Y Tyst

c 4 Y WERS SABOTHOL. 0 i 2i Y WERS RYNGWLADWRIAIJTHOL- I I Gan y Parch. D. EUROF WALTERS, |I 6 M.A., B.D., Abertawe. t v w w AwST igeg.-Darganfod Llyfr y Gyfraith.- 2 Cron. xxxiv. 14-33. Y TESTYN EURAIDD. Yn Dy ddeddfau yr ymddigrifaf nid anghofiaf Dy air. '—Salm cxix. 16. PARHAD ydyw'r Wers hon o'r un flaenorol, sef teyrnasiad daionus y brenin Josiah. Ac yma eto y mae o bwys cadw'r hanes fel y'i adroddir yn Llyfr y Brenhinoedd mewn cof. Gellir dweyd mai un o ddigwyddiadau pwysicaf hanes y genedl Hebreig groniclir yma--darganfod Llyfr y Gyf- ,Yaitli. 0 bryd i'w gilydd, y mae'r un peth yn digwydd yn hanes cenhedloedd ac yn hanes dynolryw-darganfod y llyfr, neu ddyfod o hyd i wirionedd neu egwyddor. Daw i'n meddwl y Diwygiad Protestanaidd; effaith darganfod y llyfr ydoedd hwnnw. A phob chwyldroad a gofnodir gan haneswyr, dyna ydyw-gwirionedd yn dyfod i'r amhvg. Rhyddhad y caethion yn America y ganrif ddiweddaf amddiffyn Belgium heddyw. Yn ol Llyfr y Brenhinoedd, fel y sylwyd yn y Wers flaenorol, adgyweirio'r deml a darganfod Llyfr y Gyfraith ydoedd y cyntaf o ddigwydd- iadau teyrnasiad Josiah. Ond yma, yn ddiw- eddarach y cafwyd o hyd i'r Llyfr, wedi rhai digwyddiadau eraill. Y mae'r hanes yn Llyfr y Brenhinoedd yn fwy naturiol—darganfod Llyfr y Gyfraith yn cynhyrchu diwygiadau. Ond rhaid i ni gymryd trefn Llyfr y Cronicl yn ein Gwers—Llyfr y Gyfraith yn cadarnhau'r diwyg- iadau blaenorol, ac yn arwain i ddiwygiadau pellach. Gwelir graddau yn yr hanes fel y canlyn:-(i) Hilcxah yr offeiriad yn dargan- fod Llyfr Cyfraith yr Arglwydd yn y deml, (2) Saphan yr ysgrifennydd yn myned a'r Llyfr at y brenin Josiah, ac yn ei ddarllen yn ei glyw. (3) Y brenin yn cael ei gyffroi a'i ddychrynnu gan gynnwys y Llyfr. (4) Y brenin yn anfon gwyr i ymgynghori a Huldah y broffwydes. (5) Y brenin yn cynnull pobl Judah a Jeru- salem i glywed geiriau'r Llyfr. (6) Gwneuthur cyfamod i gadw gorclimynion y Llyfr. Cwestiwn sydd wedi ei ofyn ers tro ydyw, Pa lyfr ydoedd hwn a gafwyd yn nhy yr Ar- glwydd ? Ac o bob ateb, yr un sydd a mwyaf drosto ydyw mai llyfr tebyg i ran o Lyfr Deuter- onomium ydoedd. Nis gellir bod yn sicr, wrth gwrs, ond y mae natur y diwygiadau yn cyfateb i gynnwys rhai penodau yn Llyfr Deuterono- mium. Yr oedd Hezeciah cyn hyn wedi ceisio canoli crefydd Judah yn Jerusalem. Yn awr, yn ol cyfarwyddyd y Llyfr (ac y mae hyn yn wir am Deuteronomium), y mae Josiah yn anelu yn fwy pendant at hynny. I selio'r cyfamod, cedwir y Pasg yn Jerusalem yn ol cyfarwyddyd y Llyfr. Yn Llyfr Deuteronomium ceir dysg- eidiaeth y proffwydi wedi ei hieuo ag addoliad y deml--daw'r offeiriad a'r proffwyd at ei gilydd. Cyn y diwygiad dan Josiah, aberthid yma a thraw a chan hwn a'r Hall. Bellach, y mae'r uchelfeydd i gael eu dinistrio, a'r aberthau i fod yn y deml. Felly y diogelwyd crefydd Jehofah pan oedd y genedl ar gael ei dinistrio. Pwysleisiwyd unigrwydd Jehofah Yr Arglwydd ein Duw ni sydd un Arglwydd (Deut. vi. 4). Adn. 14-ig.