am ei wroldeb yn cynnyg cyfyngiad ar ddylanwad y fasnaeh feddwol mewn etholiadau. O'r ochr arall, y mae Mr Bowen, yr A.S. dros sir Benfro, wedi dangos anwybodaeth hollol o sefvllfa rhanau amaethyddol y wlad gyda golwg ar ddiota a meddwdocl ar Ddydd yr Arglwydd. Nid yw y pwngc yn un a oddefa ei ohirio na'i droi o'r neilldu. Na laeser dwylaw. Cymmerer yn cldiolchgar help gan bawb a ddelont ychydig gam- rau at leihau meddwdod, a myner gwybod barn pob ymgeisydd ar y pwngc. Ni pheidiwn roddi fy llais dros ymgeisydd a bleidiai gydraddoldeb crefyddol, er na byddai dros ddilead y fasnaeh feddwol, on na byddai genyf r/yjffc i roddi fy mhleldlais ,r¡yda,r¡ ymgeisydd gwrtJucynebol i'r fasnaeh feddwol. Dangosais fy safle. Gwelir yn amlwg y llinell lie y gwahaniaethwn. Gobeithiaf y cewch lilt aelod dros Liverpool ar yr ochr iawn ar gwestiwn y fasnach feddwol—cwestiwn sydd yn ei wahanol arweddiadau wedi tynu mwy o sylw Liverpool yn y blynyddoedd diweddaf nag un dref arall yn y deyrnas. Gan dclymuno liwyddiant cydraddoldeb crefyddol a dilead y fLIliacii f(:(Idivol-oiid yn benaf yr olaf, fel help at y blaenaf. Gorphwysaf, gyda phai'ch difl'uant, Yr eiddoeh yn gywir, zzl SIMON EVANS, ••in 9fed, 1867. Hebron.

Y PARCH. W. D. WILLIAMS, DEER FIELD. MiL Grol.—Mao yn hysbys i ddarllenwyr y TYST fod y parehus uchod yn awr am ychydig fisoedd ar y rtliad a'i berthynasau a hen gyfeillion yn Nglr 'an;. G-obeithir y ca dderbyniad- croesawgar, oble'. 1 ol tyfitiolaeth. pawb y mae efe yn ieih.ngu hyny. Gwelsom swp o lytliyrau canmoliaeth iddo, y rhai ydynt oddi wrth yr eglwys sydd dan ei ofal, cymmanfa y dalaeth yn yr hon y mae yn byw, ac oddi wrth ddynion adnabyddus, y rhai ydynt fel yntau yn awr yn cartrefu yn America, megis y Parchedigion D. Price, Newark (gynt o Ddinbych) James Davies, Radmor (gyiit o Lanfaircaereinion) R. D. Thomas, Mahanoy (gynt o Peiiarth), &c. Mae cymmeriad rhai dynion mor loyw ac uchel yn nghyfrif pawb a'u hadwaenant, fel y byddai cyn- nyg cyhoeddi llythyrau canmoliaeth iddynt yn beth mor ddigrifol o afreidiol nes peri i grechwen godi i wynebau eu cydnabod—yn debyg i'r hyn a fyddai cynnyg cyhoeddi traethawd i brofi fod yr haul yn ddisglaer. Credwyf fod Mr Williams yn un o'r cymmeriad hwnw. Ond er hyny, byddai cyhoeddi rhai o'r llythyrau hyn yn gomplinient rhesymol iddo ef ac i'w hawduron. I'r dyben hwnw yr wyf yn anfon dau o honynt i chwi. Yr wyf wedi dewis y naill o honynt o herwydd ei fod oddi wrth un sydd wedi treulio hir amser yn America, ac felly wedi cael mantais i feddu hir adnabyddiaeth o hono ef, sef y Parch. John J. Jones, hen weinidog y Cymry yn New York. Yr wyf wedi dewis y Uall o herwydd ei fod wedi ymsdael ym ddiweddar iawn o Gymru, ac felly yn hysbys hyd yn oed i'r dosbarth ieuengaf o honom, sef y Parch R. G. Jones, gynt o Ferthyr. Yr wyf yn deisyf arnoch yn