Papurau Newydd Cymru
Chwiliwch 15 miliwn o erthyglau papurau newydd Cymru
9 erthygl ar y dudalen hon
AT Y BEIRDD.
AT Y BEIRDD. GOMER LL. EVANs.-Islaw Eafon y golofn. J. R. (Trynant).—Nid ydyw trwm ac ysgafn 0 yn oddefol. Gadawsom allan y pumed penill oblegid hyny. MEWN LLAW.-Alltud Eifion, Ab Llifon, Nathan Dyfed, Maesfab Williams, John Bowen, &c.
TAITH I GWMFELIN.
TAITH I GWMFELIN. METHIANT YR EGWYDDOR WIR- FODDOL." CAPEL WEDI EI GAU. CAPEL ARALL AR WERTH. [GAN CLWYDFAB.] Wrth ddarllen yr erthygl, "Yr Egwyddor Wirfoddol yn llaw Cyfreithwyr," a ymddangos- odd yn Y LLAN am yr 21ain cynfisol, meddian- wyd fi gan ysbryd o gywreinrw, cld i dalu ym- weliad ag ardal Cwmfelin, rhan o blwyf Gelli- gaer, er gweled a oedd y pethau hyn felly ai peidio. Cychwynais yn foreu o'm preswylfod, a theithiaig gyda'r gerbydres i orsaf Mynwent y Crynwyr, ddydd Sul cyn y diweddaf. Yr oedd y gwlaw yn disgyn yn bistylloedd pan gyrhaedd- ais yno, ac yr oedd genyf rai milldiroedd i'w cerdded cyn cyraedd y man y cyrchwa ato. Aethum drwy Dreharris, ac iheibio i eglwys brydfertb Trelewis, agoriad yr lion rai blynydd- oedd yn ol sydd gofus iawn genyf, gan fy mod yn bresenol ar yr achlysur. Wedi cael fy nghyfarwyddo pa fodd i fyned ar draws y myn- ydd sydd yn gorwedd rhwng Trelewis a Chwm- felin, aethum ymlaen yn galonog, gan fod y tywydd yn llawer gwell. Wedi i mi gerdded tua thair milldir, deallais fy mod wedi colli y ffordd, ond penderfynais fyned ymlaen, gan geisio tori ar draws y mynydd i fforcld fawr a ganfyddwn draw yn y pelider. Ond buan yr adgofiwyd fi o'r llinell yn Nghantawd Owain Glyndwr," a glywais yn cael ei ganu yn Eis- teddfod Rhyl yn y flwyddyn 1885, sef Mae'r corsydd yn lleidiog," a bu raid rhoddi i fyny y meddylddrych. Nid oedd tt na neb yn agos, a dim ond ychydig ddefaid yn ganfyddadwy ar y mynydd, yr hwn oedd yn ymestyn ymhob cyfeiriad am filldir- oedd. Nis gwyddwn yn iawn beth i'w wneyd, ond penderfynais ddilyn y ffordd gul, gan ei bod yn arwain i rywle neu gilydd, a thybiwn y cyr- haeddwn Cwmfelin rywbryd, er mor ddieithr oeddwn i'r lie. Yn fuan, pa fodd bynag, llon- wyd fy nghalon wrth weled ftermdy gwyn- galchog, a chefais gyfarwyddiadau pa ffordd i fyned. Ychydig beltder oddiwrtli y ffermdy, canfyddwn addoldy canolig o ran maint, ond llwydaiddd iawn yr olwg, gyda mynwent hynod annhrefnus yn gysylltiedig ag ef. Bum am beth amser yn ceisio dyfalu i ba un o'r amryw- iol sectau y perthynai, gan fod croes fawr uwch- ben un o'r beddau. Aetbum at y llidiart, a gwelwn yr hyn a ganlyn yn gerfiedig ar gareg 1 0 Z!1 uwchben drws y capel: Zioii Independent Chapel, Craig Bargoed." Nis gallaf ddisgrifio fy syndod pan ddeallaisfoc1 hwn yn un o'r addol- dai ag y bu y diweddar Barch. Dr. Rees, Aber- tawe, yngweinidogaethu ynddo am fiynyddoedd. Ond 0 bysbyswvd fi na chynhaliwyd unrbyw oedfa yn y capel hwn er's amser maith, gan nad oedd dim aria'n i dalu i'r pregetliwyr, oherwydd fod pool yn pallu cyrchu yno Yn sicr i chwi, Mr. Golygydd, mae yr Ymneillduwyr goleuedig yn araf ond sicr yn dyfod i weled drwy gam- haeriadau maleisus llawer o'u gweinidogion, ac yn gwrthod cymeryd eu camarwain yn hwv. Daw terfyn ar waseidd-dra pregetbwrol yn y man. Mawr yr ymnrosfc a wneir gan rai pre- gethwyr Ymneillduol i'r perwyl fod Ymneilldu- wyr Cymr-Li yn ntw o bob deg o'r boblogaeth, tra y gwyddant mai anwiredd noetii yw hyny, a dyna paham y gwrthwynebant mor ffyrnig i gofrifiad crefydc101 gael ei wneyd. Cynghorafy Parchn. Dr. John Thomas a Dr. Herber Evans, pan yn anerch cyfarfodydd dadgysylltiol y tro nesaf, adrodd hanes capel esgeulusedig Craig Bargoed, a tbynu y gwersi priodol oddiwrtlio. Mae yr hanes uchod yn fÜÜth, a da genyf i mi golli y ffordd, onide ni fuaswn yn cael cyfie i wybod am dano. Cyrhaeddais Cwmfelin yn ddiogel, er yn ddi- weddarach na'r amser y bwriadwn fod yno o herwydd fy anffawd. Mae yn bentref mawr, end gwasgarog, a'r rhan fwyaf o'r tai wedi eu badeilaclu ar lechweddau serth. Arclal lofaol ydyw, a gweithir dau bwll yno perthynol i Gwmni Dowlais. Amcangyfrifir poblogaetb y ly -1 lie yn fil. Wrth fyned i mewn i'r pentref, Hon- wyd-fy ysbryd wrth weled