Y Tyst Cymreig

CYNWYSIAD. I Lly%r Dr. Rces at Mr Gladstone. Beth mae y ymaeithaK Ddiwygiadol Gymreig yn ei wneyd ? 1 Bichard Jones, Llwyngwril. Llythyr Kilsby. Eth- ouad Bristol. Beth am y Rhifyn diweddaf. ^Adolygiad y Wasg 2 ^ewyddion Cymreig 3 y Wythnos. Liverpool a'r Cylehoedd.' ',Y diwedd- areh David Jones, Caernarfon 4 CnOdeb Seneddo1. Cymmanfaoedd. Newyddion tholiadol 5 Gohebiaetli,iii 6

THE CHURCH IN wales. 10 THE nIGHT HON. W. E. GLADSTONE, M.P. —In my last letter I gave a hasty sketch of the great religious revival in South Wales the last century. The moral condition of People in the Northern province of the Principality was far worse than that of their fellow-countrymen in the South at that time. The five mile and Conventicle Acts had well ^igh extinguished the light of the small num- 0r °f Nonconformist Churches which had been planted there by the ejected ministers of 1662. There remained yet a few, one here and there, in j* ery feeble and isolated condition. They had ut. little intercourse with each other—no plan for combined action and co-operation. That poor Daughter of Zion was left as a cottage in a vineyard, as a lodge in a garden of cucumbers, as a besieged City.' The Established Church Was left in almost undisputed possession of the field: and what was the result ? Lo, the field was all grown over with thorns, nettles had covered the face thereof, and the stone Wall was broken down A Solomon might occasionally pass by that field of a slothful Church-that vineyard of a Church void of Understanding, and look at it, 'considering well, and receive instruction.' A poet now and f. 611 Would raise the cry of lamentation over e deplorable state of things in the land. Old Jonathan Hughes of Llangollen, a poet of no :m b .L eaii pretensions, though a member of her com- was unmercifully severe in his denunci- n 10118 a8'aihst the sins of the Church,: but all to a a httle ^eeP, a little slumber, ciil G of the hands to sleep,' was the Espouse to all calls to life and activity. u ere let remained among the small rem- ti'me Konconformi^ in ^01'th Wales at that! > a few eminently holy men, the frag- rance nf i ° j- JI Whose memories is still as the wine of left ail°n" cxcePt tllc Ij0r(l °f hosts had to the land that very small remnant, it WOUld have been left as Sodom: and have ^eiUike imto Gomorah. Of this small remnant ° Pious men, William Pritchard, a native of arjiarvonshiro, a respectable farmer, and a erriber of the Independent Church at Pwll- tho' o^aS m°st emincnt- ^r- Pritchard, am a layman' wc^ deserves to be ranked 0f th§ tllG ClllCfS °f tllC evan8'elical Reformers suff ? probably, was the greatest Pora^ f°r thC (^0Rl)el's salie °f a11 his eontern- ttientleS' 'Being constantly annoyed and tor- Wil]-ed bj gentry and clergy, and their ^00^'s» he removed from his native home, ,tookS-^t an asylum in Angiesea, where he man? larg° fai'm* H° S°0n became a marked 5Upo als0: thc clergy luuI their eye 11 him, who represented him to the people ;^0 ^ori.]nror, a man in league with the devil; J such a man would have been an accept- and Serv^Ce t° God, they said. The ignorant ftild81IPeYstitious populace became enraged st him. His life was in constant jeopar- them. They killed his live stock, his ^tr°y°d his implements of husbandry; o^rok riGTS were laid desolate, his barns %ag^^°Wn, and his fields devastated. He b1T)lo0ia,10<1 011 eycry s^c' yet not distressed; Jfeot ^Xe(l' hut not in despair persecuted, but j^is e°rSa^cn 5 east down, but not destroyed. t^einies sought in every way to crush him, bite 1^llce his family to beggary: but in HGav 1 malice, notwithstanding the many- ly .