Yr Wythnos a'r Eryr

NOSON YN CWM DU. Amaethdy henafol yw Cwm Du. Saif ar lechwedd mynydd. Islaw iddo, ymestyna cwm cul, dwfn, rhwng dwy goedian eithinog i lawr i wastadedd eang. Yma ac acw, yn y coedlanau hyn, cyfyd clogwyni daneddog eu penau moelion i lyny. Syllant ar eu gilydd ar draws y cwm mewn mudandod syn. Ar hyd gwaelod y cwm rhed ffrwd fechao, gan sibrwd yn ei glust gyfrinion hen o fynwes y mynydd mawr. Ac ambell ffynon gron A geir yn ngwaelod gallt, Sy'n ddrych i'r welltog fron I wel'd a gwneyd ei gwallt. Arweinia llwybr o'r dyffryn i fyny at y ty; el ar draws y cwm, a thros fryn a elwir Bryn y Saeson, yna i fyny trwy y coed, nes dyfod at lidiart fechan sydd yn troi i mewn i'r buarth. Hen ywen gauad-frig y sy' Yn sefyll o flaen y ty, Ac ymladd a'r gwyntoedd, Y gwlaw, a'r tymhestloedd, Am iawer i auaf y bu. Etoff gyrchfa'r aderyn du Yw'r ywen o flaen y ty; Pan arno y cura Y rhewynt a'r eira. I gysgod ei changhau y ffy. O'i hamgylch yn ddifyr eu bynt, Mor heini a gwisgi a'r gwynt, Y dawnsiai gwyry'on, A Ilanciau lion-ga Ion, Yn nyddiau yr hen bobl gynt. A llawer fu'n dringo, erioed, Ar hyd yr hen lwybr troed, Trwy Nant yr Ellyllon, A thros fryn y Saeson, I fyny at lidiart y coed. Beth bynag oedd diffygion yr hen bob!, yr oeddynt yn fwy cymydogol a chyfeillgar, ac yn liawer mwy di-ddichell a glan eu'calon na phobl yr oes hon. Croes-dynent, a chollent eu tvmherau, ond cymodent a'u gilydd yn ebrwydd' Yr oeddynt yn anwybodgs, ond nid oeddynt yn ddigcn o ffyliaid i ddal dig. Yn mynwes ffyliaid, medd y Gwr Doeth, y gorphwys digofaint, Pan oedd hen deulu Cwm Du yn fyw, nid elai un hir-nos gauaf heibio na byddai nifer o bobl dda y gymydogaeth yno Yn trafod materion Y byd, a'i helvntion. o flaen tanllwyth mawr o fawn a boncyffion. Yr wyf yn cofio yn dda y noson gyntaf a dreuliais yno pan oeddwn cddeutu deiinaw ced. Enw y gwr oedd yn byw yno ar y pryd oedd Rhys Prys ac enw ei wraig oedd Lowri, Dyn iled ivi- oedd Rhys Prys, gyda gwyneb crwn, llygaid bychain, duon, a llwyn trwchus o wallt ar ei ben, ac o dymher siriol a llawen. Ac ystyrid Lowri yn un o'r gwrag- edd callaf o fewn y fro, Ni raid bod yn hir mewn unrhyw dy na cheir allan pa un a'i dedwydd ai annedwydd fydd byd y iliai a drigianant yno, Deallwn yn mhen ychydig o fynydau ar ol i mi eistcdd i lawr ar aeJwyd Cwm Du, y noson yr wyf yn cyfeirio ati, naj hapusrwydd tangnefeddus a gartrefai yno. Ystafell hen ffasiwn oedd y gegin, gyda simnai fawr, dwy gadair wellf, un o bobtu i'r tan, cadeiriau a chwpyrddau o dderw du, Lord gron ar fir yr aelwyd, a bwrdd mawr yn ymyi y ffeneslr. Yr cedd y lIe yn lan a thaclus; y cwpyrddau, y cadeir- I iau, a chas yr hen awl a is can' mlwydd ced, mor loyw a gwydr, a'r ford gion a'r bwrdd: mawr nior wynion eg* eira un-ncs mynydd. Eisteddai y gweision a'r morwynion, yn