Y Tyst Cymreig

UNDEB CYNULLEIDFAOL CYMKEIGr. Yr wyf newydd ddarlIen hanes cyfarfodydd Un- deb y Bedyddwyr,' yn gystal a hanes cyfarfodydd yr Undeb Cynulleidfaol,' ac y mae yn aninhosibi feddyliem i'r un dyn eu darllen yn ystyriol heb deimlo fod y cynulliadau hyn yn rhwym o fod yn gwneuthur lies anrhaethol. Nid peth bach yw dwyn cynifer o weinidogion ac ereill i gyffyrddiad a phrif ddynioii yr enwad ddwy waithyny flwyddyn, a chlywed anerchiadau yn llawn talent ac athrylith, gwefr a than, fel y rhai a dra- ddodwyd eleni. Peth mawr yw i ddyn didaro, haner effro-ae y mae llawer o honynt-i gael eu dwyn i gontact a rhyw Dale, Brock, neu Binney i dynu allan i ddeffroi y gallu latent sydd yn cysgu o'r fewn fel y tan yn y graig, trwy ddangos iddo yr hyn sydd bos- sibl i feddwl gweithgar ac ymroddedig. Nid dibwys z;1 iawn yw'r penderfyniadau o ymgysegriad llwyrach i waith a ffurfir yn y cyfarfodydd hyn, dan ddylan wad cydanogaeth frawdol, heb son am lawer mudiad arall y bu'r Undebau hyn yn gychwynfa iddynt— dyna'r fund er cynorthwyo hen weinidogion, y eyf- ranwyd 2,000p. yn un o'r cyfarfodydd eleni er iddi gyrhaedd y swm anrhydeddus o 100,000p. Fe wyr pawb mai yn un o gyfarfodydd yr Undeb y cychwyn- odd, ac mai yr Undeb sydd wedi ei nerthu yn ei blaen. Gallem enwi lluaws o fudiadau daionus ereill y bu yr Undeb Cynulleidfaol yn fam iddynt. Gellir crybwyll hefyd y dylanwad a garia y cy- nulliadau hyn ar gwestiynau cyhoeddus dyna addysg wedi bod ger bron y naill a'r llall yn cael ei ddadleu, ac y mae'r penderfyniadau—cyhoeddedig vn mhob papur bron trwy'r deyrnas—yn sicr o ddy- ianwadu ar Mr Forster ac ereill a ofalant am y mesur seneddol. Y mae cynulliadau o'r fath yn dyfod yn fwy o Lower bob blwyddyn. Dyna'r Times eleni wedi gor- fod sylwi ar gyfarfodydd yr Undeb Cynulleidfaol, am y tro cyntaf erioed. Ychydig amser sydd er pan sefydlwyd Undeb y Bedyddwyr ond erbyn hyn v mae dynion goreu yr enwad yn eu pleidio, ac yn tdorhau fod lies dirfawr yn deilliaw oddi wrthynt. Peth newydd iawn drachefn yw'r Church Con- gress blynyddol; ond y mae'r Eglwyswyr, er eu holl wahanol sectau a gwahanol farnau, yn teimlo yr angenrheidrwyM o efelychu yr Ymneillduwyr yn y cydymgynghoriad hwn. Y cwestiwn y dymunwn ei ofyn yn ddifrifol i holl weiriidogion a diaconiaid, a phawb sydd yn dymuno gwir lwyddiant ein hegwyddorion yn Nghymru, ydyw- PAIIAM NA CHEIR UNDEB CYNULLEIDFAOL CTMBEIG ? Ni fu erioed fwy o angen am y fath fudiad. Y mae yn ddigon eglur i bawb a ddefnyddia ei lygaid a'i glustiau, fod yr Eglwys Gymreig a'i holl egni yn proselytio ac yn trefnu ei thy erbyn dydd y cyfrif sydd gerllaw. Y mae aelodau ereill yn cydgyfarfod ac yn cydymgynghori yn barhaus pa fodd i enill tir a dylanwad ychwanegol; ac y mae Annibyniaeth o ddiffyg hyn yn rhwym o golli mewn nerth a dylan- wad yn y blynyddoecld. i ddod. Y mae cwestiynau pwysig i gael eu dadleu, ac yn rhwym o gael eu pen- derfynu yn y blynyddoedd agosaf atom—fe ddylai fod genym ryw gynulliad yn mha un y gellid deelario llais yr enwad gyda golwg arnynt, a thaflu ein dy- lanwad o'u plaid. Nid ywyr hen wrfchddadlyn werth ei hatab Annibynwyr ydym ni, ac mai dyna yw capel Anni- bynol, capel nad yw yn gofala yr un rap am gapel arall.' Eithaf da ond rhaid addef fod Annibynwyr Cymru yn ddieithr i'w