°Srses they inflicted upon him, his word- Of continued to prosper the good hand Ndp r •°(1 Was llPon him, and his £ gentlenesp §reat-' Was but one small Nonconformist l(.nt ftl 111 Angiesea at that time, the Indepen- pUi J> ^h at Pvhosymeireh, of which Will- ^^hard became a meraoer, and an orna- ■l:! invited iae venerable Lewis Eee;- i • • (father of the late eminent Dr. Abraham Rees), who at that time was the minister of the Inde- pendent Church at Llanbrynmair, Montgomery- shire, to pay a visit to the Island, who accord- ingly went there, and preached the word of life to the benighted people who sat in dark- ness, and in the region and shadow of death.' fr. Rees was endowed with extraordinary gifts in prayer. Did he but once succeed to attract the ear of the most turbulent and un- ruly mob for a minute or two whilst praying, all further opposition would be at an end. Such was the sacred and melting influence which accompanied his words and petitions, that it disarmed all prejudice, and subdue all passions. He had the honour of being the pioneer of the great revival in North Wales. It was he who cut the first sod, and com- menced the work of breaking up the fallow ground in that part of the field. Mr. Rces also induced the great Thunderer, Howell Harris, to visit North Wales for the first time, whose powerful preaching produced extraor- dinary effects every where. Other ministers from South Wales soon followed. The whole country was aroused from its lethargic sleep. The gentry and the whole body of clergy be- came enraged, and were ready to exclaim, 'Those that have turned the world upside down are come here also!' The great struggle between the light and power of gospel truth, Z, and the might and power of ignorance and z7, o superstition had fairly commenced, and raged with unabated fury from one end of the coun- try to the other. The sacred fire was sent on the earth, houses were troubled, families be- came divided, three against two, and two against three. Converts multiplied exceedingly, Z, n among whom were men and women of all ages, and of all classes in the community, and not a few of those who had been the most profligate and abandoned char- acter. Those converts, like them at Thessal- onica, who consorted with Paul and Silas, clave unto the preachers with the fondest attachment. Those who believed not, on the other side, consorted with the persecuting priests and rulers, who gathered and took unto them a company of lewd fellows of the baser sort, and set all the country on an uproar After a severe and protracted struggle, the Z, battle was fairly won, truth prevailed; the whole country was pervaded and subdued by its influence all violent opposition was at an end; those who were anxious to continue the persecution could no longer find willing tools for the cruel work. The preachers whom they had maltreated and abused became the idols of the people they were regarded by them as angels from heaven their persons were sacred in their eyes even the horse of a great preach- er was an object of some veneration. The revival gave birth to a new denomina- tion of Christians in Wales—the Calvinistic Methodi ts. They were very unwilling to leave the communion of the State Church for a long time. They stoutly repudiated the name of Dissenters. They were careful not to hold their religious services on Church hours, and a great number of them were regular attendants at the Parish Churches. Notwith- standing all this, the hierarchies preferred even the Presbyterians, Independents, and Baptists who had always been out and out Dissenters. In time, the numerous societies belonging to the new sect felt the neccessity of having ordained ministers of their own to administer the sacraments among them, but their leaders, the few clergymen who joined the-movoment, and had been suspended on that account, stout- ly. opposed the innovation as a, dangerous ir- regularis y. They strongly maintained episco- pal ordination to be essential. The Churches, however, under their great leaders, Ebenezer Morris, John Elias, and others, carried their point at last: ministers were ordained after the Nonconformist fashion, and the Calvin- istic Methodists became a consolidated body of Dissenters. What remains to be told I shall reserve for my next anlIast letter. I havo the lonour to be, Eight Hen. Sir, 1 Your obedient Servant, W. BEES.