golwg morlewyrcbus ar yr eglwys ddestlus, aelodau a gwrandawyr yr hon sydd yn cynyddu yn barhaus, fel yr oedd yn dda genyf ddeall. Nid oedd angen gofyn i neb pa le yr oedd capel Salem, lie y cyrcliwn ato, gan ei fod oherwydd ei faintioli yn amlwg i bawb yn man isaf y pentref, a'i enw mewn llythyrenau breision wedi ei ddodi ar y ffrynt. Mae yn adeilad eang, hardd, a chadarn, a rban- au o'r ffenestri o wydr lliwiedig. Wrth edrych arno, nis gallwn lai na rhyfeddu at y ffolineb o adeiladu y. fath gapel anfertli, yn enwedik pan gymerir i ystriaeth nad yw rhif yr holl ael- odau yn TO. Hyd yn nod a chaniatau fod holl drigolion Cwmfelin yn Fedyddwyr, byddai yn rhy fawr o lawer wedi hyny, gan fod eisteddle- oedd ynddo i 1200. Mae yn awr uwchifoy £ 1500 o ddyled arno, ac nis gallwn lai na gwenu wrth weled modesty y brodyr trwmlwthog hyn yn yr "A pel Neillduol a wnaed yn Seven Cymru ar y 14eg o Fawrth diwod i;iu I- Y mae galwad," meddant, am yn awr ar un- waith, gan ein bod yn llaw cyfreithwrr er's misoedd am y swm a nodwyd. Mae y ddyled y I bresenol dros £1,500, fel y mae angen arnora am £ 900 er ein galluogi i fyned ymlaen yn llwyddianus." Dywedant, pa fodd bynag, y giuna £ 600 y tro am y presenol. Gwykidd iawn, onide ? Dywedant yn mbellacb, Os na lwyddwn i gasglu £ 600 ar unwaith, bydd eiddo y meichnion yn cael eu gwerthu, a'r capel yn cael ei osod ar arwertlifa." Pm1 gyrbaeddais at L, c s y capel, yr oedd yr oedfa wedi dechren, a chan nad oeddwn yn dymuno aflonyddu y dtrnaid oedd i mewn yn y capel, arhosais yn y cyntedd, gan benderfynu y mynwn wybod pa faint oedd yn bresenol. Rliwng gwyr, gwragedd, a phlant nid oedd y rhif ond 35. Ar ol yr oedfa, cynhal- iwyd cyfarfod gan y t; blaenoriaid yn y festri or tucefn ir capel, ond nis gwn beth gymerodd le, am na wahoddwyd fi i fod yn bresenol, ond gallaf dystio mai golwg ddigalon oedd arnynt. Nid oes ond ychydig iawn o arian wedi dyfod i law, a rhaid gwerthn y capel, gan fod teulu y wraig a fentliyciodd yr arian, yr hon sydd wedi marvv, yn benderfynol o fynu eu harian Os llwyddir i'w werthu, ni cheir ond ycliydig mae'n sier am dano, a beth ddaw o'r mortgagees eraill? Capel bychan oedd ganddynt yn flaen- orol, ac yr oedd yn llawn ddigon iddynt, ond meddianwyd hwy ag uchelgais afiact, a phen- derfynasant adeiladu capel hardd argoel, gyda'r canlyniad a nodwyd. Dyna yw hanes llawer ardal arail, a bwriadaf, drwy ganiatad y Golyg- ydd, osod gerbron eich darllenwyr, mewn rhit- ynau dyfodol, hanes capelydd eraill y bwriadaf ymweled a bwynt. Mae Iliaws o'r tai yn Cwm- felin wedi euhadeiladu o goed., a gellid eu symud gydag yehydig draul a thraffertb i ardaloedd eraill. »Pe buasai y capel hwn wedi ei wneyd o'r un defnydd, gallesid ei symud i Gaerdydd, Mertbyr Tydfil, Dowlais, Aberdar, neu unrhyw fan arall, gan ei fod yn liollol ddialw am dano yn Cwmfelin. I wneyd sefyllfa druenus yr acbos liwil yn waeth, mae tri o gapeli eraill o fewn ycliydig latlierd i'w gilydd, oil wedi eu hadeiladu ar goel. Y boreu Sul a nodwyd, nid oecld iiifer y rhai oeadynt yn bresenol yn y pedwar capel yn cyraedd 200! Bwriadaf ym- weled tir He yn fuan eto, a chewch banes yr arwertbiadau genyf. Gan mai fy amcan yw gosod ffeitiiiau gerbron eich darllenwyr am sefyllfa Ymneillduaeth mewn gwahanol ardaloedd, buaswn yn ddiolch- gar am unrhyw awgrymiadau, y rhai a gedwir .yn hollol gyfrinacbol. Cyfeirier llythyrau o'r fath fel y canlyn Ciwydfab," LLAX Office, Merthyr Tydfil, o'r hwn le yr anfonir hwynt i
---------__----IE IG-LWYS…
IE IG-LWYS .A'R SSNEDD YN 1835. feEFYLLFA YR HGLWYS YN YR ESGOBAETHAU. SEFYLLFA YR EGLWYSI CADEIRIOL A CHOLEGAWL. GWEETIi Y BYWOLIAETHAU. BETH ACHOSODD GYNYDD YM- NEILLDU A.ETH ? [AR. LAN o EEN ^EWYBDIABUR.J Cyhoeddwyd yn y Gazette am Chwcfror y Sydd, 1835, i'r Brenin orclxymyn, dan y Scl Fawrr, fod i'r per-sonau canlynol gael eu penodi yn Ddir-prwyVv yr BreiniolEi Eas Archesgob Caergaint, y Gwir Anrhydeddus Arglwydd Lyndhurst, Arglwydd Uchel Ganghellydd, Ei Ras Archesgob Caerefrog, Iarli Harrowby, Esgob LIuadaia, Esgob Lincoln,| Esgob Caer- loew, Syr Robert Feel, Barwnig, y Gwir An- rhydeddus Henry Goulbourn, y