ax-benig i roddi y ddau lythyr hyn yn llawn yn y TYST CYMEEIG am yr wythnos nesaf. Yclwyf, yr eiddoeh yn serchus, BRA. WDGARWR. At iveinidogion at eglwgsi yr Annibynwyr yn Nghymnr, Mae y Parch William D. Williams yn weinidog parchus a chymmeradwy iawn—wedi treulio un-ar- bymtheg ar hugain o flynyddoedd i wasanaethu ein cydgenedl yn America. Yr wyf yn teimlo yn hyderus iawn y derbynir ef yn serchog yn hen wlad ein tadau ar ei ymweliad presennol a Chymru. Bydd ei bregethau yn fuddiol, a'i gymdeithas yn ddifyrus ac adeiladol; a hyderaf y bydd ei ymwel- iad yn foddion i gynhesu teimladau yr eglwysi yn gystal a thrigolion y ddAvy wlad at eu gilydd. Yr wyf yn teimlo fod amryw bethau yn mhob un o'r ddwy wlad y byddai yn werth i'r llall ei efel- ychu, a bydd ymweliadau mynych yn foddion i wneyd y ddwy wlad yn fwy cydnabyddus. Derbyniwch Mr Williams yn yr Arglwydd, a gwnewch gyfrif mawr o hono, o blegid y mae iddo air da gan bawb, a chan y gwirionedd ei hun. Yr eidcloch yn sereliog, RHYS GWESYX JONES, Utica. Ebrill 16eg, 1868. Mae y parcliedig fi*awd Mr William D. Williams, o Deerfleld, swydd Oneida, Talaeth Newark, yn ym- adael ag America yn Aber, dinas New York, Mai 9fed, 1868, gan fordwyo a'i wyneb tua Chymru an- wyl, ar fwrdd y steamer ardderchog City of Boston, er ymweled unwaith cyn ei farw a hen wlad hoff ei enedigaeth. A phan nad all y Parch 0. Griffiths a'r ysgrifenydd, ynghyda chyfeillion anwyl ei heb- rwng yn mhellach, caiff ein gweddiau difrifol, cyn- hes, a chysson ei ganlyn ar y cefnfor llydan am ei ddiogelwch, a thrwy ei daith hirfaith yn ol ae yn mlaen ac yma a thraw yn Nghymru, am ei lwydd- iant, &c. Ac ar ei cldychweliad yn ol at ei anwyl deulu, a phobl ei ofal, am ei diriad dianaf, hwylus, a diogel. Mae y brawd Williams wedi ei gyfodi i'r weinidogaeth, dan ofal a golygiad yr hybarch efengylwr, a'r oedranus fugail eglwysig-, Mr D. Williams, o Lanwrtyd, ac wedi bod yn bugeilio defaid corlan Crist yn America dros ddeuddeng mlynedd ar hugain bellach ac mae yr ysgrifenydc1 yn adnabyddus iawn a'r brawd anwyl Mr Williams er hyny hyd y dydd heddyw, ac yn siriol ddwyn tystiolaeth ei fod yn weinidog da i lesu Grist yrholl flynyddoedd hyn, ac na chafodd ei frodyr yn y weinidogaeth unbaiynddo erioed, ac na chafodd neb arall achos priodol i ddyweyd yr un gair yn fychan neu isel am dano mewn unrhyw ystyr megis gwas yr Arglwydd, a'i fod wedi para yn ffyddlon, llafurus, a diwyd yn ngwirionedd Crist, ac wedi bod yn ddefn- yddiol iawn a llwyddiannus yn ei eglwys am y talm hir uchod. Yn awr, gweddus a theg yw i bawb gael barnu drostynt eu hunain am ei ardderchowgrwydd fel ar- eithycld, a'i hyawdledd a'i fawredd megis pregethwr yr efengyl ar ol ei glywed. Gan liyny, mi a dawaf, gan ddymuno Duw yn rhwydd i'm hanwyl frawd Williams. Yr eiddoeh yn wir barchus, J. J. JONES, Dinas New York.

