Y Brython

O'R DE. I GAN ALBAN. GAN ALBAN. DAETH y De yn burach trwy dan hyawdledd I Gwyl Ddewi eleni nag erioed, ac anodd gwy- bod sut i gychwyn gyda'm llith. Mi a geisiaf wneud fy ngorou, gan ddeehrou yng Nghaer- dydd, achos hynny ddihareb y sydd Nes petrel in nag arddwrn." Daeth cynhulliad cryno a niferus ynghyd i Westy'r Barri— aelodau Cymdeithas y Cymry Cymraeg. Yn absenoldeb Ifano, y llywydd, cymerwyd y gadair gan y Parch. Wm. Davios, Crwys Road. Gwyr gwadd y Gymdeithas oedd Mr. Llewelyn Williams, A.S., a Mr. A. T. James, y bargyf- reichiwr. N odwoddwydy cinio gan Gymraeg gloyw a phersain o'r dechreu hyd y diwedd. Bin Tywysog oedd yfair cyntaf y rhaglen, a gynhygiwyd gan y llywydd. Moelona gyn- hygiodd lwncdestyn Y Wasg Gymraeg," a Chemlyn a'i cyfarchodd yn ol ar ran y Wasg, yn ei ddull hyfwyn ac offeitliiol. Ymddiried- wyd Dewi Saut" i ofal Dyfed yr Arch- dderwydd. Yr oedd yn bleser ganddo feddwl am y cofht do, yr oedd y genedl yn ei dalu i un o'i chymwynaswyr pennaf, sef Ein Nawddsant. Gwr dirodres ydoedd, a'i ddysg a i ddyla-tiwad a'i gonedlgarwch gwedi eu tymhoru'n brydferth gan grofydd. Yr oedd yn, gas ganddo rodreswyr, ac nid oedd eisieu petliau felly yng Nghymru heddyw. Un o bechodau parotaf y Cymry yn y gorffennol ydoedd y pechod o roddi'r safleoedd goreu i ddieithriaid, gan dybied eu bod trwy hynny yn lletya angylion heb yn wybod iddynt eu hunain. 'Does arnom ddim o oisieu hynyna byth eto. Mynnwn gael gwyr o gydym- deimlad trylwyraf â'n dyheadau fel Cymry i lenwi y swyddi buddfawr o fewn ein tir, am y rheswm digonol fod swyddi felly'n cario dylanwad cv-rllaeddl)ell,f,.c fe ddylid defnyddio i y dylanwad hwnnw er hyrwyddo pethau goreu ac anwylaf ein gwlad a'n cenedl. Gwyrth yn wir i chwi yw bod ein hiaith yn fyw. Torrwyd ei bedd hi ganrif, io ddwy nou fwy, yn ol ond wedi hir ddisgwyl erys ei bedd yn agored tra y mac gweryd oesau a chenedlaethau yn drwm ar weddillion y torwyr beddau a fu'n d rogan ei thranc. Ynghanol cymeradwy- aeth nohel, gorffenuodd yr Archdderwydd ei araith gyda dywedyd fod mwy o siarad ar yr hen Gymraeg heddyw nag a fu erioed yn ei hanes. Mr. A. T. James, gwr ieuanc addawol sy'n sicr o ddenu sylw y wlad ato cyn bo hir & ilais oedd yn bor gan acen Cymraeg gwlad Ceredigion, soniodd am haeddiannau'r hen Sant a'i ddylanwad dyrchafol a pharhaol ar y genedl. Gwnaeth un sylw digri dros ben. Dywcdodd ei fod ef a Mr. Llewelyn Williams, fel gwyr o gyfraith y Bar, yn fwy hydrefn yn trin hanes piechaduriaid na hanes g,iiltiai-i. Yr oedd yr amser yn tynnu ymlaen pan gyfododd Mr. William Davies, M.A., i gynnyg llwncdestyn, Gwerin Cymru: ei lien a'i hiaith." Cyfeiriodd at y goleuni nowydd a da,flwyd ar Hanes Cymru'n ddiwddar, ac un o ben capteiniaid ymchwil ddiweddar oedd eu gwr gwadd, Mr. Llywelvn Williams. Efrydir y Gymraeg heddyw ym Mlirifysgolion Rhvd- ychen, Lorpwl, Manceinion a Dulyn, y tuallan i Gymru, yn ogystal ag yn rhai o Brifysgolion Ffrainc a'r Abnaen. Credai fod gwell rhydd- iaeth yn cael ei ysgrifennu yng Nghymru heddyw nag a fu erioed. Puraeh ydoedd, a llawnach o briod-ddulliau Cymreig. Yr oedd oes y cyfieithu moel o'r Saesneg i Gymraeg, a delw y Saesneg yn aros arno, wedi ei rhifo bellach ymysg y pethau hynny a fu ac na fydd byth mwy. l Dacw'r Llew yn cael ei gyfle a'r ysteil oreu yn ymddangos ar ei hyawdledd Cymreig, sydd bellach yn ddihareb gyda phenaduriaeth y wasg yn Llundain. Yn wir, yr oedd Llywolyn Williams y Cymro Cymraeg bron yn drech na "Llywelyn Williams y Cymrodorion echnos. Datgan a wnaeth oi hyfrydwch o gaffael ei hun yn gwestya ym mhrifddinas Cymru, a chanfod y fath gwmni Cymroaidd oedd yno i'w I groeeawu. Aeth fel hoekn i dref, a dyna oedd--sef fod Democratiaeth Cymru wedi gweithio allati ei hiechydwriaeth fel cenedl. Nid oedd ar ddalen ei hanes ddim a gystadlai a'r ffaith bod ei henwogion i gyd o'r bron a'u han o'r werin. Nid goludog mohoriynt, megis gwyr mawr o ddysg a dawn fel Tenny- son a Browning. Na, ni ellir cael gwlad tan haul lie y cyfododd cynifer o feirdd ac ysgrif- enwyr ymysg y werin Watcyn Wyn a Dyfed yn lowyr G-iriog yn fugail defaid Christ- mas Evans yn was ffarm WTilliams o'r Worn, prensaer John Elias, gweydd etc. Rha- mant hefyd oedd rhawd ein cyfundrefn addysg. Y mae gennym sefydliad seilbraff y gallwn fod yn falch iawn ohono. Ddeugain mlynedd yn ol, gwael iawn oedd pethau addysg. Fe wnaeth y Diwygiad Protestan- aidd niwed mawr i'n cenedl. Cyn y diwygiad yr oedd Cymru'n wlad o ddiwylliant a'i mynaehlogydd yn gwasgar yr addysg oreu ond fe fu oes ar ol oes wedi hynny pan. nad ocdd ysgol o fewn cyrraedd. Daeth difodiant ar ei sofydliadau cenedlaethol, a gadawyd i'r oes hon ei adennill yn ol i ni. Heddyw yr oedd dvfroedd y ddwy afon yn cyfarfod, sef ffrwd yr Ysgol Sul a llifeiriant yr addysg newydd. Yr oedd gwell a gloywach tynged yn aros y Gymraeg hefyd. Credai y byddai mwy o arfer arni eto y rhawg mwy o ganu a rhagor o 'i siarad. Pe delai i'w thranc, byddai y bai yn gorffwys wrth ddrws gwrawdd a merched Cymru. Ni sonnir amdani fel iaith y tad, eithr fel iaith y fam ac os byddai i famau a gwragpdd a merched ddal yn gadarn gyda'i siarad a'i chanu i'r plant, yna heriaf neb i ddarogaii angeu. Nage, Oes y Byd i'r Iaith Gymraeg (uchel