BETH Y MAE Y GYMDEITHAS DDIW- YGIADOL GYMREIG YN EI WNEYD? Dyna ofyniad a glywir yn ami iawn yn y dyddiau hyn. Gofynir ef yn Liverpool ac yn N ghymru-gan gefnogwyr y Gymdeithas a chan ei gwrthwynebwyr. 'Digon o siarad, ond dim gwaith,' meddai up, 4 Great cry and little wool, meddai y llall, a 1 Big noise, hit no ivorl: meddai nn arall, a phob un a'i farn.— Yn araf deg ha wyr-Beth a ddisgwyliwch iddi wneyd? A ydych chwi yn meddwl y gall hi greu Cymru o newycld mewn un dydd? A ddigwyddodd i chwi feddwl pa faint y mae hi wedi ei wneyd eisioes? Digon hawdd ydyw beio, a thrin, a danod y peth sydd heb ei wneyd; ond byddai yn burion edrych yn gyn- taf both sydd wedi ei wneyd; a hoffem wybod gan y rhai sydd yn gofyn yn barhaus beth sydd yn cael ei wneyd, pa faint a wnaethant hwy o'r hyn a wnaed? Nid oes eto ond ryw chwe mis er y taflwyd, allan yr awgrymiad cyntaf am y dymunoldeb o sefydlu Cymdeithas o'r fath mewn anerchiad gan Dr. Rees trwy y TYST at Meistri. M. a W. Williams, aelodau o gynghor trefol Liver- pool. Wecli hyny, bu llawer o ymgynghori cyn cael y cyfarfod cyhoeddus cyntaf. Corff- olwyd y Gymdeithas, a chytunwyc1 ar ei rheolau; ac argraffwyd a lledacnwyd y rhai hyny.-Ni wnaed hyny heb i rywrai gymeryd tarfferth mawr.—Sicrhawyd gwasanaeth John Bright i ddyfod i gadw y cyfarfod bythgofus- trefnwyd i gael Cynnadledd o Eyddfrydwyr Cymreig yn nglyn a'i ddyfodiad. Nid gor- chwyl bychan oedd gwneyd y paratoadau ar gyfer y gynnadledd a'r cyfarfod cyhoeddus. I zY Bu y Pwyllgor yn cyfarfod am wythnosau ddwywaith yr wythnos, ac yn amlach na hyny.-Goi-f-a i rywrai eistedd am ddyddiau yn olynol i gofrestru enwau, a rhoddi allan y tocynau, cyn y gallesid cael rhyw drefn ar gyfarfod mor fawr. Digon hawdd ydyw ny n dywedyd yn awr y buasai y gynnadledd yn well fel hyn, neu fel arall; ond yr anhawsder oedd ei gwneyd yn ddigon rhydd i bawb gael dywey(I y peth oedd ar ei feddwl; ac eto ei gwneyd yn ddigon ymarferol i gyrhaedd yr D zn amcan. Ond y mae y dylanwad mocsol a aeth allan o'r gynnadledd a'r cyfarfod, pe na byddai dim arall yn galw am ddiolchgarwch gwres- ocaf y gcnedl i'r rhai a aeth i'r draul a'r llafur i gael y fath Demonstration digyffelyb. Ond ny nid yw Cyngor y Gymdeithas wedi bod yn segur er hyny. Mac yn gweithio gyda chym- ZD b aint o brysurdeb a cliwydrwydd ag y gall cyngor symmudol.—Diclion y gallasai person unigol ag y buasai ei gynlluniau yn hollol addfed weithredu yn gyflymach. Mae an- nerchiad y Gymdeithas at genedl y Cymry z: wedi ei gyhoeddi yn bamphletyn bychan; a deg mil o honynt yn cael eu gwasgaru trwy holl Siroedd Dc a Go,Iedcl.