r,ghyda thii o wyr da y gymydogaeth, yn banner cylch ar lun enfys, o flaen y tan. Ed- rychai Rhys Prys a ei wraig mordded- wedd yn eu cadeiriau gweilt a phe buasent yn fterihin a brenhines. Eisteddai un oi gweision, Ismael Marc with ei enw, ijr flocyn arbeij y pen tan. Cyme/ai syiw mawiri o bob peth a ddywedid, a rhoddai ei big i mewn yn achiysurol pan y caffai £ yfie. Dyn tafod- rydd a iled nwydwyllt oedd Ismael; ond yr oedd yn weithiwr da a diwjd, ac yn fargein- iwr campus mewn ffeiriau a marchnadoedd. Er nad oedd yn gwneyd proffes o grefydd gallai Rhys Prys roddi pob ymddiried ynddo fel dyn gonest a geirwir. Cyd dynent a'u gilydd yn iawn. Gwedi peth ymddyddan, Wei, Edwin Puw," ebai Rhys Prys wrth ddyn lied olygus a eisteddai yn ei ymyl, mae yn dda ryfeddol genyf eich bod wedi dyfod yn ol i'r hen wiad." Gadewais fy mhraidd ar y mynydd, fel y gwyddoch," ebe Edwin, ddeng mlynedd ar hugain yn ol, gan gredu y buaswn yn fwy dedwydd ac yr enillaswn fwy o arian yn ngwlad y Sais, Cesglais ychydig o arian, mae yn wir, a gwelais gryn dipyn o'r byd, ond yn mryniau fy mro enedigol yr oedd fy nghalon. Tywynodd haul llawer haf ar fy hen gartref; ysgubodd tymhestloedd llawer gauaf ar draws y cymoedd, a gwenodd blod- euyn bach y grug, lawer tymhor, ar y bryn tu cefn i'r ty er pan aethum i ffwrdd. Ond dyma fi wedi dyfod yn ol yn fyw ac yn iach; ac yr wyf wedi penderfynu treulio gweddill fy oes yn mysg y defaid ar yr hen fynyddoedd hyn. Fel y deuai glanau Cymru i'm golwg pan yn ymdaith tuag adref, rhedai trwy fy meddwl ddwy linell o waith rhyw fardd a ad- waenwn pan yn fachgen- 0, Gymru, fy ngwlad! ben wlad fy nbadau, Man sy* mewn hedd yn mynwes mynyddau.' Mister," ebai Ismael Marc o'r simnai, maddeuwch i mi am stwffio fy mhig i mewn i'r ymddyddan." Pobpeth yn iawn," dywedai Rhys Prys. Wel," ebe Ismael," yr wyf o'r un farn yn hollol ag Edwin Puw, mai gwlad ardderchog yw Cymru. Ond y mae rhyw weilch ofnadwy yn byw ynddi. Pe buasai pawb fel y chwi yn Cwm Du yma buasai yn nefoedd ar y ddaear; ond nid ydynt. A wyddoch chwi pa sgiam ddrwg a wnaeth yr hen loan Jones, y Llan yna, y diwrnod o'r blaen i gael liymaid o gwrw ? Mi ddywedaf wrthych. Yr oedd y geg wyllt arno, fel y byddwn ni yn ddyweyd, ac nid oedd ganddo geinioR yn eilogell. Tar- awodd ar gyfaill iddo oedd yn yr un cyflwr yn hollol ag yntau. Dodasant eu penau ynghyd. Fel yr edrychai yr hen Ion o'i amgylch, gwelai y person newydd sydd wedi dod i'r Llan yna, yn eistedd yn ymyl y gwrych yn ei ardd, gyda llyfr yn ei law, Gad i ni fyn'd a gweddio ill dau yr ochr arall i'r gwrych,' ebe Ion wrth ei gyfaill. Aeth y ddau yno, a di- olchasant a geiriau llafar i'r Brenin Mawr am anfon gwr mor ragorol i fod yn weinidog y plwyf. Ar ol iddynt orphen gweddio, codas- ant ar eu traed. Cymerodd Ion arno ddych- ryn wrth weled y