GWEITHWYR SIR GAERNARFON YN SLAFIAID! Mri. Gol.,—Ymdclangosodd ysgrif o nodwedd ol- ygyddol yn eich papyr am y 18eg cyfisol yn dwyn y teitl o Liverpool a'r Cylchoedd,' o'r hyn lleiaf nid oes un enw wrthi, ac ynddi y mae'r ysgrifenydd yn gwneud defnydd o fy enw i ac yn camddar- lunio dywediadau o'r eiddof yn y conference yn Hope Hall, Liverpool, y 10 cyfisol. Dywed fel hyn, Nid oeddwn erioed wedi meddwl, a digon prin yr ydwyf eto yn credu fod gweithwyr sir Gaernarfon yn gymmaint o slafiaxd ag y mynai John Roberts Bangor eu :dallgos. Beth a ddywedodcl 0 r fod 3000 o ddynion dan yr un meistr onide ? yn gweithio am bymtheg swllt yr wythnos, a, pha fodd y gallesic1 9 disgwyl i'r rhai hyny fod yn ddigon annibynol i bleidleisio yn groes i ewyllys y meistr gwaith.' Nid oes yr un gair o wirionecld yn y dyfyniad yna, ac y mae ym syn genyf fod yr un dyn wedi gwneud cyrri- maint o gamddefiiydd o'i lygaid neu o'u glustiau. Dywedyd a ddarfu i mi fod yn hawdd i bobl fel ag oedd yno siarad am anfon boneddigion i lys y public opinion, neu i lys barn i'w cospi am fygythiad, &c., pan nad oedd y fath beth a bygythiad mewn bod ond yn unig gofyn yn garedig am eu pleidlais, (gwel y North Wales Chronicle gan yr hwn neAvyddiadur yr oedd reporter o Gymro ag oedd yn gallu deall y peth a ddywedais.) Gyda golwg ar y registro, gofynais pa beth a wnaem ni yn sir Gaernarfon gan fod yma o drichant i 3000 o bobl, llawer o ba rai nad oeddynt yn derbyn dros bymtheg i ddeunatv swllt yn yr wyth- nos, a rhai yn meddu 4 neu 6 o blant a gwraig- i'w cynhal, ac o dan y Reform Bill newydd ychwanegid cannoedd o'r cyfryw ar y eofrestiad, a phan y deuai y stiwart neu y meistr atynt i ofyn yn garedig am eu vote, pa beth a wnaent;- Dywedais a dywedaf eto mai rhoddi eu votes a wnant i'r cyfryw heb amddiff- yniad; ac mai'r nllig amddiffyniad i'r cyfryw oedd y Ballot, a'r Ballot yn ullig: Syhver, ni soniais air am y chwarelwyr ni ehyf- eiriais oil at Arglwydd Penrhyn na'i chwarelAvyr; cofier fod dynion eraill yn cyflogi cannoedd o bobl yn sir Gaernarfon, ie un arall yn ymyl Bangor yn cadw dros dair mil o weithwyr heblaw Arghvydd Penrhyn a phaham y rhaid i ddynion dieithr gym- meryd ei enw ef P a'i ddynion ef ? a dywedyd fod hwn a'r llall yn eyfeirio ato ef pan y dywedaut eu meddyliau ar achosion fel hyn. Ni ddywedais i erioed mai pymtheg swllt yn yr wythnos y mae y ohwarehvyr yn ei g-ael o gyfiog, sef y 3000, gwn beth arall am lawer o honynt, ond nid yr oil. A oedd unrhyw ddyn yn meddwl fod gan y chwarelwyr oil wraig a 4 neu 6 o blant 'i am i mi ddywedyd y deuai cannoedd o'r cyfryw amgylch- iadau ar y rhestr o dan y reform newydd nes gwneud fod yn y Bwrdeisdrefi dclau yn erbyn am bob un o blaid y Rhyddfrydwyr trwy ddylanwad y stiAvard- iaid a'r meistriaid, &c. Cofied yr ysgrifenydd hwn am fod yn ofalus beth a ysgrifena