gilydd. Y mae gweinidogion talentog genym yn y Deheudir na welwyd erioed mo honynt yn y Gogledd, a rhai yn y Gogledd na fuont erioed yn y De. Byddai'n iechyd i'n hysbrydoedd i gael rhyw gyfleusdra i gydgyfarfod i gydanog ein gilydd i gariad a gweithredoedd da.' Undeb yn groes i Annibyniaeth! Onid oes Undeb Cynulleidfaol gan Annibynwyr Ysgotland, Lloegr, ac America-tybed mai eu hanwybodaeth o egwydd- orion Cynulleidfaoliaeth. yw y rheswrn P Tybed mai gyda rhyw ychydig o Annibynwyr Cymru y trig doethineb ? Clywsom rai yn dadleu yn eu herbyn, ac ar yr un pryd yn addef na fuont erioed dan ddy- lanwad gwefreiddiol un o'r cynulliadau. Cawsom y fraint o fod mewn amryw o honynt, a dyna oedd ein teimlad bob amser—O na fyddai genym ryw- beth tebyg yn Nghymru. Clywsom ddau o ddiacon- iaid intelligent o Gymru yn sicrhau, ar ol dilyn y cyfarfodydd un flwyddyn, na fuont erioed mewn cyfarfodydd oeddynt yn eu llenwi a syniadau uwch am ddifrifoldeb bywyd a'i waith,' a'u bod yn dy- chwelyd adref gyda'r penderfyniad i ymroddi a holl egni i wneud rhywbeth dros Dduw yn y byd. Peth mor fawr a fyddai i ni gyffroi penderfyniadau tebyg mewn ugeiniau bob blwyddyn. Dywedodd eich gohebydd talentog o'r India, yn ei araeth ardderchog yn Exeter Hall, mai siarad yr oeddynt hwy (y cenhadon) a'u gwrandawyr, ac nid pregethu; ac y byddai'n well i ninau bregethu llai, a siarad rnivy.' Beth bynag yw ein barn am bregethu llai, rhaid i ni addef y byddai yn fendith fawr i'n cynulleidfaoedd gael clywed mwy o siarad,' fel a glywsom mewn cyfeillachau ynglyn a chyfarfodydd cyhoeddus yn ddiweddar. Hawdd iawn fydd i unrhyw un croes ei yspryd i ddyweyd geiriau pigog am y pwt llythyr hwn, a gwawdio y syniad o Undeb Cymreig;' ond os gellir argyhoeddi'r wlad i gredu yn y peth, fe'i sefydlir ar waethaf gwrthwynebiadau felly. Ar waethaf y gwrthwynebwyr hyn y cychwynwyd yr Undeb yn Lloegr. Yr oeddynt yn prophwydo pob math o ddinystr i'r enwad fel effaith yr Undeb; ond gwel- ant yn awr mai prophwydi celwyddog oeddynt yn eu holl ragfynegiadau dylluanaidd. Sylw difrifoliawn oedd hwnw yn y Tunes, wrth adolygu bywydr hen Philpots, Esgob Exeter-' Ei fod wedi treulio ei oes i wrthwynebu mesurau cyhoeddus, ei fod wrth farw yn canfod yr holl fesura-a hyn, y gwastraffodd ei oes i geisio eu rhwystro, naill ai wedi pasio neu ar gael eu pasio er lies ei wlad.' Sobr ofnadwy oedd marw felly; ond fe ddichon wedi'r cyfan eu bod hwy yn cael pleser mawr yn eu gwaith. Y mae Dr. Bush- nell yn ei lyfr diweddaf yn son am ryw fath o nad- rodd a chreaduriaid ereill—' Eu bod yn cario gwen- wyn a cholynau, ac yn colynu ac yn gwenwyno, nid er hunan-amddiffyniad nac er lies i'r un creadur arall, ond yn unig er mwyn eu pleser eu hunain.' Ac y mae Bushnell yn dweyd mai dyna'r unig reswm am eu bodolaeth, er mwyn iddynt fod yn ddangoseg -yn types i arddangos yr un natur yn y byd dynol -natur i golynu a dropio eu gwenwyn, nid er lies nac hunan-amddiffyniad, ond yn unig er pleser y colynwyr eu hunain. Os felly, gadewch iddynt fwynhau eu hunain yn eu gwaith, ac awn ninau yn mlaen heb eu clywed na'u teimlo. Tafled rhai o honoch chwi, y Golygwyr, neu oheb- wyr, pa fodd y gellir cael cynhadledd fel cychwynfa i Undeb Cynulleidfaol Cymreig o'r hyn i'r haf nesaf ac ond ei chael unwaith, credwn y gwelid ei bod mor rhagorol yn ei effeithiau a'i dylanwad, fel y deuai o angenrheidrwydd yn institution blynyddol yn ein plith. I Aw)i yn mlaen.'