Gwir Anrbyd- eddus Charles Watkin Williams Wynn, y Gwir Anrhydeddus Henry Hobhouse, a Syr Herbert Jenner, Marchog, i ystyried sefyllfa yr Eglwys yn y gwahanol esgobaethau yn Lloegr a Chymru, y gwaddoliadau, a chyfartalu dyled- swyddau Eglwysig, a rliwystro personau i ddal unrbyw esgobaeth, neu fywoliaoth, in cam- men dam. (Daliodd Esgobion Llandaf reithor- iaeth Beclwas am ganrifoedd yn coymnenâa/lJ1). Gwneyd ymchwiliad i ansawdd a sefyllfa yr Eghvysi Cadeiriol a'r Eglwysi Colegawl o'u mewn, gyda golwg i frarfio mesurau er eu gwneyd yn iV/y. buddiol i'r Eglwys, a dyfeisio y dull a'r mocldicn goreu i ddarbod gwasanaethau ysbrydol i'r werin. ilwl1 oedd y cam cyntaf a gymerodd y Weinyddiaeth i ddangos i'r wlad ei .1 Y 1:1 bod ynmYlijd ymlaen i d'diwygio pethau yn 11 1 yr Eglwys. Yn ol y cyfrif a roddwyd yr amser liy/nw, yr oedd 294 o fwoliaetbati yn werth dim ond £ 50 y flwyddyn. C d.. 50 i 100 1621 lu.) „ 150 1531 2CO 1355 LJ 300 1934 S('0 .1 400 1*317 400 {ji)O. 880 U)J 100 505 Ysgrifenwyd llawer yn y liewyddiaduron. Yr, oedd yr Albion am godi a hyn y cant o arian yr Eglwysi Cadeiriol a Cbolegawi, a'r offeiriaid oedd yn cael ±'500 ac irwch/tuag at wneyd cyfiogau yr offeiriaid tlodion yn E200 y flwyddyn. Yr oedd cyllici yr Eglwysi yr amser hwnw yn £27:3,000 y flwyddyn; ac os nad oedd y cyllid uchcd yn ddigonol, yr oedd ef yn' barnu y dylai y Llywodraeth wneyd y diffyg hwn i fyny, er taeriu egwyddorion crefyddol a moesol ymiilith y Yr oeddy Standard yn barnu nas gallesid cano allan dim un di- wygiad Eglwyag heb ymeangu y inoddion i gyfranu aadysg grefyddol, diddanweh, a chysur i'r bcbl. Dadleuwyd y gallesid gwneyd hyny trwy benodi oSeiriad priodol ymbob plwyf, a cbael atliraw crefyddol i bob teulu yn Lloegr a Ohymru; un gwahaniaetb pa una oeddynt yn yrngasglu yn y trefydd, y gweith- feydd, neu yn wasgaredig mewn ardaloedd amaetbyddol, yr hwn a ddylasai fod yuganoI- bwynt diwygiad Eglwysig. ,) l "'y;)-(},J jn .X.0-b' iiiawr ywmeddwlfod Ymneilldu- aeth wedi cynyddu oberwydd fod y bobl yn casjui^athrawiaethaTf yr Eghvys. Anuigonol- rwydd cyfansoddiad presenol y sefydliad i gyf- ranu addysg grefyddol a cbysur i bawb sydd yn achosi i Ymneillduaetb gynyddu. Yn y trefydd llaw-v/oitbfao], yn neillduol, tyfodd y boblog- aeth mor gyiiym fel y mae yn anmhosibl i'r Eghvys gadw i fyny & hi a chyfranu addysg grefyddol. Mewn trefydd fel Manceinion, lie mae cenedl yn codi yn ddisymwth,' a'r rhai hyny heb osod eu traed o fewn un eglwys eriood, ni3 gellir disgwyl i bobl sydd wedi cad eu codi fel liyn i flurfio un math o gynlluniau i addysgu eu bunain. Mae rtyrfaoedd yn ein trefydd mawrion yn cadw yr argraffiadau a dderbyniasant yn foroti. Condemniodd y Spectator v symudiad oberwydd mai Toriaid, ac nid ^big'uud, oedd wedi ei gynliunio. Yr oedd yr obf yn dal mai y diffyg oedd eisiau cael dosbartb gwahanol o offeiriaid i wneyd y gwaitb.' Kid y Cclfigwyr ucbel-ddysg, meddai, yw y dynion i bresetbu i'r tlodion, a hyw yn eu plith fel y mae yr offeiriaid Pabaidd a'r pre- gethwyr Y mneilldii edig yn byw. Mae yr Eg- lwys wedi cyfnewid llawer o'r amser a nodwyd a pbe buasai y dirprwywyr acllod yn fyw beddyw cawsent weled gwahaniaetb mawr. Yr oedd gelyniacta chwerw tuag at yr Eglwys y flwyddyn hono. fel yn awr, yn enwedig yn yr Alban. Ac er symud yr acbos o'r aehwyniadau, pendetffym^yd.. diwygio yr Eglwys. a phender- fynwyd adeiladu eglwysi newyddion. Cynhal- iwyd cyfarfod mawr vyu Birmingham er casglu arian i adeiladu eglwysi yn esgobaeth Coventry a Lichfield. Casglwyd £10,ÛDO at adeil- adu Capcli Anwes yn yr esgobaotli, mewn lleoedd a plioblogaeth o 18,000. -Kid oeddy dyddiau hyny yn annbebyg i'r dyddiau presenol, ond yr oedd Mr. Gladstone yn Dori y pryd hwnw. Ar of i weinyddiaeth Syr Robert Peel gael ei gorelifygu, gwalioddwyd ef i wledd fawreddog yn y Merchant Tailors' Hall, a thra- ddododd un o'r areitliiau goreu a draddododd o blaid unueb y ffurflywodraeth. Yr oedd Mr. Gladstone yn un c'i wrandawyr. Trueni mawr na fuasai iddo dalu sylw i gynghorion ei ar- I weinydd enwo, yn lie ymgyplysu yngbyd a I:ly gelynion yr Eglwys i'w dinystrio. Roatli. RIIEIDIOL.