-Dargaiifod y Llyfr (cymharer 2 Bren. xxii. 3-11). Ni ddywedir ymha le yn y deml y cafwyd y Llyfr. Ynglyn a threfnu yr arian at adgy- weirio'r ty y dygir yr hanes i mewn. Estynnir y Llyfr gan Hilclah yr offeiriad i Saphan yr ysgrifennydd. Yn ol Llyfr y Brenhinoedd dar- llenir y Llyfr gan Saphan, a gwel yntau gymaint o bwys ynddo fel y penderfyna ei ddarllen i'r brenin. Rhaid bod cyfarwyddiadau'r Llyfr yn cynnwys bygythion, gan i'r brenin gael ei ddy- chrynnu gymaint (gweler Deut. xxviii. xxix). Adn. 2o-28.-Ymgynghori a'r broffwydes Hul- dah. Er na wyddom ddim pellach am Huldah nag a geir yma, y mae'n amlwg ei bod yn adna- byddus ers tro fel proffwydes. Yr oedd Jeremiah eto'n ieuanc ac heb ddyfod i amlygrwydd. Cawn un o'r cynrychiolwyr a ddanfonwyd gan y brenin, sef Ahicam mab Saphan, ar ol hyn (Jer. xxvi. 24) yn gyfeillgar a Jeremiah. Sonnir am Abdon yma, ond yn Llyfr y Brenhinoedd Achbor ydyw'r enw. (Gellir esbonio'r gwahaniaeth gan debyg- rwydd llythrennau'r ddau enw yn y gwreiddiol.) Yn yr ysgoldy (adnod 22), neu yii yr ail chwarter '—rhau arall o'r ddinas. Cadarnheir ofnau'r brenin gan Huldah, sef bod llid yr Arglwydd wedi ei gynneu yn erbyn trigolion Jerusalem a Judah. Ond rhoddir addewid i'r brenin y gwel efe heddwch oblegid ei ffyddloudeb i'r Arglwydd. [Ni chafodd Josiah weled y farn ar Jerusalem. Gwelwyd deng mlynedd o heddwch wedi'r diwygiadau hyn. Gellir dyddio darganfod. y Llyfr yn lied agos 621 C.C. Tua'r flwyddyn 608 C.C. aeth Josiah i gyfarfod a Necho, brenin yr Aifft, i ryfel ger- llaw Megido, ac yno lladdwyd ef. Ymhen ychydig flyuyddoedd ar ol marwolaeth Josiah y caethgludwyd pobl Judah.] Adn. 29-33.—Gwnevthur cyfamod. Gymaint fu effaitli darlleniad Llyfr y Gyf- raith ar feddwl Josiah fel y galwodd y bobl ynghyd i Jerusalem i'w glywed. Yna galwodd ar y bobl i fyned i gyfamod y cadwent orch- mynion y Gyfraith. Y Llyfr oedd i fod yn rheol bywyd y genedl. Llyfr y Cyfamod. Felly y gelwir Llyfr Deuter- onomium. Yma, efallai, golyga y llyfr ar sail yr hwn yr oedd y cyfamod i'w wneuthur. Ger bron yr Arglwydd '—fel tyst o'r llw difrifol. Yn adnod 33 cawn gyfeiriad at lwyredd y diwygiad drwy'r wlad (cymharer 2 Bren. xx. iii. 5-20). Glanhawyd y deml o olion eilunaddol- iaeth, a