—A fyddai hi yn unconstitutional, Mri. Gol., i ryw eglwys a gweinidog o hyn i ddi- wedd yr haf nesaf i alw cynhadledd i gyfarfod yn eu tref i ymdrin a chwestiynau sydd a gwir angen i ni eu hystyried ? Paham na allai Dr. Rees, Aber- tawe; Mr Thomas, Bangor; Mr Ambrose, Mr Davies, Caerdydd; Mr Jones, Machynlleth; Mr Evans, Aberayron, neu rhyw frawd sydd yn byw mewn tref a gymerai ddyddordeb mewn croesawu cynhadledd felly, i alw nifer o frodyr appwyntiedig i ddarllen papurau a thraddodi areithiau ar faterion neillduol, a gadael i bawb a ddewisai ddyfod yno i bleidio'r mudiad. Yr ydym yn sier, os dewisid cadeirydd ac areithwyr a drafferthant i barotoi yn deilwng, na fyddai eisieu cymhell y gynhadledd yr ail flwyddyn. Yr wyf yn sicr gredu y gwnelai cyf- arfod a'n gilydd felly ryw unwaith y flwyddyn les anrhaethol i ni fel brodyr yn y weinidogaeth, a dygai hefyd i'r golwg luaws o laymen yn ein heglwysi, a chreai rhyw gynhadledd felly frwdfrydedd mewn llawer un sydd yn awr yn ddifater ac yn esmwyth yn Sion.' Y mae yn rhaid i ni yn sicr drefnu rhyw ffordd yn fuan pa fodd i allu cydweithredu yn well gyda nodiadau cyhoeddus, onide bydd raid i ni gyf- addef fod Annibyniaeth yn ami yn llithro i anniben- dod. Yr ydym mor frwd ac mor wresog a neb i gymhell pawb i weithio gartref; ond yr ydym yn gorfod canfod nad yw eglwysi y brodyr sydd yn rhoddi rhan o'u hamser i weithio oddieartref, ddim yn llai llwyddianus nac eglwysi y brodyr a dreuliant eu holl amser a'u talent i drin ac ihau pob un ei faes ei hun yn unig, ac yn sicr bydd yr achos yn gyffred- inol ac er enill os gellir ffixrfio rhyw fath o Undeb' yn ein plith cryfach a mwy dylanwadol na dim a feddwn yn bresenol. Bydd ein cymanfaoedd yn rhwym o fyned drwy ryw gyfnewidiadau yn fuan. Y mae oes pregethu yn yr awyr agored ar ddarfod a phan dderfydd hyny, syrthia cymanfa pob sir i radd cyfarfod blynyddol. Dewch i ni gael cyduno i drefnu rhywbeth a wna yn ei lie, ac fe ddichon, a wna yn well i gyfarfod ac angenion yr oes sydd o'n blaen. IIERBEE.

CYFARFODYDD CYSTADLEUOL AR Y DELYN YN LLANOFER. Dydd Llun a dydd Mawrth, gwelid telynorion, hen ac ieuangc, yn cyfeirio eu camrau tua phalasdy Llanofer, nes oedd yn ddigon i wneud i ddyn gredu fod anadl o fywyd cenhedlaethol wedi chwythu ar ddyffryn esgyrn sychion dyddiau gorenwog Llewel- lyn a Glyndwr. Treuliasant ddydd Mercher i hwylio eu tanau ac i chwareu rhai o'r hoff alawon. Cyfarfyddwyd am dri o'r gloch dydd Iau yn neu- add y palas. Ar ganiad cloch arian chwareuwyd Alaw Gymreig gan y telynorion, ar ddiwedd pa un y torodd cor Cymreig yn yr oriel allan i ganu, gydag ysbryd enynol, yr Alaw Codiad yr Haul.' _m_H_ Arglwyddes Llanofer yn awr, mewn llais clir ac eglur, yr hwn a dreiddiai i bob rhan o'r ystafell, a anerchodd y gwyddfodolion yn Gymraeg fel y can- lyn:- Fy nghyfeillion a'm cyd wlad wyr, yn neillduol chwi delynorion Cymru sydd yn chwareu ar y delyn deir-rhes—hen delyn ein gwlad. Dyben panodol fy i chwi, delynorion Cymru, i'r gystadleuaoth bresenol yw adfywio, ac adferu, a chefnogi yr offeryn cerdd cenhedlaethol ardderchocaf yn y byd. Y mae yn delrwg genyf ddyweyd fod ein telyn, drwy