0ARIT0E PITT. i■--
0ARIT0E PITT. LLLYTHYRAU ODDIWRTH MR. GLAD- STONE A'R PROFFESWR TYNDALL. Mae'r ohebiaeth ganlynol wedi cymeryd lie rhwng Mr. Gladstone a'r Proffeswr Tyndall: Syr,—Adrhydeddasoch fi drwy ddanfon ataf y llythyr canlynol.- Fy anwyl syr,—Os cywir liysbysir ddarfod i chwi ddywedyd mewn cyfarfod yn Ulster, lle'r ymddengys mai Arglwydd Londonderry oedd y prif siaradvvT, fy mod i wedi galw Mr. Pitt yn flaclcguard, crefaf arnocli, ar cich cyfleusdra cyntaf, roddi i mi eich awdurdod dros y fath haeriad.—Ydwyf, &c., W. E. GLADSTONE. Y Proffeswr Tyndall." Yr wyf yn sir y cytunwch a mi pan ddywed- wyf na ddylech chwi na minau wyro yr un blewyn oddiwrtb gywirdeb. Ni ddarfu i mi ddywedyd eich bod wedi galw Mr. Pitt yn flackguard," Fy ngeiriau yn gywir fel y eyhoeddir hwynt ymbob newyddiadur a welais oeddynt fel y canlyn Y mae efe wedi oedi nes oedd yn 76 mlwydd oed cyn darganfod fod Pitt yn 'flackguard,' a'r Undeb yn gamwedd." Dyna'r geiriau sy'n ddyledswydd arnaf eu ham- ddiftyn. Gyda golwg ar eich opiniwn chwi am Pitt a'i waith, a fynegwyd genych pan oedd eich gallu dealltwriaethol aii ei oreu, dyfynaf haeriad o'r eiddoch yn Medi, 1856 Mae'n anhawdd dywedyd beth nas gellid ei ddisgwyl oddiwrtli yni Pitt a'i ddoethineb, yn gysylltiedig a pharhad heddweli. Ond ysgubodd corwynt y chwyldroaa Ffrengig dros wyneb Ewrop, yr liwn a'i sugn dynodd i ryfel, ag a oedodd am haner canrif bob ymdrech gyda golwg ar gy- chwyniad deddfwneuthurol oddieithr yr eithr- iaclau y-sblenydd ond neillduol hyn, sel yr Undeb d'r hverddon a dilead caethfasnach." Crefaf arnoch dalu sylw i'r darn Italaidd. Yn mlodau eich dyddiau,—pan oedd eich golwg yn glirach, a'ch temtasiynau yn llai nag ydynt yn awr, dygasoch dystiolaeth arbenodol i yni a doetbineb Pitt, a nodasoch fath ysblenydd beth oedd ei waith yn pasio Gweithred yr Undeb. Nid rhyw. ddyn ieuanc byrbwyll, dibrofiad, oeddych pan draddodasoch yr opiniwn hwn am waith Pitt. Aethocb i'r Senedd yn 1832—llefar- wyd y geiriau blaenorol gan hyny genych wedi i chwi gael 24 mlynedd o brofiad bywyd cy- boeddus. Er i chwi gyfnewid eich llinellaa mewn materion eraill, daliasoch at yr opiniwn hwn am Pitt am 29 mlynedd yn ychwanegol— sef 53 mlynedd o gwbl. Mae'r biynyddoeddhyn yn cynwys yr holl gyfnod cysylltiedig a, diddym- iad Deadf yr Yd—a thrwy gydol y blynyddoedd hyn ni ddarfu i chwi roddi awgrym o gwbl o'r un cyfoewidiad yn eich barn o barth i'r Undeb. lVIaehynyn ein dwyn i derfyn 1885. Yn gymaint ag i'r wlad, yn yr etlioliad cyffredinol gymerodd le yn y flwyddyn yna, naccau rhoddi i chwi y mwyafrif a geisiasoch, er mwyn eich gwneyd yn annibynol ar Mr. Parnell, darfu i chwi, yn ol iaith un cyfarwydd a durdyniail, wi^hdroi eich peg^sya yrk ddisynawth—efcfi cadllrnliaol yn napaol—eic2; gogledd ya dde^ eich'gwyn yn ddu.' Perwycl syndod yn y wbid. oherwydd 4gonedigaetli newydd arbonigol-f- I Mr. Gladstone wedi ei draws-newid yn gyfan- gwbl. iran ooddych yn uerpwl yn Mehefin 28ain, 1880, yn desgrifio Gweithred yr Undeb, ymollyngasoch i iaith fel hyn :—" lvis giviz am weithred dduach, neu fryntach yn homes dyn na gwneuthuriad'yr Undeb." A chaniatau fod cyfiafan Si. Bartholomew yn fwy creulon," dywedasoeh nad oedd. bono yn fwy diffaith a brwnt na'l' modd trwy ba un yr effeithiwyd yr Undeb. Cyn 1886, nid oeddych erioed wedi defnyddio'r fath iaith. O'r tu arall, i fyny hyd ddivvedd 1885 yr oedd eich adclysgiadau politic- aidd wedi bod yn gwbl groes i hyn. Ya y,, amser hwnw cawsoch ergyd mellten o faeddiad —o'r liyn leiaf, ystyriecb ef yn faeddiad, a cliymerasoch y peth yn ddrwg—ac aflonyddodd y fallten eich cwmpawd llywiol, ac yn union- deg arweiniwyd llong y wladwriaeth i isel greig- iau Parnelliaeth. Rhan fecban iawn o'r natur ddynol a wyr y rliai hyny nas gallant weled y rhan a chwareuwyd gan uchelgais glwyfedig yn y chwildro gwrthun b^vn. Ond, a gadael anog- aethau naill ochr, haeraf fod yma uchelgais glwyfedig wedi ei dwyn, yn 01 geiriau Kant, i sicrwydd arddangosiadol—sicrwydd na, clianiata wrth-ddywediad—eich bod chwi, a anwyd yn 1809, wedi aros hyd nes oeddych ychydig dros 7(5 mlwydd o oed cyn darganfod fod yr Undeb yn gamwedd. A dyna fi yn cael gwared o un adran o'm haeriad. Ond gellwch ddywedyd Yn araf deg, Mr. Tyndall; nis gwyddoch chwi ddim am sefyllfa fy meddwl o barth yr Undeb cyn 1886." Byddai'r haeriad yna yn wir. Beth bynag, mewn anianeg, cesglir natur unrhyw rym oddiwrtli ei effeitliiau; ac mewn cyfeiilach