difodwyd yr uchelfeydd drwy'r deyrnas. (gweler Deut. xii. i, &c.). Yn y bennod nesaf ceir hanes cynnal y Pasg yn ol cyfarwyddyd y Llyfr (gweler Deut. xvi. 1-8). Gynt cynhelid y Pasg yn y tai, ond yn awr yn y cysegr. Ond er cymaint y sylw delir i addoliad y genedl, agweddau moesol eu bywyd yn fwy na'r seremoniol bwysleisir yn Llyfr Deuteronomium. A phe bai hanes teyrnasiad Josiah gennym yn llawn, diau y caem fod diwygiad moesol yn rhan o'r cyfamod. Cyrhaeddodd ymdrechion y proff- wydi eu hamcan. Jehofah yn unig oedd Dduw. Wrth ddileu yr uchelfannau a chanoli'r addoliad yn Jerusalem, diogelid y gwirionedd hwnnw, ac atelid dylanwad y gau-grefyddau llygredig.

Achos ym Merthyr Tydfil. Mae'r adroddiad a roddir isod yn gywir ymhob manylion, a deil gysylltiad agos a ni yma. Derbynnir ef, nid yn unig am ei fod wedi ei wneud gan wraig o Ferthyr Tydfil, ond oblegid ei fod yn gwireddu yn llawn adroddiadau cyffelyb a wnaed gan ugeiniau o bobl ym Merthyr Tydfil. Ar Gorffennaf 1 geg, 1909, dywedodd Mrs. C. Price, 87 Grawen, Brecon-road, Merthyr Tydfil: Credwyf mai annwyd a ddygodd ymlaen anhwylder fy arennau. Blinid fi am amser maith -gan boenau brathol yn fy nghefn a'm hysgwyddau, yr hyn a'm gwnaeth yn isel iawn fy ysbryd. Nid oedd gennyf ynni at ddim. Cefais hefyd gyftyrddiadau o'r crydcymalau, ynghydag ymosodiadau llym o gur Y11 y pen a phenysgafnder. Cynghorodd cyfaill fi i dreio Doan's Back- ache Kidney Pills. Gallaf ddweyd mewn gwir- ionedd iddynt wneud llawer o ddaioni i mi. Yr wyf wedi dweyd wrth luoedd o bobl am eu defnyddiau rhagorol. Siriolwyd fi yn fawr gan- ddynt, diflannodd poen y cefn yn raddol, a theimlwn yn well ymhob ystyr o ran fy iechyd nag y bum ers amser maith. Caiff pelennau Doan air da bob amser gennyf fi. (Arwyddwyd) C. Price.' Ar Chwefror 16eg, 1917-yn agos i wyth mlynedd yn ddiweddarach-dywedodd MR. Price: Qwellhaodd peienau Doan II wyth mlynedd yn ol, abyth er hynny da gennyf ddweyd nad oes gennyf ddim achos i gwyno yn y tfordd honno.' Mae poen yn ycefn, grafel, chwyddiadau y dyfrglwyf, anhwylderau troethol, pangfeydd y crydcymalau, cur yn y pen ac ysbeidiau o ben- ysgafnder yn ddigon o achos i ddrwgdybio afiechyd yr arennau. At yr arennau a'r bledren yn arbennig y mae Doan's Backache Kidney Fills wedi eu paratoi, a rhoddant iechyd a nerth i filoedd. Gan yr holl fasnachwyr, neu 2/9 y blwch oddiwrth Foster-McClelland Co., 8 Wells-street, Oxford-street, London, W. i. Peidiwch a gofyn am belennau at y cefn neu' arennau, ond gof- ynnwch yn eglur am Doan's Backache Kidney Pills, yr un fath ag a gafodd Mrs. Price. 2