yr anghefnogasth ft dderbyniodd yn ystod v pymtheg neu yr Tin flynedd ar bymtheg diweddaf, wedi myned yn hytrach yn ddisylw yn gymaint felly, fel y barnodd ein cyd- wladwr hyglod Mr Brinley Richards, sydd yn bre- senol yma heddyw, yn angenrheidiol i alw sylw y Dywysogaeth yn gyhoeddus drwy y newyddiadurofl at y perygl o Iwyr golli ein hofferyn cenhedlaethol gwerthfawr a digymar. Mae genyf hefyd yr hyf- rydwch o'ch hysbysu fod yn bresenol yma heddyW Herr Sjoden (y telynor Swedaidd enwog), yr hwn sydd wedi dyfod yma o bellder mawr i weled 9 chlywed yr hen delyn Gymreig, a'r hwn sydd yn coleddu yr un syniadau am ei rhagoriaethau. Cymeraf y cyfleusdra hwn i argrauu ar eich medd- yliau na allunrhyw offeryn fod yn offeryn cenhedl- aethol heb fod yn ddigon ysgafn i'r chwareuydd allu ei gario yn ddidrafferth. Yn hyn mae telyn deir- rhes Cymru yn tra rhagori. Nis gellir cael unrhyW offeryn cenhedlaethol i'w gymharu o ran nerth a chynghansdd i'r delyn deir-rhes ac ar yr unpryd yn ddigon ysgafn i'r chwareuydd allu ei chario am filldiroedd o ffordd. Rhaid cael asyn a char ilysg' i ddwyn y delyn droedsain o'r naill fan i'r Hall, gas mor llawn ydyw o haiarn a phres ond y delyn deir- rhes yw telyn Cymru, a thelyn ein cenedl ni. Gellir yn hawdd ei chario i fyny ein mynyddoedd, ae i'r dyffrynoedd ac ni ellir chwareu yn gywir gyfan- soddiadau tra rhagorol hen AlawonOymru ar un- rhyw delyn ond yr hon sydd a thair rhes o danatf iddi, i ba un y cyfansoddwyd hwynt. Ni ddywedaf lawer am y cyfarfodydd hyny a gamenwir yn awr yn Eisteddfodau, pa rai sydd wedi bod mor awyddus i anghefnogi y delyn Gymreig, a phethau Cymreig ereill; ond yr wyf yn meddwl y buasai y ffug-eisteddfodau yn gwbl ddi-ddylanwad pe buasai y telynorion Cymreig yn sefyll yn dcliys- gog, a pheidio cymeryd eu hudo i adael eu telyn gen- hedlaethol. Yr wyf yn teimlo gradd o gywilydd i feddwl fod cynifer o'r telynorion Cymreig wedi gadael y delyn ddigymhar a hoftent gynt mor fawr, tra na ddarfu i'r Albanwr adael ei chwibanog-l gonhedlaethol, a chymeryd yn ei lie organ baril y Saeson. Nid wyf yn meddwl pe buasai mil o gyrddau Seisnig yn cael eu cynal dan enw Albanaidd y cymerai un chwiban- oglydd Albanaidd ei hudo i roddi i fyny ei offeryn cenhedlaethol, er nas gall yr Alban ymffrostio mewa offeryn gwerth ei gymharu a'r delyn Gymreig. Mae y delyn a roddir genyf yn wobr yma heddyW (drwg genyf na allwn roddi saith telyn yn lie un) wedi ei gwneuthur yn yr un dull ac yn yr un modd a thelyn sydd yn awr yn fy meddiant, yr hon a wnawd gan yr hen wneuthurwrtelynauenwogJohn Richard. Rhaid cael coed wedi sychu a'u tymherii yn dda i wneud telynau. Y mae y coed sydd yn y delyn wobrwyol wedi bod yn sychu am oddeutu ugain mlynedd. Rhaid hefyd i'w gwneuthuriad fod yn dlws ac yn gryf, ac ni dclylid ei goreuro. Yr oedd telynorion yr hen amser gynt mor hoff ac mor ofalus o'u telynau fel md ymddiriedent eu gofal i neb arall. G.we11 oedd ganddynt eu dwyn ar en hysgwyddau eu hunain na'u danfon o'u blaen gyda'r cerbyd, nac ychwaith eu gadael i gael eu gyru ar eu hoi dros y dwr mewn bad, neu dros y tir mewn trol neu mewn berfa. Wrth ddiweddu, dywedaf fy mod yn credu nad oes yma un yn bresenol heb fod o galon yn gwir ddymuno adferiad hen delyn deir-rhes Cymru i'w lie dyladwy a phriodol, sef