ddynol, nis gallwn adwaen caritor nac argyhoeddiadau dyn ond trwy yr hyn a ddywed ac a wna efe. Mi a glywais si, yn ddiweddar yn y dydd, fod Home Rule wedi bod yn llettya yn eich ymenydd 'chwi cyn 1886. Mae hyn wedi cael ei ddwyn ymlaen fel prawf o'cli rhagwybodaeth. Ond, a'tliybied eich bod, mewn ffordd o esgusodi eyfnewicliadau eich agwedd tuag at yr Iwerddon, wedi gosod pwys ar y fath resymeg yn mhresenoldeb (middywed- af) Arglwydd Melbourne, neu lyuc Wellington, oni fuasai iddo, yn anfoesgar, ddywedyd wrth- yell mai rhagrith cytbreulig" ynoch oedd coleddii i'l breifat y fath* syniad, a chwithau yn cymeryd arnoch gerbron eich cyd-swyddogion, a cherbron y byd, eich bod yn ei ddiarddel. Trof yn awr oddiwrtli gamwedd yr Undeb at iiackguardiaeth Pitt, yr hwn, o gwrs, nis gellir ei'amlygu, ond trwy weithred Pitt. Adna- byddir y pren wrth ei in'wyth ac os, a siarad yn foesol, black guar dia,eth' yw'r ffrwyt-h, mai'r dyn sydd yn ei gynyrchu yn "flackgncLrcl." 0 bosibl, nis gelwch ef wrth yr enw yna; ond, os ceWch, ac y cyboeddwcb fod oi weithrecloedd yn 1 flackguardus a diffaith os, yn mbellacb, y chwi yw'r dyn cyntaf o'ch parti sydd wedi darganfod liyn, yna gellwch yn deg liawlio rhesu eich hun fel y darganfyddwr fod Pitt yn flack- guard." Bod eich bawl i'r anrliydedd hon yn anwadadwy a ellir ei brofi mewn rnunyd. Mae llythyr o'ch eiddo, a gyboeddwyd yn y Times Gmphonaf 17, 1886, ac a gyfeiriwyd at Mr. George Leyeson Gower, y 'Liberal Whip,' fel y canlyn :—" Fy Anwyl George,—Yr wyf yn drist dros ben oherwydd y maeddiad a gawsoch mewn acbos urddasol. Bydd yn rhyw gysur i chwi sylwi fod yr holl fyd gwareiddiedig o'n hocbr ni y funyd hon. Gobeithiaf fod i chwi lawer o fiynyddoedd o'ch blaen ac nis credaf y bydd llawer o bonynt, efallai ychydig, wedi myned heibio, cyn y cewch dderbyn eich iawn. Fy ngbyngor i cbwi yw, ymgymerwch atastudio yn benderfynol hanes Wyddelig. Yr wyf fi wedi gwneyd yr ycliydig a fedraf yn y mater yma, a syndod genyf o barth marweidd-dra yr opini-wncyffrediii gyda golwg ar flackguardiaeth a bryntni (nid oes yr un gair yn ddigon cryf) sy'n diwyno lioll hanes yr Undeb." Mae'r dar- ganfyddiad a briodolwyd i cbwi ynnghyfarfod Ulster yn cael ei ddatgan yma genych chwi eich hun. Yr oeddych yn Brif Weinidog y Deyrnas Gyfunol pan ysgrifenasoch y llythyr yna, ac wrth basio, gofynaf i chwi, a ydyw'r floedd-araith yma am flackguardiaeth, bryntni, a'r dÚvyno a briodolir genych i waith ag a nod- weddasoch mewn gwaed oer fel yn ysblenydd, yn battrwn o urddas a sobrwydd iaith ag a ddymuneCh gynyg i ieuenctyd gwladweinyddol eich gwlad. Diameu fod Mr. Leveson Gower wedi gofyn iddo ei hun, paham na ddarfu i chwi, ei ar- weinydd a'i gynghorwr ddilyn, yn eich blyn- yddoedd boreuaf, y cwrs a argymhellwch arno 'rwan mor ffraeth. Teg tybied y gallasech spario tuag at gamwri yr Iwerddon ran o'r amser a'r talent a gyflwynasoch i dduwiau gwlad Groeg," a llenyddiaeth y dydd ? Ond i fyny hyd 18313, arosasoch yn gyfranog o'r opiniwn eyffredin.-yn anogwr blackguc.,rd- i astli" ag ydych 'rwan yn ei ddiarddel mor ffyrnig. Mae gonestrwydd gyda golwg ar newid barn o gwrs i'w barchu; ond mae'r eiddoch chwi yn dwyn nodau anonest o gyf- newidiad mewn ymddygiad. Trwy ymchwiliadau araf a phoenus mewn materion dyfnach a gwerthfawrocach na pholitics, gorfodir dlawer o honom i newid ein barn ond gyda golwg ar y cyfryw gyfnewidiau, nid ydynt gylchdroadau ceiliog y gwynt wedi ei chwythu oddiamgylch 180 o raddau gan awel etholiad cyffredinol. Esgusodwch ddyn an- byddysg mewn politics, ond fe ymddengys i mi nad y llwybr ;*ardderchog i wladwriaethwr ei ddilyn yw rhedeg ar ol opiniwii y byd gwar- eiddiedig." Mae opiniwn Lloegr wareiddiedig, Lloegr addysgiedig, Lloegr wladgarol, yn fwy tebyg o fod yn gywir o barth angenrheidiau Lloegr 11a'1' anwybodus a'r mynych cenfigenus fyd gwareiddiedig" ag y mae eich bywyd politicaidd wedi eich arwain i gynffon-siglo iddo. Pe buasai'r llythyr hwn i'ch cyfaill ieuanc end un fflach o ddigter cydymdeimladol, ni fuaswn yn ymddigrifo ar eich cost o'r lierwydd. Ond mae'r drosedd yn erbyn cysondeb a chwaeth yn cael ei hady/neuthur genych. Nid rhan o'm dylcdswydd i yw gwneyd Pitt yn wyn, ond gyda golwg ar yr opiniwn a ddyfynwyd ar y dechreu, braidd gweddus ynoch yw ei enllibio a'i dduo. Pan yn ysgrifenu at ddisgybl arall yn Mehefin 29ain, 1886, dywedwcli fel hyn:- Yn groes i Senedd yr Iwerddon a'i Senedd" (Senedc1 Brotestanaidd a