gymeradwyaeth). Cafwyd anerchiadau gan y beirdd canlynol Mr. Morgan L. Williams a'r Athro W. J. Jones. GEdwyd ar Mr. W. T. Phillips i gynnyg syberwyd i "Ddinas Caerdydd a'i S fydl- ladau." Gair o fawl i aberth y tadau dinesig ar ran addysg uchraddol o"dd baich araith y Cymrodor hwn. Cyfiriodd at gyfrol goff], un o athrawon Lloegr i Viriamu Jones, dyfynnodd hanes y gwr mawr hwnnw yn adrodd ei brofiad sut yr enillodd serch y Gorfforaeth at amcanion y Brifysgol, nes y llwvddodd ganddjmt roddi lbin o dir yn rhad ac yn rhodd i adail y Ccl-g arno. Cydnabod hyn a wnaeth y Cynghorwr Evan Owen, Y.H., cyn-Iy"wydd Cymrodoriol1 Caerdydd. Soniodd am y cyfnewidiad dda-th i feddwl a barn Corfforapth Dinas Caerdydd er y dyddiau du era talm, pan nad oedd wiw i neb sibrwd gair am Gymru a Chymraeg o fewn cynteddau ei Neuadd. Ond buan y bu gwell ysbrydiaeth ar waith, a heddyw y mae yno g,,nlicdl,etl-i n(-wv("d yn harddu ei Chjaighorfa re yn wyr d^thol o wahanol geiih,,dlo,-dd a wnaijt i fyny Brv(ain Fawr a'i chyfwlad. Fel enghraifft o bolisi ein gwyr gwladgar yn y ddinas, y mae heddjrw Sanson uchel eu diwylliant m-own cariad a delfrydau a datblygiadau Cymru fel cenedl, a dyna un paham y dygir gweithr^doedd y Cymrodorion ymlaen yn y ddwv iaith. Yr oedd cymaint o urddasolion vr Alban. y Werddon, a Lloegr hefyd ag aelodeeth ynddi, ac nid oedd mo'r help fod darpar ar gyf<r v gwyr hyn weithiau'n angenrhaid bwysig er mudiadau cenedlaetliol o fewn ein pyrth, Yr Athro W. J. Jones a gynhygiocld lwnc- destyn "Cymdeithas y Cymry Cymrneg." Dwyn ein plant i fyny yn swn ein hiaith o^dd ei fyrdwn iach yntau a'r Meddvg Rhys Jones yn cydnabod ar ran y s,afydlip,d. Y Pareli.. TIiomas T l ugh,?;, ,Nlii-inv St,roet, a Y Parch. Thomas Hughes, Minny Street, a gyfhvynodd yfair Ein Gwesteion." Canwyd alawon gan Air. George Jones, a Mr. Ernest Matthews yn ei gyfeilio. I Ddewi Fychan y mae'r el od yn ddyf. dus t rrn lwyddo o waith y Pwyllgor gysta1 i lunio noson Gym- reig hollol i drigolion dinas Caerdydd ac Ifano, a, i fedr arferol, a gynllaniodd rediad a geiriad y rhaglen. Bu'n am7wg yng nexyyliau Dewi Sant eleni fel trpfnydd y pashiant Rhwysg a HwyJ Siroedd Cymru," a chwar- aewyd gan Gymreigvddion Rhondda vn y Pentre. Y Prifathro Roberts oedd gwr gwadd Cym- rodorion y Bont, set Pont y pridd. Nid oes foneddwr mwy ei ddyfal barhad gyda ffyniant Llyfrgell Genedlaethol ag eithrio Mr. Lleufer Thomas. Gwnaeth apel am weithgarweh y Deheubarth ymhlaid y trysordy newydd i ISn ein cenedl. Mynnodd Cymrodorion Qjmlais—lie y mae Gwilym ap LIenion a J. Walter Jones, B.A., yn dygnu arni eu goreu glas gycla.'r Gymraeg -yr