mewn llawer llan ac ar lawer aelwyd yn ein gwlad. Gwelaf o'm hamgylch amaethwyr (fy neiliaid fy hun), ac y maent hwy yn cymeryd dyddordeb yn y gystadleuaeth bresenol; a balch fyddwn i weled tel- ynwr Cymreig yn mhob un o'u tai. Byddai yn ffynhonell o ddifyrwch diniwed i'r gwyr ieuaingc a'r gwyryfon, i'r hen bobl, ac i'r plant, ond iddynt gyd- ganu hen alawon perseiniol Cymru, a'u cydblethu a pheroriaeth ein telyn, yn yr iaith hono y mae pob gwir Gymro yn dymuno iddi oes y byd.' Ond Ow! Ow! mae y Cymry yn awr yn waeth arnynt nag oedd yr Iuddewon gynt yn Babilon. Dy- wedent hwy, Ar y prenau helyg y crogasom eio telynau,' a rhoddwyd iddynt ganiatad i gadw ett telynau, er mewn gwlad estronol, er fod eu calonatt mewn gormod tristwch i daro un tant ar y telynau hyny, pa rai, fel yr eiddom ninau, oeddynt yn ddi- amheuol a laith enaid ar eu tanau.' Ond am danom ni, y Cymry, pe bae genym y prenau helyg a'r telynau, och! nid oes genym ond ychydig o delynorion i chwareu arnynt, fel yn yr hen amser gynt. Bydc1ed i'r gwarth hwn gael ei symud Ylwwr., Heblaw y parch sydd genym i'n hiaith, i'n halaw: on, a'n telyn, y mae genym hefyd barch mawr 1 ddyw^diadau doeth yr hen dderwyddon (athraworl cyntefig ein cenedl), a byddai yn dda i bob un sydd yma yn bresenol, o bob oed, galwad, a sefyllfa i gofio amryw o honynt, pa rai sydd yn llawn o addysg; ac y mae y trioedd a ganlyn yn gyfaddas i'r achlysur hwn, yn gystal a llawer o achlysuron ereill—• Tri pheth a ddylai dyn ystyried: o ba le y daeth, yn mha le y mae, ac i ba Ie y mae yn myned.' Ar ddiwedd anerchiad ei harglwyddiaeth, yr hon a dderbyniwyd gyda chymeradwyaeth gwresog, can- odd y cor I Codiad yr Ehedydd yn bur effeithiol. Yna dechreuocld y gystadleuaeth am y delyn. Yr oedd pump o delynorion yn cystadlu, heblaw yr hy- barch Richard Pugh, telynor Syr Hugh Williams* Barwnig, o Bodelwyddan, yr hwn oedd yn sefyll fel patriarch yn mhlith y cystadleuwyr. Dymunodd y beirniad i dri o'r cystadleuwyr i chwareu eilwaith '■ ac ar ol ychydig funydau o ddistawrwydd pryderuS, cyfododd Gruffydd, a dyfarnodd y wobr gyntaf 1 Abraham Rhys, o Ferthyr Tydfil. A'r ail wobr 0 5p., mewn cod (yr hyn a roddwyd gan Syr Hugh Williams, Bodelwyddan), i Robert Jones, o'r Bala J y 3ydd wobr o 4p. (y rhai a roddwyd gan John Johnes, Ysw., o Dolaiacothi), i Lewis Willanisp f Pontllanfraith, swydd Fynwy. Rhoddwyd gwobr- wyon ereill hefyd—set o danau i'r delyn deir-rhes, Y rhai a roddwyd gan R. C. Hall, Ysw., a lp. mewn cod, i loan Alaw, a phunt i'w fab ieuangc, dechrett" ydd gyda'r delyn. Wedi rhoddi y delyn wobrwyol gan yr Arglwydd* es Llanofer i ddwylaw yr ymgeisydd llwyddianuS, yr hwn hefyd a gafodd wobr o 2p. gan Miss Jane Williams, o Aberpergwin, gwisgwyd yr ymgeiswy1 ereill a ehodau wrth ysnodenau am eu gyddfau gall Miss Johnes, o Dolaucothi (yr hon hefyd oedd wedi rhoddi anrheg) Miss Williams, Aberpergwm; Miss Rhys, y Tonn, yr hon a gyfeiriwyd ati gan Parch. D. Howell fel yr unig un yn Neheudrf Cymru, heblaw ei chwaer, Arglwyddes Buckley' oedd yn gallu chwareu y delyn deir-rhes. i Yna derbyniodd yr hybarch delynor o Bode-1' J wyddan anrheg gan yr Arglwyddes Llanofer, eI | coffadwriaeth am ei ymweliad a'r Deheudir. j j Yna anerchodd y boneddigion canlynol y cyfarfoil, sef y Parch. D. Howell, periglor Caerdydd; Mr I-vat Herbert, o Lanarth, a Dr. Meyer. Yna canodd X j cor y Bardd yn ei awen.' Yna cafwyd anerchift jj i