theyrngaral,-—a hollol wahanol i'r hyn a gynygir genych chwi) "clygv,,yci i weithrediad yn dra ehelaeth bob math o Idrsis, twyllj, llwgrwobrwyaeth, a' dychryni&d o fewn y: Senedd,(ac addewidion byrbwyll tar hyd a lied y wlad, a thrwy yr, off(,,ryiaau gwartliiis hyn, a dim arall, yr Iwerddon, a gorfodwyd hi o ran i dderbyn yr Undeb. A ellwcli ryfeddu clywed o'r Iwerddon gri parhaus ac uchel yn erbyn yr Undeb a ddygwyd oddiamgylch mewn modd mor ffiaidd Gwasgaf arnoeh eto y £ westiwn paham, os oedd y cri o'r Iwerddon mor "barhaus ac uchel," na fu i cDwi wneyd sylw o o bono ? Paham yr arosasoch nes i chwi deimlo colyn. maeddiad ar y cwestiwn hwn cyn cyhoeddi ffeithiau ag oedd taran-dafod cenedl, dros haner can' mlynedd, wedi eu syfrdanu yn eich clustiau ? A ydych yn ceisio ychwaneg o awdurdod o barth newid eich agwc-dd tuag at Pitt a'i waith ? Chwi a'i cewcli yn eich araith argyhuddol yn Lerpwl a ddyfynwyd eisqes, yr lion oedd un o'r rhai oyntaf a draeth- asoch ar ol eich gweddnewidiad. Chwi a'i cewch hefyd yn y darnau canlynol o'ch araith yn Birmingham, a adroddwyd yn y Times, Tachwedd Sfed, 1888 :•—" Yn benderfynol, pasiwyd yr Uncleb trwy foddion nas arosaf i'w desgrifio, ond meddyliaf fod y cyfryw o'r agwedd ffieiddiaf a mwyaf drygionus a osodwyd erioed mewn gweithrediad, cyn belled ag y gwn i. Yn dcliau nid oes dim mewn cofysgrifau camweddau llywodraethau o barth jfleidd-d/ra a drygioni yn myned tulnvnt iddynt." A'r felldith hon o'ch cyhoeddiad ar hen Pitt o flaen ein llygaid, mae'n rhyfedd eich bod yn gofyn am'awdurdod' dros fy ngeiriau mwynaidd yn Belfast. Ewch rhagoch â'ch cyhudd-gwyn fel y canlyn:—" A ydyw holl genhedlaethau dyn- olryw i fod yn weision a chaeth-weision i'r genliedlaeth neillduol hono ag a dwyllodd o ran, ac a ormesodd o ran, y genedl Wyddelig i dderbyn yr Undeb dan arweiniad Pitt ac Arglwydd Castlereagh ? A cliydmaru'r iaith hon pan oeddych 79 o oed a'ch mawrglod o Pitt pan oeddych 47 o oed, onid teg dywedyd fod gwladwriaethwr a feiddiai fel hyn, heb gystudcl calon ac heb gywilydd, labedu ei fywyd blaenorol yn dywyli, wedi colli ei hawl i goel ei wlad. Yn Plymouth, pwy ddydd, fe adroddir ddarfod i chwi fynegi eich hun fel hyn:— y Foneddigion, yr wyf yn dra diolcbgar am dano, oblegid, er fy mod yn wastad wedi dweyd nad oeddwn yn bersonol yn barod i bledio dros, nac i ymgymeryd â, diddymiad Gweithred yr Undeb, eto yr wyf yn rhwym o ddywedyd hyn, '.mai cytundeb ffugiol oedd Gweithrec1 yr Undeb a pha un ni cliydsyniodd y genedl Wyddelig o gwbl. Nis gwnaf sylwi yn bresenol ar y gweithrediadau cysylltiedig a phasio'r Weithred,—-ar yr holl dwyll, yr holl Iwgrwobriuyo, yr holl drais, yr holl artaith, yr holl ladd, yr holl weithredoedd gwartlms ac anghredadwy ag oedd, ar y pryd, yn ystaenio caritor y Llywodraeth Brydeinig, a'r rhai oedd yn ei chynrychioli yn yr Iwerddon." Anhawdd i Undebwr gofio'r ymadroddion hyn heb ymdrecbu eu gwrth-liyrddio fig eraill llawn mor, anniwair. Gyda golwg ar y gabl- draetli danllyd hon, sy'n arogli llawer mwy o gorn y gynen nag o'r gwladwriaethwr, onis gellir ei gwrthwynebu'n deg a'r haeriad hwn, sef, nad oes dim mwy "gwarthus ac anghred- aehvy" na'r ffaitb eich bod chwi dros fwy na haner can' mlynedd wedi byw ochr yn ochr a'r gwrthun dreisiad yma o raith a chyfiawnder- gan ei dderbyn, ei gynorthwyo, a'i glodfori— heb unwaith ganiatau cael clywed eich Ilais yn protestio yn ei erbyn. Yr ydych chwi yn gweithio dros yr awr, a gellwch gael buddugol- iaeth dros yr awr, ond bydd histori yn pasio barn ar eich ymarweddiad a'ch anogaethau pan y byddweh chwi a minau wedi myned i ffwrdd. Mae'r ffaith yn sefyll mae'r maeddiad a gawsoch yn 1885 osododd eich tafod gyntaf yn rhydd, ac a esgorodd ar yr areithiau gwall- gofus hyny a daflasoch fel tan ymysg y Gwyddelod hylosg, ac a gyfeiriwch, nid at synwyr cyffredin, ond at nwydau eich cyd- wladwyr. Sefais yn daer ar y pynciau hyn yn fy araith yn Belfast, ond nid ydych chwi yn sylwi arnynt, a nodasoch beth hollol ddibwys yn eu lie. Ceisiais gan fy ngwrandawyr ystyried eich gyrfa. Sylwais eich bod trwy gydol eich hir fywyd wedi bod dros eich pen mewn politics. Gwelsoch ddadymchwel llawer Gweinyddiaeth ar y cwestiwn Gwyddelig. Clywsoch lais Daniel O'Connell, yn gofyn am ddiddymiad yr Undeb yn mhresenoldeb can' mi] o Wyddelod ar Tara- hill. Apeliwyd atoch gan hyawdledd ysblenydd gwyr ieuainc o'r lwerdclon-corff o ddynion uchelfrydig,—gwahanol iawn i'r werinos sy'n