fel dywediadau personau l'hag y bydd galw arno i bron ei eiriau mewn llys heblaw Ilys y wasg a'r cyhoedd. Yr wyf yn dymuno hysbysu y g'wr hwn a'r cyhoedd nad oeddwn yn eyfeirio at Arglwydd Penrhyn na'i chwar- ch': yr pan y dywedai" am bobi yn eaol pymtheg swllt i ddemaw yn yr wythnos a ddeuai ar y rhestr new- ydd yn Mwrdeisdreii Arfon, canys gwyddwn ar y pryd na ddeuai chwarelwyr Arglwydd Penrhyn ar y cyfryw gan nad ydynt yn byw mewn Bwrdeisdref. Ac os oes rhyw un yn aninheu fy haeriad deued i Fangor a dangosaf iddo bersonau yn derbyn nid 15s na deimaw swllt yn yr wythnos, ond 12s a 13s, ie gannoedd o honynt a ddeuant ar y rhestr lwb foel yn chwarelwyr, eto ydynt yn dibynu ar y cyflog hwnw, neu eu tai, neu eu galwedigaethau, ar bersonau ag y bydd i gannoedd o honynt ymostwng i'w rhoddi iddynt yn ol eu cais er fod eu barn yn erbyn, am yr ystyrient fod bara eu plant mewn perygl. Os gwnaed felly gan rai mwy annibynol ? ai nid teg yw casglu y gwna y cyfryw a nodais eu cyffelyb ? Os oedd gair y stiwardiaid yn Llanberis yn dylan- wadu mor fawr ar Ffermwyr y Vaynol a'i gweith- wyr yn amser y cais i gael Railway o Bangor i Llanberis, yn lie o Gaernarfon yno, nes gwneud i amaethwyr oedd wedi bod yn gadeirwyr ac yn siar- adwyr o blaid y cyfryw droi yn ei erbyn, ie Diacon- iaid Eglwysig areithio yn erbyn yr hyn a gefnogas- ant yn gyhoeddus gynt, ie er gwybod mai yr un o Bangor fuasai yr oreu iddynt hwy a'r ardaloedd. Eto ardystiodd yk',bobl hyn au ]law yn erbyn Railway Bangor ac o blaid Caernarfon. Pa reswm oedd dros hyny? ond fod stiwardiaid chwarel Mr Smith yn gofyn hyny, yn nghyda stiwardiaid eraill yr estate. Pa ham y dygir enw Arghvydd Penrhyn a'i chwarel- wyr ef fel engraifftiau o ormeswr, a bodau gormes- edig ? Y gwir am Arglwydd Penrhyn yw hyn, mai efe yw un o'r boneddigion mwyaf haelionus ac an- rhydeddusaf a fedd Cymru ac mai ei chwarehvyr ef yw y dosparth mwyaf annibynol o holl chwarel- wyr sir Gaernarfon; profasant hyny nes mynu eu hawliau dan arweiniad Mr Robert Parry, &c. Na cyfeirio yr oeddAvn i at drigolion y trefydd yn Arfon, cannoedd o ba rai sydd yn gweithio am gyflogau bychain, ac fel 3000 o weithwyr cyfeirio yr oeddwn at weithwyr ac amaethwyr Llanddeiniolen, &c., pa rai a wnant unrhyw beth er plesio eu stiwardiaid a'u meistriaid, hyd yn oed myned yn orymdeithiau i Gaernarfon fel special constables' i gefnogi Toriaid a gormeswyr, ac a gauent eu llygaid a'u genaudros eu Ileshad tymhorol a chym'dogaethol os cais y stiw- ardiaid ganddynt hyny. Yr wyf yn hysbysu paAA^b a fynaut wybod nad oedd genyf gyfeiriad oil at Arglwydd Penrhyn, na'i chwarelwyr annibynol; felly, er mwyn tegweh a mi, ei arglwyddiaeth, a'r chwarelwyr, gadawer i mi le i'm hamddiffyniad. Yr wyf yn barod i brofi pob peth a ddywedais yn Hope Hall os bydd eisiau. Yr eiddoeh, &c., Bangor. JOHN ROBEETS.

