Y Darian

0 Bontardawe i Gaerdydd. GAN DELYNOR TREBANNOS. Tra'r oeddem ym Mynwent y Groeswen (paid a blino ar y fynwent, ddarllenydd, "canys dim end gair sydd gennyf -im dani), syluem ar Dawelfryn yn ymgvnghori a llyfr vn awr ac eilwaith, ac un tro ymesgus- ododd g-da'r ddihareb ganlynol: "Goreu cof, cof llyfr." O'r gore, ond nid dyna'r gair olaf am y cof- lyfr yna," ebe'r ysgrifennydd tan ei ddannedd. Wedi gollwng o'm llaw y llith ddiweddaf i'r "Darian," mynych y cofiat mor gymwys y ddihareb uchod, canys cyn i'r cwmni ymadael o'r "Manse," buom mor hy' a gofyn i Dawelfryn os oedd modd cael gafael ar gof-lyfr cyffelyb i'r un crybwylled- ig, ac yn y fan taflodd ar y bwrdd y gweddill gopiau oedd ar law, rhyw wyth neu ddeg o honynt. Hanner coron oedd ei bris ar ei gyhoeddiad," eb efe, "ond swllt yw yn awr." Nid oes raid i mi ychwanegu eu bachu oil gan y dosbarth, ac i Dawelfryn gael ei ofun am danynt yn ddi-stwr. Teitl y gyfrol gynhwysfawr yw "Pebyll Seion hanes ymdaith Cynulleidfaol- iaeth. A oes rywun neu rywrai yn meddwl cyhoeddi ail-argraffiad o honi? Beth bynnag, y mae yr hanes diddorol a gynhwysir ynddi yn hawlio hynny. Tra yn son am lyfr, onid purion gymwynas ag "Ysbryd y Deffro fyddai cyhoeddi llyfryn rhad ar hanes a buchedd yr enwogion sy'n naear y Groeswen; llaw-lyfr a werthid i'r Pererinion fel y cynhyddai di- ddordeb yn y coffadwriaethau teil- wng? Hanner gair i gall. Wel, am "Bebyll Seion," melus yw y gwaith o'i darllen, a grymus yw yr addewid o roddi ei benthyg eisoes i fwy nag un ag sydd o gyffelyb chwaeth a'r cwmni yn y gobaith y bydd o gym- aint budd iddynt ag y mae i ninnau. Yn awr, wele ni oil yn gom- fforddus y tu fewn i'r modur, a'r gyriedydd yn rhoi tro neu ddau ar ei gorn blaen, ac yna yn esgyn i'w gyfrwy ar ei war, ac yn trafod ei lwyth fel pe buasai deganaid neu fasgedaid o adar; pawb yn llawen o gwmni Brynfab a Thawelfryn eto; hwythau mor garedig a dal ymlaen am Gaerffili, a phe buasem yn gwybod y bore hvvnnw y byddai i ni fyn'd heibio mor agos i Abertridwr buasa; yn hysbys i Dewi Aur ein bod yn ei ^Idisgwyl i ymuno a ni, er ychwanegu at ein hyfrydwch a'n llawenydd. Er hynny, melys yw meddwl am y ddau enwog a nodwyd mor barod oeddent i ennyn ein diddordeb yn yr hvn oedd o bwys a gwerth galw'n sylw ato bob ochr i'r ffordd; ond, wele ni yn disgyn yn Nhonyfelin, ger yr hen gapel y bu'r dawnus Gristmas Evans mor amlwg ynddo ac o'i amgylch ac ymhell o'i olwg yn ei ddydd. Dyfal- wyd llawer wrth sbio ar yr hen adeilad cyffredin ei ddrych, ond sy'n awr yn dai annedd, ac awd ymlaen ac i Gaerffili, Vnd heb fawr o hamdden i sylwi ar ddim, canys i'r rhan luosocaf o honom yr hen Gastell ardderchog ei gadernid oedd y brif atynfa. Yr ydym yn awr ar ffordd droellog a chul yn ymlwybro'n hirheglog tuag ato, ac a'n llvgaid yn disgyn ac yn aros arno yr ydym yn cyrraedd porth yr amgylchfur. Taled pob un ei doll yw hi yma, grwgnached a sawl a fynno, a chan dalu bu ychydig o rwgnach gan rai hefyd. Wredi bod yn chwarae "sefyll yn syth yn erbyn yr hen dwr gogwyddol sydd wrth y fynedfa, awd i chwilio yr hen gaerfa gref a dychmygu maint y cyfrolau a'r math o hanes a fyddai pe y rhoddasid clust, llygad a lleferydd i gadarnfa mor hynod. Mud safem ar y ceyrydd Gan syllu dros y fro, A gwelem gledd 'rol cledd yn rhoi Rhyw druan yn y gro: 'Roedd su o fewn y tyrau Brudd-gofiai lawer oes, Yn marw ar ei gwaedlyd gledd A malldod yn ei moes. Ymholem,—a fu yma Ddadlenwr "Hawliau dyn," A hawliau'r iaith, sef iaith y wlad, Yn llosgi ar ei fin? Er hynny, y gyfrinach Ni ddeuai ffordd y clyw, Ond rhoed i'r tyrau glywed iaith Hen Walia eto'n fyw. (I barhau.) [Nodiad Y mae y gweddill o'r ysgrifau diddorol hyn mewn llaw o'r diwedd, ac os yn bosibl daw'r oil yn y nesaf.-Gol- ]

I Delft. Efe enillodd gadair Goodwick, Wyl y Banc. Testun, "Yr Aelwyd Gym- reig. Teifi hardd, ein twf yw o-o'r, Good- wick Aeth a'r gadair eto; Hen aelwyd wnaeth anwylo, Ac yn ei gerdd, cawn ei go. Unarhugain !-doed rhagor-o dderw I ddewrwas ein goror; Mae'i enw'n fwy na mynor, Un tirf yw' mab tref, a mor. LLEW MORGANNWG. I Llanishen.