eich canlyn chwi yn awl. Clywsoch lais eich arweinydd, Syr R. Peel, mai'r Iwerddon oedd yr anhawsder mwyaf ar ffordd y gwleidyddwyr Seisnig. Ac eto i gyd cau eich llygaid wnaeth- och o barth pwnc y pynciau a ddylasai fod o'r tu blaen yn eich addysg boliticaidd, ac aros- asoch nes oeddych yn 76 o oed cyn astudio'r cwestiwn Gwyddelig. Taniwyd chwi yn ddi- symwth a gwybodaeth newydd-fflam, a fflam- iasoch allan fel .ffwrnes holl-bresenol o derfysg. Ai priodol, gofynais, ym ddiriecl i'r fath flaenor allu ag y mae efe yn ddymuno arnom osod yn yn ei ddwylaw, heb yr un gair o eglurhad am y dull y byddai iddo ei ddefnyddio. Atebodd y dorf fawr ag oedd i mi yr anrbydedd o"u hanerch ag un lief—"Nage." Gosod ger eich bron yr wyf olygiadau dwys- fyfyrgar dyn ag sydd wedi gadael ei ieuenctyd ymhell tucefn dyn a adwaena'r bobl Wyddelig yn dda, ac y sydd yn debygol o fod yn fwy parod na chwi i wneuthur aberth dros yr Iwerddon. Golygiadau ciiyn ydynt ag sydd yn arbenigol heb yr un amcan personol, na than yr un rwymedigaeth—dyn na fu erioed yn ddyledus i unrhyw blaid boliticaidd am y ffafr leiaf. Addefaf fy mod yn teimlo rhyw gymaint o falchder yn yr adfyfyriad fod yr annibyniaeth a fwynhaf, ac a'm galluoga fel dyn rhydd i'ch anerch chwi, wedi ei enill nid trwy fraint boliticaidd, ond trwy chwys fy nhalcen a'm hym- enydd. Iloblaw hynyna, hyn yw f y ngwarant a'm cyfiawnhad dros ddywedyd wrth y dosbarth gweithiol yr hyn a feddyliaf am yr arweinydd y maent yn ddiystyr yn ei ganlyn. Un dyf yniad- yn ychwaneg, a dyna fl yn ter- fynu. Yn y Nineteenth Century am Awst, 1889, fel hyn y siarada Arglwydd Brabourne am danoch Arglwydd o'ch gosodiad chwi, feddyliaf Nid boddlon gan Mr. Gladstone gondemniad cyffrcdinol holl weithrediadau y Llywodraeth Brydeinig desgrifia Loegr fel yn ymarferol o chwareu rhan twyllwr a lleidr tuag at yr lwerddon-o daflu crug o lygredigaeth i'w bywyd politicaidd, ac o sefydlu yn ei herbyn gyfundrefn wrth-ddynol, Heblaw, hyn, y mae 'efe wedi cyhoeddi'r peth fel wedi ei brofi, sef y ''gorfodwyd yr Iwerddon i anffyddlondeb trwy 11 offerynoliaeth a chynllun gosodedig y Llyw- odraeth, a bod cydfwriad y Llywodraeth yn erbyn yr Iwerddon er mwyn gwneuthur ei sefyll- fa yn anoddefadwy, fel yr unig foddion ag oedd bosibl i beri iddi roddi i fyny ei chenedlig- nvydd. Yn awr, gadawaf chwi gyda dywedyd y byddai i'r gwleidyddwr a gaed, mewn amseroedd mwy ilym a gwladgarol, yn euog o'r fath gyhudd- gwyn difesur o'i wlad—o'r fath draddodiad o'i breintiau a'i charitor i ddwylaw ei elynion dder- byn, yn ddiau, y vlobr a ystyrid gan Carlyle yn gyfiawn, a hyny yw, colli ei "ben bradwrus." Esgusodwch fy mod cyn hired cyn ateb. Gan fy mod yn byw yn y wlad, ymhell oddiwrth newyddiaduron, &c., yr oedd yr oedi yn beth anocheladwy.—Yr eiddoch, &c., JOHN TYNDALL. Y Gwir Anrhydeddus W. E. Gladstone. O.Y.—Gan fod y llythyr uchod yn ymdrin a materion o ddyddordeb cyhoeddus, os nad oes genych wrthwjmebiad, bwriadaf ei anfon i'r Wasg. I'r llythyr hwn anfonodd Mr. Gladstone yr ateb canlynol:— 8fcd, 1890. Fy Anwyl Sj^r,—Diolch i chwi am ddwyn ar gof i mi y geiriau a ddfefnyddiasoch yn Bel- fast o barth Pitt, pa rai a awgrymant ddarfod i mi gysylltu'r gair blackguard a'i enw. Ond blin genyf, wedi i chwech wythnos o lafur ganiatau i chwi foddloni eich hun nas defnydd- iais felly, nad ydych yn abl perswadio eich hun i gyfaddef eich camsyniad. Yn lIe hyn, treuliasoch eich amser yn astudio rhai o'm haml ffaeleddau, a pbrofasoch ddarfod i mi, 33 o fiynyddoedd yn ol, pan oedd fy nghysylltiad a cliwestiynau Gwyddelig yn gyfyngedig i bethau crefydd ac ardreth, gyfran- ogi o'r anwybodaetli gyffredinol, a rhoddi llefar- iad i'r opiniwn classurol a ffynodd y pryd liwnw yn mysg Saeson o barth yr Undeb. Yr wyf yn dra diolchgar i chwi am osod allan cyhyd yr iaith yn mlia un, oddiar pan wnes yr Undeb yn destyn astudiaeth neillduol, yr ym- drechais osod allan ei wir garitor. Ac yn foddlon iawn y gadawaf chwi i loddesta yn ngolud y geiriadur hyny ag ydych bron ei ddihysbyddu yn eich ymdrech i flaenbrofi y condemniad y mae histori i gyhoeddi arnaf a'm gweithredoedd. Ymddengys y rhydd byn bleser i chwi, ac nid ydyw yn acliosi yr un poen i minau. Fy unig ddymuniad yw cyfarfod a, chwi ar y telerau hyny ar ba rai y safasom, pan tan gronglwyd fy nliy, y cynygiasocli yn wrol fy nghymeryd i fyny'r Matterhorn, a gwarantu fy niogel ddyeliweliad.-Yctwyf, &c., W. E. GLADSTONE. I'r Proffeswr Tyndall.