YMWELIAD AG AMERICA. Dych welais o Washington trwy Baltimore a Har- risburgh i Ashland, ac wedi pregethu yno, ac yn Danville, a Pittston, a. chael sirioldeb mawr gan lawer o gyfeillion a adwaenwn yn dda, daethum i Hyde Park erbyn y Sabboth. Yr oeddynt wed trefnu i mi bregethu yno yn yr awyr agored, yn y coed—un o'r llanerchau goreu i bregethu a welais erioed. Bu rhai o honynt wrthi yn ddiwyd yn clirio y lie, as yr oedd y coed a adawyd ar ol yn ffurfio cylch cywn, a'u cangau yn ymestyn i fod yn gysgod rhag gwres yr haul yr hwn a dywynai yn danbeidio^ iawn. Daeth yno gynulleidfa lnosog, y luosocaf o lawer a welais ar fy nhaith. Yr oeddynt wedi dyfod yn nghyd o'r holl wlad oddiamgylch. Digon tebyg y dyweclasai rhai fod yno lawer o filoedd; ond yr oeddwn yn barnu ar y pryd fod yno ddwy fil am ddau pan yr oedd y gynulleidfa luosocaf. Ond yr oedd pregethu dair gwaith i gynulleidfa felly ar wres mawr, i ddyn nad oedd wedi cael haner diwr- nod o orphwys er's dau fis, yn ormod gorchwyl. Ni theimlais mor flinderus yn fy oes ag y teimlais y noson hono. Ond bu y cyfeillion yn nodedig o gar- edig i mi. Yr oedd yno lawer iawn o weinidogion o bob enwad. Nis gallaf gofio eu henwau oil, ac oblegid hyny waeth i mi heb enwi yr un o honynt. Y Sabboth yr oeddym oil gyda'n gilydd yn nhy cyfaill caredig, Mr Thomas Phillips, un o'r dynion y mae Rhagluniaeth wedi ei lwyddo, ac yntan yn gallu dal y codiad heb golli arno ei hun. Gwelais yn Hyde Park nifer o ddynion meddylgar yn ym- hyfrydu mewn cwestiynau duwinyddol a llenyddol, a chefais hyfrydwch mawr yn eu cwmni. Mor belled ag y gallai gwr dyeithr ar ei daith farnu yr oedd golwg dda ar grefydd yn y cylehoedd hyn, a'r bobl yn gyffredin yn wybodus, a deallgar, a chref- yddol. Dydd Llun, aethum i New York, a chefais nos- waith o orphwys, y noswaith gyntaf o orphwys i mi er y gadawswn Boston. Cymerais ddydd Mawrth i weled pethau, ac i ymweled a lleoedd na welswn wrth fyned, a bu Mr Evan Griffith i mi yn arwein- ydddiogel ac yn gydymaith dyddan. Pregethais nos Fawrth yn nghapel yr Annibynwyr i gynulleid- fa garedig ac nid anghofiaf tra ar y ddaear yr an- erchiad caredig a ddarllenwyd i mi ar ddiwedd yr odfa. Nid oeddwn yn disgwyl dim o'r fath beth ond yr oedd cael y fath gyfarchiad caredig mewn tir dyeithr yn sirioldeb i'm meddwl. Dydd Mercher, aethum i Fairhaven, yn Vermont lie y pregethais i nifer fawr o chwarelwyr cynes eu calonau. Canasant Hen Wlad fy Nhadau' yn fy llety y noson hono nes [cadi hiraeth ynof am fod ynddi. Dranoeth aethum i Middle Granville lie y pregethais ddwywaith a dydd Gwener dychwelais i New York ac yr oeddynt wedi fy nghyhoeddi i draddodi Darlith y noson hono yn nghapel y Meth- edistiaid. Wedi i mi ddechreu siarad, pwy a ddeuai i fewn ond 'Y Gohebydd.' Bydd yn dda genyf ei weled bob amser, ond erioed ni bu cystal genyf ei weled a'r noson hono. Testyn y Ddarlith oedd Y ddwy wlad—Prydain ac America.' Clywais wedi hyny nad oedd pawb yno yn dygymod a'r cwbl a ddywedais. Rhaid i mi ddyweyd, er fy holl barch i America, a'm sel drosti, fod llawer iawn o'r Americ- aniaid yn bur groendeneu i ddyoddef y crybwylliad lleiaf pa mor dyner a gochelgar