Athro Joseph Jones, M.A.,B.D.,yn wr gwadd, ac fe symbylodd y diwinydd o Aber- hondda werth y ddwy iaith, i gydredeg yr yrfaahwy i feibion a merched yr oes hon. Ni ellir cyhuddo trigolion Pontardawe o rortyn ofnusrwydd calon gyda. gwaith y Gym- raeg, ond eto i gyd m»thia.:Vt a fu ar y mudiad o gael cofio Gwyl Ddewi eleni. Gair yn ei bryd fel arfer ddaetli tros fant yr amryddawn L"w Tegid o Bangor Fa wr, oedd wr gwadd Cymrodorion Caerfyrddiin Hoff ganddynt gwm-,ii'r Ll,,w a chu iawn ganddo ef hefyd ydyw Dvffryn Tywi a'i deleidion aniari, roddodd gvmaint o en^iniad i rai o emynau goreu'n hiaith. Elwa ar yr eigion agored a Wlla Abertawe, a dywedir taw hi ydyw cino'fan ffervllia^th ddiwytiaf y byd. Arferai Lord Swansea, chwedl ei Saeson, "ôn amdar i as the largest metallurgical centre in the worldYs gwn i a ydyw fy sillebiaoth Seisnig yn gywir 1 Wei purion ddigon oedd y rhodd o £ 1,000 a gyflwynwyd gan Faer Abertawe tuagat gronfa'r Llyfrgell Genedlaethol. Aed ymlaen yr asbri haelionus trwy Gymru benbaladr V gydag eithrio'r Drefnewydd, wrth gwrs. Mae eisieu arian arnynt hwy i fagu swrn o frithyilod blwydd j-ni Hafren am fod ffrydiau llaidgymypg plwmgloddiau y Van wedi gwaelodi'r afon am filltiroedd a'u gwenwyn » rhugl. Felly February Red a March Brown y sydd fwyaf wrth fodd calon pobl dirion hen fwrdeisdref Robert Owen. Cynha!iwyd Eisteddfod Cadair y Cymer Gwyl Ddewi eleni, pryd yr ymwelodd vr An- rhydeddus Roland Phillips a'r lie fel ei llyw- ydd. Beirniaid Cerdd, Jacob Gabriel a D. W. Lewis, F.T.S.C., Brpiame-n, a Mr. Owen Williams, F. T. S. C., Caerdydd. Beirniad y Fwngloddiaeth, E. S. Williams, M.E., Porth ac Ifano yn beirniadu'r farddonic.eth. Dvf- farnodd am englyn Y Dyferyn i ddau oedd gyfarta!, eef T. T. Matthews, Cwmtwrch a R. Teifi Rees, Ceardydd. Adrodd" Araith Caswallon Edwin Parry, Gilfach Goch. Am bryddest y gadair, testyn "Difyrrion Bjnvyd," yr oedd deg yn ymorchestu. Yr oedd yn. falch fod cymaint i mtwn amdani, arwydd ein bod yn parhau yn genedl feddyl- gar. Cadeiriwyd gyda gofal a thrylwj-redd tpilwng o Eisteddfod Genedlaethol (medd y Glamorgan Free Press). Enw'r buddugwr oedd y Parch. Evan T. Evans, Morfa Netyn, a'i frawd cedd yno, sef Mr. D. Ceredig Evans, Mountain Ash, a gadeiriwyd. Blinedig lluddedig lIwyddodd-heb anair I'w gadair a gododd Hawdd i bawb weiddi o'u bodd Mai y gwr yma gurodd. Ni fedd Wjniedd ei wynnaeli :-iia Gvrent. Un ei gallacli 0 Forgannwg a'i fwg afiach, I Nevin pi ar nwyf iach. Richard Richards (Gwyrnio), Cymer. Evans, gwnest gan orchestol,—a- erys Yn gyfaredd bythol Hi geir yn faes rhagorol I wyr dysg yn hir ar d'ol. -0--