CYMRY LIVERPOOL. Foneddigion,—Gwelais yn y TYST, rai wythnosau yn ol, nodyn gan Robert Herbert Williams, yn yr IXAVU yr addawai ysgrifenu ei adgofion am y Cymry yn T,erpwl--Haiies eu dyfodiad gyntaf i Lerpwl, yr achos o'u dyfodiad, a'r liwyddiant mawr sydd wedi eu dilyn. Yn bendifaddeu, yr wyf yn credu fod angen arnoin am ychydig o lxanes ein hen dadau crefyddol—y cyfryw gymmeriadau ag oedd y di- weddar William Lloyd, yr hwn ydoedd dad yr achos crefyddol Cymreig yn Lerpwl. Un arall ydoedd y Parch Thomas Hughes, yr hwn ydoedd fab i Mr Hugh Hughes, saer, o'r Bala. Un arall oedd John Davies, g weby dd wrth ei al- wedigaeth, a phregethwr gyda'r Trefnyddion Calfin- aidd. Un arall oedd Thomas Edwards, yr hwn oedd yn enedigol o Llaneihan yn Rhos, yn sir -Ddinbych. Gof ydoedcl wrth ei alwedigaeth, ac yr oedd hefyd yn bregethwr da. Yr wyf yn credu y byddai ysgrif ar y pwng-c hwn gan un fel Mr R. H. Williams yn fendith annxhris- iadwy i grefyddwyr ieuaingc a hen. Ond odid na lefarai ysgrif felly wrthym am ddiwydrwydd ein tadau yn dilyn crefydd, ac yn gofalu am addysgiad- au, cynghorion ymarferol, a rliybuddion prydlon i'r aelodau ieuaingc; i'w hiawn drefnu yn ol y gwir- ionedd. Yn awr, terfynaf, gan ddymuno yn ostyngedig arnoch gyflwyno yr yclxydig- uchod i Mr R. H. Will- iams trwy g-yf.twng y TYST. YdAvyf, yr oicldoch mewn gobaith, Lerpwl. D. E. HUGHES.

LLYTHYRAU CYMRAES YN NGHANAAN. LLYTIIYE III. JEEUSALEIVI, MAI 16, 1865. ANWYL RIENI,— Cymerais daith un prydnawn i fynydd yr Olewydd; ond fy mhi-if amcan oedd myned i weled gardd Gethsemane, gan fy mod yn gallu gweled y mynydd pan y mynwn oddiar nen y ty. Aethonx allan o'r ddinas trwy borth Joppa, tu allan i'r hwn y mae amryw wahangleinon bob ochr i'r ffordd, yn estyn eu dwy- law elwyfeclig am elusen yn y modd mwyaf gresynus, gan ddymuno pob benditlx arnom os rhoddwn ryw- beth tuag at eu eyiibaitetl-i; ac yn wir y maent yn wrthddrychau tosturi. Yr oil o ddillad sydd gan- ddynt ydyw math o hen fantell rwygedig, a chap coch am eu penau, a chalico neu liain wedi ei rolio o amgylch liwiiw. Wedi i ni fyned oddcutu elxAArarter milltir ar hyd y ffordd hon, troisonx ar y dde, a thros un o fryniau Judea, ar hyd y llwybr sydcl yn arwain heibio i Borth Damascus, i fynydd yr Olewydd. Oddeutxx can llath oddiwrth y Porth hwn y mae hen ogof Jeremiah, yr hon sydd mewn craig isel, a gardd fechan o'i blaen. Nid oedd amser yn caniatau i ni fyned i mewn iddi y waith hon; ond os caf fYViyd ac iechyd, mi a af nid yn un unig i ogof Jeremiah, ond hefyd i lawer o fanau eraill y bydd yn dd.yddorol genych gael ychydig o'u hanes. Wedi i ni gyrlxaedd go die mynydd yr OleAvydd. lie mae gardd Gethsem- ane, yr oeddwn i yn teimlo yn rhy flin i fyned yn mhellach, ac heblaw hyny, nid oedd arnaf awydd gweled u-ii- lie arall y prycl )nvnw. Eisteddais yno gan hyny ar garreg wrth oclir yr ardd, nes y deuai y teulu yn ol o ben y