[No title]
Y mae 4,712.281 o erwau o dir yn Ngbymru, 11 19,084,65 yn Ysgotland, a 32,527,020 yn Lloegr. Ceir wyth o wahanol fathau o wahanglwyf yn China, ac ystyrir yr afieclied yn heintus ac etifeddol, ond dywedir ei fod yn myned ymaith mewn pedair cenhedlaeth. Y mae yno bentrefi gwahanglwyfns i'r rhai yr anfonir yr holl wabangleifion.
DOSBARTH I.
DOSBARTH I. YMSON Y BARDD. Difywyd yw fy awen,-a'i gwead Nid yw gywir drylen Awen sydd frenhines wen Wna lwyth am o lythyren. Ni fedraf wanaf fydrydd—lunio cain Olwyn cerdd y prydydd: On iaith yr hwn caeth a rhydd A'u ymgwlwm a'i gilydd. Wyf y gwanaf eginyn—yn tyfu, Etifedd heb flod'yn; Ond ymhlith y gwenith gwyn Wele risial, a rhosyn. Ond 0 awen wen dywed,—nod o fri, YD dy fraich gaf gerdded ? Dirion, gain, dyro yn ged O'tli gel afiaeth gael yfed. Nid yw bywyd heb awen-iach, geinwech, Genyf ddim yn amgen, 11 Na tholli llaith i emau Hen Gilio, o olwg heulwen. 0 Nid yw'r awen ond rheol-ini fyw Hyn o fyd yn fuddiol A'r hwn ni cheir yn ei chol Nid yw hwnw un denol. Da yw mwynhad y man hyn-cel binacl I benill ac englyn; Yfed o'u gwedd wna fyd gwyn, A thrysor pleth y rhosyn. Hynod awen, ein duwies—harddaf wyt, Rhoddaf fawl dirodres Ac o enau glan cynes-wrth lawer Tra iaith fo dyner, traethaf dy hanes. Wen awen, o newydd-dyro wead Rhywiog gwir ysblenydd Eithr rhwysg y gaeth a'r rhydd Nid yw genyt o gynydd. 0 fy awen, bydd fywiog,—llawenha Llwyni heirdd godidog zil A welaf, bydd yn hwyliog, A nydda glyd newydd glog. Crea odlau cariadlon-o fiwsig Gyda'th fysedd gwynion Byw Hosanna pob swynion A dery di drwy y don. Blaenau Ffestiniog. GLYN MYFVR.
DOSBARTH II.
DOSBARTH II. EMYN Y GARAWYS. Arglwydd, dyro gymorth imi 1 alaru am fy mai Wrth y rhai sydd edifeiriol Ti addewaist drugarhau Dyro galon wedi'i dryllio, Fo'n ffieiddio beiau foes, A rhyglydda rad faddcuant, Er mWYll haeddiant angau loes. Golwg ar fy mawr drueni, Nes galaru ger dy fron, Gan ddolurio'n edifeiriol Byddo'r fynwes galed hon Golwg ffydd ar Iesu'n marw, 'N dioddef am fy mhechod i, Nes marweiddio fy holl lygredd, 'N rhinwedd angau Calfari. Tremadog. ALLTUD EIFION.
GWENER Y GROGLITH (Y CROES-HOELIAD).
GWENER Y GROGLITH (Y CROES- HOELIAD). 0 becbadur, fel fy hunan, Onid yw dy feddwl di Ar yr adeg hon yn rhecleg Tua mynydd Calfari ? Lie bu brwydr, &c., Boeth a gwaedlyd drosom ni. Oni weli di'r diniwed Yn cael ei ddwyn o lys i lys, Ac yn dostyn gwawd a dirmyg, Ysgwyd pen ac estyn bys ? Fe'i collfarnwyd, &c., I'w grooshoelio ar y pren. D,cw'r groes yn cael ei dodi Ar ei ysgwydd sanctaidd E' Dacw'n drmgo ael y mynydd, Wael becbadur, yn dy le Fe gyrhaeddodd, &c., Heb' ddifiygio ben y bryn. Cwyd dy olwg, gwel dy briod Y n lioeliedig ar y groes Gwel greuloniaid yn ei wanu Nos rho'i iddo ddirfawr loes; Llifodd allan, &c., Ddwfr a gwaed i'th olchi di. Gwel dy Geidwad a'th Waredwr Wedi ei adu gan ei Dad Edrych ar yr haul yn duo, A thywyllwch dros y wlad Dyma weithred, &c., Synodd greadigaeth Duw. Clyw yr lesu mawr yn seinio'r Gair Gorphenwyd ar y pren Gwel ei enaid yn eliedeg Pan ogwyddodd Ef ci ben Ffodd tywyllwcb, &c„, Torodd gwawr ar d'achos di. Cofia, enaid tlawd ac euog, Mae o'th achos di bu hyn, Ac mai'th bechod rwymodd Iesu Nes gwneyd engyl nef yn syn Pwy all ddirnad, &c., Beth oedd maint dy bechod di. Pob pechadur sydd yn teimlo, Doed drwy Hydd i foli Duw Am ei gariad mawr yn anfon Iesu Grist i'n cadw'n fyw Cyd-addolwn, &c., on yn gywir o'i flaen Ef. Bethel, Mon. DEWI MEIRIOX.
DYDD GWENER Y GROGLITH.
DYDD GWENER Y GROGLITH. Ar gyfer y dydd heddyw Croeshoeliwyd Iesu Grist; 0 wylwn, wylwn, wylwn, A byddwn heddyw'n drist Ni bechaduriaid truan A'i dododd ar y groes Ni oedd yr unig achos O'i ddirfawr boen a'i loes. Meddylivvii am yr Iesu Yn myned tm,'r bryn I dywallt ei waed gwerthfawr I olehi'r du yn wyn 0 wele Ef yn myned, A'i groesbren ar ei gefn 0 ryfedd, ryfedd gariad, 0 ryfedd, ryfedd drefn. Ymlaen, ymlaen yn dawel Fel oen i'r lladdfa aeth, Tra'r dorf fawr a'i canlynodd, Ei watwar Ef a wnaeth Er hyn nid anobeithiodd, Ymlaen, ymlaen mae'n mym'd, 'Does gandclo ddim cysurwyr, 'Does ganddo gar na ffryild,