person, ac ebai wrtho, Begio eich pardwn, syr, 'nis gwyddem ni I eich bod yna, onide, aethem yn mheilach yn mlaen i dywallt ein calonau mewn diolch- garwch ger bron Gorsedd Gras.' Credodd y person eu bod y dynion duwiolaf oedd yn y plwyf. Gwahoddodd hwynt i'r ty, a rhodd- odd fara a chaws a pheint o gwrw iddynt bob un. Dyna i chwi weilch, onide ? Ac y mae y; ben Ion yn byw o fewn hyd mochyn i gapel y Llan yna." Eisteddai yn fy ymyl ddyn byehan pen-j goch, gyda llygaid meinicn. tiwyn byr, a'r nesaf peth i ddim o wefus uchaf. Yr oedd ei geg yn gron, mor gron a darn tair ceiniog, ac yn gyffeiyb o ran maintioli ei hamgylchedd pan na byddai yn sialac1 neu yn chwerthin. Ord yr cedd fel India rubber.' Pan gljawai ef rywbeth lied ddigrifol, ymestynai ar ryw I banner cylch o'r naill glust i'r llall mewn moment a diflanai ei wefus uchaf, ei drwyn, a'i iyfaid. Ar aceg feily, byddai ganddo y gwyneb ihyfeddaf a welais gan neb erioed yn fy mywyd Agwedd o'r fath oedd ar ei wyneb pan soniai Ismael am loan Jones a'r person newydd. Yn ymyl Sion Luc, sef y dyn bach pengoch a'r geg India rubber,' eisteddai gwr lied ddealus yr olwg arno, a'r hwn, fel y cefais wybod yn ol Haw, oedd yn adreddwr campus. Toe, djwededd Sion Luc wrtho, -'A wyddoch chwi beih, Moius Gethin ? mi chwerthais i ar hyd y ffordd oddiyma i'r ty acw ar ol eich clywed y noson o'r blaen yn dyweyd ystori am ed Hugh, y gwehydd mawr, yp farchnad Dinbych ar gefn e» g gaC^fia(j ganol nos Bendith yr aD«y'1 c" its i mi gael clywed eto bwt bac flvg a rydd Talhaiarn o'r hyn a welo Nantychwil." d(j yo 1 "Ie, ie," gwaeddai pawb O'r goreu," ebe Morus 0 { yCby desgrifiad yn faith, ond a ,» 'rOO linellau :— rhvvygo'rcoedy 'Boedd tymhestl gerth yn A milain fellt yn llamu'r A chanwaith uwch na tnw n. Oedd corwyntoedd yn nfta, A Haw yn gyra nerth y iDOafl. Nes dod i'r man He gvnt » Khyw erchyll nant anyna.» Lie bydd tylwythi sosi'n si » A'r ladi wen heb yr an ^reD) Yn neidio, fel wiwer, o bre JJ baoB< A chores y wrach yn nyad A'r edef can ffyrfed a batb Un arall fel cath, na we| j uatb- Am neidio, hi neidiai driug jjy', Ar noswaith ddu y byddeD Q jy, Yn ddychryn i bawb ddoe am bil .j Mi glywais gan fil ryw ba Tylwythion a 'sbrydion sy „ Beth welai Huw, dan ledn 1 gag, Ond haid o fan dylwytbion tg, A witches fil yn dawnsio Hefo ysprydion Nantycbw > Dan eu capiau tan yn gwibio A jac-y lentyr yn helynUOi oedyddl Y dieifl yn chwerthin rh^0nydd, A'r coed yn dadsain eu « ]lwyiii, A thanbaid dan yn llenwi ^j. A'r gwrych yn enyn a gwr d Pob gwrthun ac ysgym^ Yn dawnsio'n mhlith y ddl {h beth» Campus fu 'rioed 1 j Sif? fl a'r 'rioed y fath beth!" bio goreisloo Chwarddai pawb. Yr oe gjotf morwynion wrth eu bod • (Jj- gwybod pa un ai y desgnfia di'^ Jg. Luc oedd ddigrifaf-gwy»e.bh drwyn, di-lygaid, a di-bobp hono fel hanuer lleuad. I'w bar