bynag y gwneir am unrhyw goll na diffyg ynddynt. Disgwylient hwy i mi oddef iddynt ddyweyd pob drygair am yr hen wlad' oddiwrthynt hwy ond codent eu gwrychyn yn y fan os awgrymwn yn gynil fod dim yn America a allesid ei wella. Yn wir yr unig beth a barai i mi ddigio wrthynt oedd yr ysfa oedd yn rhai o honynt i drin yr hen wlad.' Yr oeddwn yn eithaf bodd- lawn eu clywed yn canmol America-gwlad ar- dderchog ydyw-yr oeddwn o galon yn uno gyda hwy i'w chanmol-ond nis gallaswn oddef iddynt drin yr hen wlad, Pa wlad wedi'r siarad sydd Mor lan a Chymru lonydd.' Ac 0 G-ymru, dyro i mi pan y daw yr adeg le beddrod yn nghesail un o'th fynyddoedd tawel. Ond chwareu teg hefyd gwehilion America glyw- ais i yn trin y wlad yma. Pobl wedi eu darn lwgu yn y wlad yma, a myned i America a chael eu dig- onedd; ac y mae y gwr doeth wedi dyweyd mai Oherwydd tri pheth y cynhyrfir y ddaear, ac oher- wydd pedwar y rhai ni ddichon hi eu dyoddef; oherwydd gwas pan deyrnaso, ac un folpan lanwer efofwyd; oherwydd gw-rai- atgas pan brioder hi, a llawforwyn a elo yn aeres i'w meistres.' Am y bobl fagwyd yn America yn nghanol Ilawnder, ft a ddygwyd i fyny yn ei hysgolion hi, pobl ardderonog y gwelais hwy yn parchu yr hen wlad, ei deddfau, a'i sefydliadau. Beth bynag am y ddarlith y noson hono traethais fy meddwl yn hollol ddiofn. Yr wyf eto yn hollol gredu fod yn y ddwy wlad ddynion ohwerw, cynhenus, erlidgar, yn ymhyfrydu mewn creu anghydfod ac os inyni- adw teimlad da goreu pa leiaf o sylw a wneir o honynt. Boreu Radwixi, Awst 5ed, gadewais New York. Daeth y Parch. E. Griffith, Mr Eleazer Jones, a'r Gohebydd, a niter o gyfeillion eraill i'm hebrwng i lan y dwr. Teimlais ryw beth rhyfedd wrth ysgwyd llaw a'm hen gyfaill y Gohebydd. Daeth pang o hiraeth drosof; ond iacheais yn fuan. Dyma fi bellach yn cychwyn tuag adref ar fwrdd y City of London yr un llestr ag yr aethom ynddi; ac heb aros yma gyda digwyddiadau y fordaith, y rhai nid oedd- ynt ond ychydig a dibwys, yn mhen un diwrnod ar ddeg cyrhaeddais Liverpool ganol dydd Mercher, Awst 18fed, 1865, a chefais bawb yn y teulu a'r eglwys yn iach, ac heb ddim annymunol wedi dig- wydd yn fy absenoldeb; a minau er croesi y Werydd yn ol ac yn mlaen, a theithio 3,250 o filldiroedd trwy ranau o un ar bymtheg o Dalaethau, a phregethu 54 o weithiau, ac areithio 8 o weithiau, mor iach a chrvf a-g y teimlais erioed ac wedi i mi gael help gan Dduw yn aros hyd yr awr hon.' Yr oeddwn wrth ddechreu ysgrifenu wedi bwriadu gwneud adolygiad helaeth ar neillduolion America —ar ffurf-ly wodraeth y wlad sydd yn gynrychioliad teg o farn a theimlad y Iluaws; llywodraeth yn bodoli er mwyn y bobl, ac nid y bobl er mwyn y Ilywodraeth-ar Golegau a Phrifysgolion y wlad sydd yn dwyn yr addysg oreu i gyrhaedd pob dos- barth—ar sefydliadau dyngarol y wlad i gyfarfod a phob cyfyngder ac angen-ar arferion cymdeithasol y bobl y rhai ydynt nodedig am eu sobrwydd a'u glanweithdra—ar y safiad anrhydeddus y mae y Cymrywedi ei gyrhaedd yn America, a'u hymlyniad wrth Dduw eu tadau ond ni chaniata y terfynau i mi wneud dim ond eu crybwyll. Ond byddai yn anfaddeuol ynof i derfynu heb ymgodi uwchlaw pob teimlad gwladgarol a chenecllgarol, ac ar dir dynol- iaeth gyffredin i gydlawenhau fod y rhyfel trychin- ebus fu yn anrheithio