mynydd. Ac 0! fy anwyl rieni, nis gallasAvn beidio wylo dagrau wrth feddwl am y Gwaredwr a'i ddioddefiadau, ac Wrth gofio'i mddfaiiau yn yj- ardd, A'i cfrw-ys fel defnjTiau o waed; Aredig' ar gefn oedd mor hardd, A'i daro a clilcddyf ei Dad.' Y mae y rhan hono or ardd lie y tybir i'r lesu fod yn dyoddef wedi ei haddurno a'r coed a'r blodeu prydferthaf a ellir gael; ond nid oes dim ond coed olewydd yn y rhan arall, lie bu y dysgyblion yn cysgu. Rhaid talu am fyned i mewn i'r rhan a enwais gyntaf, i'r dyn sydd yno yn cadw yr ardd mewn trefn. Dywedwch wrth Samuel Jones a'i gyfeillion fy mod wedi eu cofio yn garedig at yr hen wlad anwyl, (i. e. anwyl iawn hefyd, am fod Un mor anwyl wedi bod yn byw ynddi), ac yn enwedig at yr hen goed 0 Olewydd sydd yn yr ardd, ac ar y mynydd Yr oedd yr hin yn bur deg y diAvrnod yr aethom i Gethsemane, heb gWllwl ar y wybr, ond yn unig uwchben yr ardd. Yr oedd hwnw yn wir mor ddued ago y gallai fod, ac yr oeddwn i Avrth edrych ar hwnw yn meddwl am gAvxnwl digoi'aint y Duw cyfiawn, pan y g-wlawiodd ar ben ei unig-anedig a'i anwyl Fab, er mwynagor ffordd i achub pechaduriaid euog os credant ynddo. Wedi i'r teulu ddychwelyd yn ol, aethom ar hyd y ffordd y tybir i'n Harglwydd gael ei arwain ar ixyd-ddi i tys yr Arch-offeiriad. Y mae jax bresenol glaf-dy wedi ei adeiladu ar adfeilion yr hen Ddad- leudy. Y mae hefyd hen bont yn ei ymyl, a dywedir i Grist fyned dani pan yr arweiniwyd ef i'w groeshoelio. Ar ein ffordd adref, daethom heibio i Lyn Beth- esda, yr hwn sydd yn bresenol mewn gardd berth- ynol i deulu o Fahoiaetaniaid. Y mae inur o am- gylch yr arcld, a drysau ynddo yma ac acw, a thrwy y rhai hyny yr oeddym yn gallu gweled y llyn. Yr ydoedd yn syell ar y pryd, ac felly y mae dros dri -J' chwarter o bob blwyddyn, meddir. Dyna y peth diweddaf o bwys a welais ar y daith hon. Crefydd ydyw prif bwnc preswylwyr Jerusalem y dyddiau hyn. Y mae gan y Protestaniaid gyfarfod gweddi bob bore am chwech, a hefyd am banner awr wedi pedwar bob prydnaAvn dydd Mawrth. a dydd Gwener, ac un arall drachefn bob nos Sadwrn, a phedwar ar y Sabbath. Nid oes ond dau o'r cyfar- fodydd hyn yn Saesonaeg. Y mae y lleill mewn- xeithoedd eraill. Y mae yma ddyn o'r enw Mr Saphira. yn traethu yr efengyl mor hyf ag y bu Paul erioed, mi feddyl-r iwil. Nid ydyw yn Genhadwr wrth ei swydd, ond y mae yn cyflawni gwaith Cenhadwr i raddau hel- aeth iawn. Gwerthu llyfrau y mae dros Gymdeith- as yn Llundain, a phan y bydd ganddo hamdden y mae yn chwilio am adnodau o'r Beibl i ddangos i'r Iuddewon mai yr lesu yw y Crist, ac y mae yn ar- graphu yr adnodau hyny ar bapurau, ac yn eu gosod i lynu ar y muriau ar fore dydd Sadwrn. Ni feiddiai Avneud hyny ar ddyddiau ex-aill; ond gan mai y Sadwrn yw Sabbath yr Iuddewon, ac na chant yn ol cyfraith Moses wneud dim gwaith ar y diwmod hwnw, y maent yn gorfod gadael pethau yn llonydd. Peth arall y mae Saphira yn ei