-Dyiiia y manifesto y barnai rhai o'r cyfeillion yn y Gynhadlecld ddylesid anfon allan. Mae hyny yn awr wedi ei wneyd. Nicl dim o beth oedd ei barotoi; ac nid llafur bychan oedd anfon cynifer o fil- oedd o honynt ar hyd a lied y Dywysogaeth. Mae y Cyngor wedi rhanu Liverpool yn ddos- barthiadau, a rhoddi rhywun i arolygu pob dosbarth, er mwyn cael pob Cymro sydd yn moddu hawl i bleidleisio ar y Cofrestr; ac y mae rhai cyfeillion gweithgar wedi cael cisioes rai ugeiniau o'r ncwydd ar restr yr etholwyr. Disgwylir cyn pen ychydig dclyclcliau y bydd gwasanaeth Goruchwyliwr cyflogedig wedi ei sicrhau i Liverpool yn unig; a bydd digon o waith i weithiwr da am y chwe mis nesaf. Mae y Cyngor yn symud gyda golwg ar G ymrii. —Bu siarad am anfon Goruchwyliwr allan i sefydlu Cymdcithasau Canghcnolyn ngwahanol Siroedd y Gogledd, ac edryeh fod rhyw rai yn mhob dosbarth yn gofalu am gofrestr yr etholwyr. Ond oblegid yr anhawsder i gael dyn cymhwys ar rybuclcl mor fyr, ac angen- Z, rheiclrwydd am wneyd y gwaith yn ddioed, barnwyd yn ddoethach anfon Dirprwywyr allan i'r gwahanol Siroedd. Nid yw y Cyngor am wthio ei gwasanaeth ar unrhyw Sir nac ardal; ond pa Ie bynag y dymunir cael ei help Z, y mae y parodrwydd mwyaf i'w. roddi.—Mac nifer fawr o gymydogaethau eisioes yn -symud, ac yn dechreu gweithio o ddifrif. Yr ydym yn dyweyd y pethau hyn i ddangos nad yw y Cyngor wcdi bod yn segur; a bod gwaith nid ychydig wedi ei wfioyd er y crybwylliad cyn- taf am y Gymdeithas. Ond y mae gwaith mawr i'w wneyd eto; mae ymdrechfa galed o'n blaen, ac yn hytrach na beio na buasai rhagor wedi ei wneyd, deued pob carwr rhyddid allan i gynnorthwyo i wneyd y gwaith sydd yn ol. Mae yn debyg o fod yn ymdrechfa galed yn y rhan fwyaf o Siroedd Cymru. Da genym weled fod pobl Sir Feirionydd yn cyfarfod yn Nolgellau mewn cynhadledd heddyw, (dydd Mercher) i ymgynghori ar y mater. Ni bu ond y nesaf peth i ddim rhyngddynt a bod yn udd ugol y tro o'r blaen; ac, ond parotoi yn iawn, yr ydym yn lied hyderus y byddant yn oychfi gwyr y tro nesaf. Byddwn yn disgwyl yn bryderus i wybod penderfyniad cynhadledd Dolgellau. Mae y gwersyll yn symmud yn sir Fon. Y mae y newydd fod Syr Richard Bulkeley yn encilio. wedi taflu y Monwysiaid i gyffro. Rhyw lasdwr o Eyddfrydwr yw Syr Richard, ond y mae ei bleidlais fynychaf wedi bod gyda'r ochr iawn; ond bellach, gan fod y maes yn rhydd, dylai Mon mam Cymru' fynu Rhydd- frydwr ac Ymneillduwr i'w chynrychioli. Y mae eu llygaid wedi disgyn ar yr iawn ddyn. Mr. Richard Davies ar bob cyfrif ddylai fyned i'r senedd dros sir Fon. Nid yw o gymmaint pwys genym pa un ai dros y sir ai dros y bwr- deisdrefi. Bydded iddo ef a Mr. Stanley a Rhyddfrydwyr y sir gyttuno ar hyny ond ar bob cyfrif dylent ei fynu i'r senedd nesaf. Os tybia Mr. Stanley fod cynrychioli y sir yn uwch anrhydedd, rhodder hyny iddo fel yr hen aelod, a chymmered Mr. Davies y bwrdeisdren. Mae y peth yna yn rhy ddibwys i ranu y blaid ryddfrydig arno. Mae Mr. Davies yn enedigol t, z;1 o Fon, yn adnabyddus hollol o'r wlad, ac yn adnabyddus i'r wlad—yn Ymneillduwr o waed, ac yn aelod a diacon gyda'r enwad lliosocaf a chyfoethocaf yn Ynys Mon. Ni byddai ei ddychwelyd i'r senedd ond y peth hawddaf i