Iyloegr ac a pholisi gylioeddus Prydain yn ei Threfedigaethau tuhwnt i'r mor ydyw. Nt phenodir neb byth i swydd gyhoeddus yn Lloegr oxii fyddo yn medru Saesneg da a chywir yn y rhanbartth Ffrcngig o Canada gofynnir i bob swyddog cyhoeddus fod yn medru'r Ffrageg, ac yn y Transvaal ei fod yn medru'r Bweraeg yn yr India bell rhaid i'r neb a fyn gael swydd weinyddol ymhlith y boblogaeth frodorol gym- hwyso ei hun i'r swydd drwy yn gyntaf feistroli yr iaith frodorol. Paliam ynte y dylid gwneud Cymru yn eithriad i'r rheol gyffredin ? Paham ein cyhuddir o fod yn gul,' yn rhagfarnllyd,' yn ddallbleidiol' pan yr liawliwii ninnau barch i'n genedigaeth-fraiut cenedlaethol gan y sawl a ddont i'n gwlad i gael bywiolaeth ? Ac nid o fewn terfynau'r Dywysogaetli yn unig ychwaith y profir gwerth gwybodaeth ac ymarferiad y Gymraeg mewn bywyd swyddogol a masnachol. Cydnabyddir erbyn hyn mai camgymeriad mawr masnachwyr Prydeinig yn y gorffennol ydoedd cyflogi cynrychiolwyr un- ieithog i fasnachu trostynt; cydnabyddir hefyd y rhaid o hyn allan feddiannu gwybodaeth ddig- onol o ieithoedd y Cyfandir er sicrhau lledaeniad masnach Prydain. Mae hyn mor wir hefyd am swyddi yn llys-genhadaeth a thrafnidiaeth ein gwlad mewn gwledydd tramor. Mewn ymgeis- wyr am y cyfryw swyddi bydd y gallu i feistroli ieithoedd dieithr, nid yn unig yn ddymunol, ond yn hanfodol i lwyddiant. Mewn geiriau eraill, yr ieithwyr goreu, neu o'r hyn lleiaf, a'r hyn sydd yn ymarferol gyfystyr a hynny, y rhai fo'n meddu'r gallu i ddod yn ieithwyr da mewn amser byr fyddant debycaf o gael y fantais oreu i gael y cyfryw benodiadau, pa un bynnag ai o dan y Llywodraeth neu yng ngwasanaeth cwm- nioedd masnachol. Pa fodd, ynte, y mae ac y dylai hyn oil ddy- lanwadu ar bolisi addysg Cymru ? Saif Cymru heddyw mewn gwell mantais nag un rhan arall o'r deyrnas i gymhwyso ei phlant, yn feibion ac yn ferched, i'r cyfryw swyddi a gwasanaeth. Dylasem fod fel ceneld yr ieithwyr goreu yn yr holl deyrnas. Fel cenedl, yr ydym ymron o'r crud yn ddwy-ieithog. Gwyr pob ieithyddwr mai anhawster mwyaf y neb a fynno ddysgu ieithoedd eraill yw gallu meistroli'r ail iaith meistrolir y drydedd iaith yn rhwyddach lawer na'r ail, a'r bedwaredd yn rhwyddach fyth. Pe rhoddid iddynt yr arweiniad, y gefnogaeth a'r symbyliad priodol, gallasai yn ymarferol bob disgybl ymhob ysgol yng Nghymru yn y dyfodol agos sefyll ar y blaen i'w gydymgeiswyr yn holl ysgolion eraill y deyrnas drwy feddu gwybod- aeth dda o ddwy iaith yn lie un, ac o dair yn Ue dwy. [Ymddangosodd yr ail ran o'r erthygl hon yn ein Rhifyn diweddaf mewn camgymeriad.— CYSODYDD.]