Avneud ydyw sefyll ar fur neu garreg i bregethu yn y Ileoedd mwyaf poblogaidd yn y ddinas; ac er fod llawer yn gwawdio ac yn ysgwyd eu penau, eto y mae teuluoedd cyfain yn dyfod i ymofyn am y ffordd tua Sion. Mae rhai o r Mahometaniaid yn myned i benau y pinaclau am bedwar o'r gloch bob bore, ac yn gwaeddi, Duw sydd faA\T.' Y maent yn galw i weddio dair gwaith yn y dydd, ac ni cheir dim ar werth gan y Tyreiaid ar yr awr weddi. Mor fuau ag y clywant yr alwad i weddio, gwelir cannoedd 0 honynt ar benau y tai yn gweddio. Y mae yr Ar- meniaid hefyd yn selog iawn yn eu ffordd eu hunain. Gwelir llawer o hen bobl ar faehlud haul yn myned a'u bwndeli yn eu dwylaw i gysgu ar fedd yr Arglwydd, o herwydd iddynt hwy y mae y bedd yn perthyn. Ychydig iawn o wlaw sydd yn Jerusalem y flAvyddyn hon, ac ofnir y bydd yma lawer o brinder dwfr. Y mae y locustiaid hefyd yn difetha y peth- au sydd wedi eu hau. Disgynant i lawr yn gawod- ydd am ddwy awr neu dair bob dydd, ac wrth edrych i fynu ymddang-osant fel cawod fawr o eira, nes tywyllu yr awyr a britho ein llygaid. Bu yma lawer o deithwyr y flwyddyn hon. Devi- ant yma o bob parth o'r byd. Daw rhai i mewn i'r ddinas a choron ddrain ar eu penau, er coffadAvriaeth am ein Harglwydd. Mae yn debyg eich bod wedi darllen yn y papurau newyddion fod y Tywysog Arthur wedi bod yn talu ymweliad a'r wlad hon. Cawsom yr hyfrydwch o'i weled agos yn ddyddiol tra bu yn aros yn Jerusalem. Bu yn yr eglwys y Sabbath a dreuliodd yma. Y mae yn edrych yn bur ieuanc, ac yn ymddangos yn fachgen anwyl a hynaws gwenai yn siriol ar bawb. Rhaid i mi derfynu yn bresenol, gan obeithio eich bod oil yn inell, &c. Oddiwrth eich merch, M. J.

LLITH 0 GRUGIAU EDRYD. Mr Gol., a darllenwyr anwyl y TYST yn gyffred- inol,—A wnewch chwi wrandaw ar ychydig eiriau golxebyddol o'r fan yma o'r byd ? Mi wrantaf y gwne wch. Ar ben y Crugiau hyn bu coelcerthau yn fflamio i'r nen cyn hyn. Fel y gwyddoch, yn yr amser gynt, pan nad celd nag agerddbeiriant na, phellebyr wedi eu evnllunio, na llawer o lythyrau yn cael eu hanfon o un cwr i'r Hall, yr oedd y Crugiau a welir yn ami ar benau y mynyddoedd o anrhaeth- ol werth er hysbysu neu arddangos fod perygl mewn rhyw gongl o'r wlad. Pe buasai rhywbeth allan o le yn Neheudir Cymru, nid hir y buasid, trwy gy- mhorth y coelcerthau a wnaed o un crug i'r HAIIJ cyn hysbysu trigolion Llundain. Ond erbyn hyn gellir anfon newyddion gyda chyflymdra y fellten. Yn mlaen y mae'r byd yn myned mewn celfyddyd, mewn cynllunio, ac mewn manteision; ond, gyfeill- ion, ai yn mlaen neu yn ol ydym ni yn myned mewn rhinAvedd a moesoldeb ? Os nad ydyw y Crugiau yma o les i'r hyn oeddent gynt, maent eto yn ddymunol i'r bardd a'r hynaf- iaethydd pan yn gosod ei bwys i lawr arnynt ar ddiAvraod teg, braf, yn yr haf, i gael ymyfed o awyr bur y mynydd, er dyrchafu ei ysbryc1 yn adnewydd- ol, a chael tremio ar brydfertlxwch anian a phalasau