Fethodistiaid Mon pa un bynag ai dros y sir ai dros y treii, ond iddynt gymmeryd y peth i fyny o ddifrif; ac yr ydym yn credu y gwnant. Mae yn debyg o fod yn dynu y dorch yn sir Gaernarfon yn y bwrdeisdrefi. Mae rhyw las- langc yn meddwl dyfod allan yn erbyn Mr. W. B. Hughes ond mae pleidleisiau Mr. Hughes wedi bod mor deg a chysson fel yr ydym yn dra sicr na bydd pobl gall sir Gaernarfon yn ddigon ffol i newid hen aelod Rhyddfryclig profedig am fachgenyn o Dori dibrofiad. Mae sir Dinbych yn debyg o wneyd eu gwaith yn iawn gyda Mr. Watkin Williams yn y bwrdeisdrefi. Mae sir Aberteifi yn debyg o gael ei hys- gwyd drwyddi. Yr ydym yn gobeithio y daw Mr. D. Davies, Llandinam, allan dros y sir, er fod rhyw si ei fod yn gomedd. Yr ydym yn teimlo dyddordeb mawr yn ei etholiad. Mae yn medclu cydymdeimiad a dosbai-th o'r bobl- ogaeth nad yw y rhan fwyaf o'n haelodau sen- eddol yn cydnabod eu bodolaeth. Mae yn Gymro o waed coch cyfa,' ac yn Ymneillduwr cydwybodol. Methodist eto. Goreu i gyd am hyny ar hyn o bryd. Nid ein hamcan wrth ddechreu oedd cyfeirio at yr holl fanau y mae cydymgais i fod yn yr etholiad nesaf; ond ar- weiniwycl ni i'r cyfeiriad yna wrth son am y gwaith mawr sydd o flaen y Rhyddfryclwyr a'r Gymdeithas Ddiwygiadol Gymreig. Nid am- ser segura ydyw. Mae y blaid wrthwynebol yn effro a gweithgar iawn. Y mac o bwys i'r Rhyddfrydwyr ddeall eu gilydd, a chydweithio a'u holl egni.

CYFARFOD CYNHYRFUS YN LLUNDAIN. Bu un o gyfarfodydd mwyaf cynliyrfus y dyddiau cynhyrfus hyn yn Llundain ddydd Linn, yr 22a.in o Fehefm. Yr oedd ai-weinwyr y blaid ryddfrydig- yn teimlo yn lied gyffrous at yr Arghvydd Faer oblegid iddo, fel y tybient hwy, gamddarlniiio golygiadan y ddinas yn yr ychydig eiriau a ddywedodd yn St. James' Hall. Penderfynasant fynu cyfarfod yn y Conunon Hall i ddatgan eu barn yn deg ar y mater, sef penderfyniadau Mr Gladstone. Yn ol eu harfer, gwnaeth y Toriaid eu goreu i ddrysu y cyfarfod, a llwyddasant yn eu hamcan. Yr oedd y neuadd yn orlawn ddwy awr cyn vr amser, no yr oedd yn hawdd deall ar wynebau a gwisgoedd cannoedd o r rhai oedd yno eu bod wedi dyfod vno yn bwrpasol i ddyrysu amcan y cyfarfod. Yr oeddynt wediparotoi i derfysgu mewn trefn. O'r acleg y daeth yr Arglwydd Faer i fewn hyd nes yr aeth allan ni chafwyd munud o lonyddwch; ac yr oedd y trwst mor ofnadwy fel yr oedd y reporters yn methu clywed gair o'r hyn a ddywedid. Am yr Arglwydd Faer, ni chafodd ef agor ei enau. Cynnygiwyd penderfyniad yn ffafr dadgyssylltiad yn yr Iwerddon gan Syr John Lubbock, a chefnog- wyd ef gan Mr Sheriff McArthur. Oynnygiwyd gwelliant gan Mr H. Greig, a dhefnogwyd ef gun Syr W. Rose. Ei gynnwys oedd yr hen stori fod cynnygiad am ddadgyssylltiad yn yr Iwerddon yn peryglu uwchafiaeth y goron, sefydliadau Protestan- aidd y wlad, a hawliau eiddo personol. Pan oedd Syr W. Rose yn ceisio siarad y daeth y cynhwrf i'w fan uchaf. Dyna ryw ddyn ar yr