y cyfandir wedi terfynu, a'r gwarthnod du o gaethwasiaeth wedi ei ddileu yn Uwyr ac am byth oddiar wyneb teg llywodraeth America. Yr oedd yr elfenau yn ymgasglu er's blynyddoedd. Llenwid y ffurfafen gan gymylau brochus, y rhai a edrychent yn, wgus o dan eu ham- rantau tywyllion, gan ragarwyddo fod ystorm ger- llaw. Deuai egwyddorion rhyddfrydig New Eng- land ac egwyddorion caethiwus y De yn nes nes at eu gilydd fel yr oedd gwrthdarawiad yn rhwym o gymeryd lie yn fuan neu yn-hwyr. Ofer hollol i neb haeru nad oedd dim a fynai caethiwed a'r rhyfel. Mae y neb a ddywedo hyny yn dangos yn eglur na wyr efe eto ddim fel y dylai wybod. Yr oedd pawb oedd bob amser yn adnabyddus fel gwrth- wynebwyr caethiwed o blaid y Gogledd, a phawb oedd yn adnabyddus fel gelynion a mathrwyr y Negro o blaid y De. Gallesid yn hawdd benderfynu beth oedd amcan y rhyfel oddiwrth safle y gwahanol bleidiau ynddi. Brwydr rhyddid ydoedd. Y cwes- tiwn mewn dadl oedd a eangid terfynau caethiwed ? Mynai un blaid ei eangu i'r talaethau newyddion- mynai plaid arall ei gyfyngu i'r talaethau lie yr oedd-a mynai plaid fechan arall (bendith ar ben ei choffadwriaeth) nid yn unig atal ei ledaeniad i'r talaethau newyddion, ond Jei Iwyr ddiwreiddiad o'r talaethau lie yr oedd; a'r blaid fechan hono trwy oruwchreolaeth rhagluniaeth a gariodd y dydd. Brwydr rhyddid oedd, a rhyddicl a fuddugoliaeth- odd. Mae yr America fawr yn rhydd. Mae y Negro yn wr rhydd. Ac er mai a I swm niawr' y cafwyd iddo y ddinasfraint hon;' eto yr oedd rhyddhad pedair miliwn o fodau anfarwol o'r caeth- iwed mwyaf diraddiol a anurddodd y ddaear erioed, a diwreiddiad y felldith o'r tir, yn werth yr aberth er cymaint ydoedd. Bendith werthfawr ydyw heddwch, ond bendith werthfawrocach ydyw rhydd- id. Drwg ofnadwy ydyw rhyfel, ond drwg mwy ofnadwy ydyw caethiwed. Os oes raid ni aberthwn heddwch i brynu rhyddid—Os oes raid, ni groesawn ryfel a'i holl greulonderau, os dyna y pris sydd yn cael ei ofyn am ryddid pedair miliwn o ddynion sydd a chanddynt gystal hawl i'w rhyddid a ninau. Mae pob rhyddid erioed wedi costio yn ddrud i'r byd a thrwy yr aberth mwyaf y pwrcaswyd y rhyddid uchaf. Prydain ddysgodd America i fasnachu mewn gwaed dynol! Er cywilydd i Brydain yr wyf yn dywedyd hyn! Prydain roddodd eiampl i America i ryddhau ei chaethion, ae a dalodd ugain miliwn i'r rhai a alwent eu hunain yn berchenogion arnynt yn yr India Orllewinol fel pris eu rhyddhad—y deyrn- ged fwyaf a dalwyd erioed gan y naill wlad i'r llall yn achos dyngarwch. Er anrhydedd Prydain yr wyf yn dywedyd hyn. Bellach dyma y ddwy lyw- odraeth bwysicaf, a'r ddwy wlad grefyddolaf, dan haul Duw mewn gwirionedd yn rhydd. Mae ynys- oedd y ddaear yn disgwyl wrthynt-mae Ethiopia yn estyn eu dwylaw atynt—mae yr holl fyd gwar- eiddiedig a'i lygad arnynt-mae Puritaniaid Lloegr a Phererindadau America o'r nefoedd yn gwylio drostynt. Uner hwy galon wrth galon, a llaw wrth law. Byth na thywyned haul ar y diwrnod y codo Prydain gledd yn erbyn America, nac y codo America gledd yn erbyn Prydain. Na chenfigened Prydain wrth America, ac na chyfynged America ar Brydain; ond eled Prydain ac America allan law yn llaw yn enw yr Arglwydd, i weinyddu bendithion mawrion heddwch, rhyddid, a chyfiawnder hyd eithaf y ddaear. Liverpool. J. THOMAS.