gwych. O ben y Crugiau hyn canfydd"wn balasaii Bwlchbychan, Highmead, Castell du, a Llanfechan. Yr afon Teifi hithau i'w gweled yn yrnddolenu gan deithio yn araf tna'r mor, sydd olygfa swynol. Ac fel y dywedodd y dyn talentog Mr E. Evans, Nant- yeoch, yn ei gan gydfuddugol ar Olyg-fa o ben Crugiaxx Edryd,'— Maesycrugiau, Waun If or, sy'i, Ilefydd cryn hardd, Mae swynion i brydydd o amgylch Talardd.' Eto dywed,- Twr Baxton a Avelaf yn uchel ei ben, A'r Ncuadd fawr goediog—He emvog is nen.' Yn y NeuaddfaAvr y trigianai y boneddAArr haelionus a'r meddyg enwog, T. H. Jones, Ysw. Hen Gymro o Gymru' oedd Jones, Neuaddfawr ie, ac yn meddu ar galon i gynnorthwyo'r tlawd, a chyfranu yn hel- aeth i'r anghenus. Fel meddyg- drachefn, yr oedd yn meddu ar wyhodaoth tuhwnt i'r cyffredin, ac nid gweinyddu i'r cyfoetlxog yn unig ydoedd ei bleser ef, ond i'r tlotaf yr un modd, heb geisio eu harian, ao yn ami caAvsent lxwy elusen ganddynt adref.' Er colled i luoedd, y boneddwr da hwn a fu farw, ond ei enw a fydd ar gael tra byddo I Cymro, Cymru, a, Chymraeg.' Oddiyma hefyd caiifyddnvii y Frenni Fawr, yn sir Penfro. Eto, fel dywed v bardd,— Mae dyffryn y Tywi a'i b'lasau a'i goed, Yn un o'r rhai harddaf a welais erioed; A'r --Tytl.tol-vjyd gan Dyer y bardd, A Chastell y Diyslwyn yn bynod o hardd.' Rhaid terfynu a.r hynyma gormod gwaith ydyw nxanylu ar yr olygfa ysblenydd a geir oddiyma. Mae sir Aberteifi yn cynnyddu yn ei rhedegfeycld, &e. Llynedd cychwynwyd rhedegfa ar fryn Llan- wenog, a thebygol iddynt gael bias ar hono cyn y ,,wii gwnaethent gadw un yno eleni. Hen arferiad Olympaidd yn cael ei feitlirin yn ein gwlad, ac yn cael ei bleidio yn benaf gan ein boneddigion. Yr oedd yno eleni rliy w dyrfa aruthrol o bobl, meddent hwy, a llawer o honynt yn gyfeillion i Syr John Heidden. Clywais na therfynodd y dydd cyn gosod y dyrnau mewn gwaith. O! ffolineb, onicle f Pa bryd darfydda y fath gampau a bodoli ? Gair am yr Eisteddfodau cyn terfynu. Nid oes fawr o fywyd gydn'r Eisteddfodau eleni. A ydyw ysbryd y beirdd wedi gwanhau, neu ynte a oes rhyw aflwyddiant wrth en cynnal ? Cawn fod nn wedi ei cliynnal yn Bryn, Llanelli, y SulgAvpi diweddaf. Mae un peth gwir angenrheidiol er liwyddiant yr Eisteddfodan, sef dewisiad o feiriiiaid cyAAdr, gonest, a chymmeradwy. Addawodd y beirniad galluog Eryr Glyn Cothi anion ei feirniadacth ar y cyfan- soddiadau yix Eisteddfod fawreddog Gwex-nogle, y Naclolig diweddaf, i'r TYST. Cyflawna dy addewid, gyfaill, yn fnan. Mae llawer heblaw fy hunan yn disgwyl am ei gweled, ae y mae yn drueni na chaed beirniadaeth mor fanwl allan. Rhaid roddi yr ysgrifoll heibio y tro hwn, rhag ofn hen wellaif Uynx y Gol.; ond, a dyAveyd y gwir, angenrhaid yw ei rhoddi heibio o henvydd yr oerni, waeth eofiwch, lie oer yw pob lie fel Crugiau Edryd ar dvAvydd oer. Yn wych y bo'oh bob copa. Yr eiddoeh yn serchus, OYRYLL. Oddiar ben Crugiau Edryd.