es- gynlawr yn arddangos hysbyslen fawr, a'r gair gwelliant' arni mewn llythyrenau breision, ac yn ei hestyn i Syr W. Rose. Mae hwnw yn ei rhoddi yn gyntaf ar ei het, yna ar ei fynwes; ond y mae rhyw un yn ei dwyn o'i law, nes y mae yn myned yn ym- laddfa fawr o gylch y gadair. Mae Syr W. Rose yn ymdrechu yn galed am gadw meddiant o'r placard, ond y mae ei wrthwynehwyr yr un mor ymdrechgar i'w gymmeryd oddi arno. Maent yn dechreu dangos eu dyrnau, a newid cwpl o ergydion. Cafodd Syr W. Rose ergyd neu ddwy, felly hefyd y cafodd yr Arglwydd Faer yn bur drwm. Mae yn myned yn ffrwgwd wyllt rhwng Syr W. Rose ac Edmund Beales; ond y mae y ddau yn gwneyd i fyny ac yn ysgwyd dwylaw. Pan welodd yr heddgeidwaid fod yr Arglwydd Faer mewn perygl, gwnaethant gyn- nyg i'w waredu, ond yn ofer. Mae pab trefn wedi darfod—ofer cynyg siarad, ac mae yr Arglwydd Faer yn hwylio i fyned allan yn nghysgod ryw hanner dwsin o heddgeidwaid, heb roddi na'r cynnygiad na'r gwelliant i'r cyfarfod. Gwnaeth Mr Crawford a Mr Goschen, a Mr Al- derman Lawrence, aelodau seneddol, ac ereill gynyg i siarad wedi iddo fyned, a phan nad oedd neb yn y gadair; ond gwaeth na difudd oedd y cwbl, o blegid nid oedd yn bossibl elywed gair. Yr oedd ruffians gwaethaf St Giles a chymmydogaeth Drury lane yno, a gwelwyd dynion gwell eu gwisg yn eu talu 2s. 6c. i'r naill a Is. 6c. i'r lleill am dd'od yno i aflonyddu. Ac yr oedd yn gymmaint terfysg wedi hyny rhwng y eyflogwyr a'r cyflogedig am y tal fel y bu raid galw am help yr heddgeidwaid. A dyma y tylwyth sydd yn gofalu am grefydd ai e Fel hyn y mae y Toriaid yn gwrthwynebu twyll Pabyddiaeth, ac fel hyn y maent yn amddiffyn eu Heglwys yn yr Iwerddon Arfau eu milwriaeth ydynt gnawdol, a phyrth uffern a'u c-ynnorthwyant! Yr ydym fel gwlad yn ymffrostio yn ein rhyddid- rhyddid llafar, a rhyddid y wasg. Bu yma ddeddfau gorthrymus i gau geneuau pobl onest. Dilewyd yr hen ddeddfau caethion hyny. Ond pa leshad i ni yw hyny, os ydym i fyned dan ormes arall r Gwell genym ormes deddf ysgrifenedig ac adnabyddus, na gormes dyhirod cyflogedig cafelloedd aflanaf ein trefi mawrion.

DARGANFYDDIAD DYCHRYNLLYD. Yn ddiweddar, deuwyd o hyd i weddillion marwol gwraig, mewn cyflwr drylliedig ac arswydus iawn, wrth geg tunnel y rlieiltfbrdd yn Dorchester. Dan- fonwyd gang o weithwyr i gasglu ynghyd y darnau o'r corph a'r dyn cyntaf a ddechreuodd ar y gwaith pruddaidd oedd dyn o'r enw Billett. Wrth droi ei ben i'r goleu, dolefodd, 0 fy Nuw! fy ngwraig ydyw Yr oedd hyny yn wir—ei wraig ef oedd y -rea greadures anffodus. Cynhaliwyd trengholiad, pryd y tystiwyd fod y drangcedig wedi troi i yfed' yn arw iawn. Credwyd ei bod wedi myn'd i'r tunnel i chwilio am ei gwr, a bod y train wedi ei lladd; ond pa un a ddarfu iddi hi daflu ei hun yn fwriadol o dan y train, ynte ei tharo i lawr yn ddamweiniol a wnaed, nid oedd neb a fedrai ddyweyd. Darganfyddwyd yn farw' oedd y rheithfam.