Nodion o Bell ic Agos. I > GAN OHEBYDD RYMNI. I t Bum yr wythnosau diweddaf yn yfed o awelon iach cylch Aberystwyth yn nghwmni diddan y cyfaill adnabyddus Mr D. Jones, A.C.. Bargoed. yr hwn a edmygir mewn cylch eang fel lienor coeth a cherddor gwych. Ni bu dau gyfaill mwy cydnaws gyda'u gilydd er- ioed. Y peth cyntaf ar y Castell ddenodd ein sylw ydoedd y Maen Llog a'r Cyleh, ynghyd a'r Siroedd Cymreig yn cael eu nodi a llythyrennau ein hynafgwyr Derwyddol. Dringasom yn ol traed yr Archdderwydd Dyfed i ben y Maen Llog, a chynhyrfwyd yr awen yn ddi- ymatal. Caiff Brynfab hwynt yn fuan. Diddorol ydoedd gweled y niferoedd yn ceisio meistroli y llythyrennau, yn Saeson a Chymru, ond yn methu. Y peth nesaf ar y Castell ydoedd bechgyn a. genethod y gweithie yn dyrfa fawr yn arllwys allan eu teilentau mewn canu ac adrodd. Ond rhaid dweyd nas gallem hoffi y rhai hyn o herwydd eu hysgafn- der trystfawr. Gymry anwyl, byddwch yn fwy gweddaidd ac ystyriol. Os canu emynau o fawl i'r Goruchaf, na fydded i chwi fod mor ddichwaeth ag ymostwng ar unwaith i ganu maswedd. Mawr hydderwn y ceir diwygiad yn y cyfeiriad hwn yn y dyfodol. Yr olygfa fwyaf synfawr y buom yn llygaid dystion o honi ydoedd galwad y Mor-filwyr (Reserves) boreu Sul cyn y diweddaf. Arweinid hwynt i'r orsaf am chwech y prynhawn gan y Seindorf, a miloedd o bob rhyw yn eu hebrwng. Canwyd ar eu hymadawiad "Farewell," ond yr oedd yno lawer a'u calonnau yn drwm, a dagrau lu yn ymsaethu o'i llygaid, am fod yr ofn yn gryf nas gwelid hwy mwy yn llonni eu haelwyd- ydd o swyn a chan. Yn ystod yr wyth- nos ymadawodd y miloedd oeddent yn gwersyllu hwnt ac yma ar hyd y gwas, dadeddau cylchynol mewn ufudd-dod i'r alwad. Gwacawyd llawer ar y lie erbyn dydd Sadwrn. Wedi glanio gartref, cawsom fod llu wedi eu galw i'r un gwasanaeth, a theimladau briw ar eu hoi, heb son am y dyryswch cewn amgylchiadau teuluol. Yr ydys yn prysur barotoi i gyfarfod y cyfryw. Mae drudaniaeth nwyddau ymborth, er mwyn cyfiawnder a heddwch, wedi cael ystyriaeth fanol, a phwyllgor i reoli gwerthiant nwyddau o weithwyr a siopwyr wedi ei ethol, ac i gyfarofd nos Fawrth a nos Wener bob wythnos dan lywyddiaeth annibynol y prif or- uchwiliwr R. Rutherford.

Colofn y Belrdd. I Cyfeiried ein cyfeillion barddol eu cynhyrchion i I Brynfab, Yr Hendre, Pontypridd. Y DAGRAU HYNNY. I Llawer i helynt a thro ar fyd Aeth at y pethau a fu. Er i'th adewais, fy nghariad glyd Yno, a'th ddagrau yn llu. Gwelais dy ddeigryn-y deigryn mwyn, Gwelais e'n cwyso dy rudd; Tra yr awn ffwrdd o dy loew swyn,— Myned am lawer i ddydd. Teimlais yn wlyb gwrlin dy wallt Dan yr helygen, fy ffrind, Llifai yn greulon dy ddeigryn hallt Awr y ffarwelio a'r mynd. Seren fachludodd dros ffin fy nos, Glynodd dy ddagrau er hyn, I Byth fel ysbrydion, f'anwylid dlos, I Codant im' stafell yn wyn, yn wyn. NA FYDDWCH GAS I GYMRU. I Bob gwlad byddwch dirion I'm Cymru fach i,— A mag i chwi ddewrion Weina i chwi. Un anwyl yw Cymru, Gwlad Megan a Gwen; Y wlad sydd yn canu I'r Faneg Wen. Rhai anwyl yw meusydd Fy ngwlad-O 1 fy ngwlad, Ac anwyl ei mynydd A'i blodyn mad. Drwy'r byd 'does ei thebig Am gerddor a bardd, A salm gysegredig,- Mae'n Gymru hardd. Bob gwlad, byddwch dirion I'm Cymru fach i, A mag i chwi ddewrion I'ch gweini chwi. TORIEL. GWELL CANMOL CI FO'N I CHWYRNU. Gwell tynu llaw dros war ci drwg Na gadael iddi gnoi; Mae gwir addfwynder yn lladd gwg, A Hid sydd rhagddo'n ffoi. Os daw i'n cwrdd pan ar ein rhawd, Gymeriad llidiog cas, Argraff u geisiwn ar ei nawd, Ragoriaeth rhin a gras. W rth weini tangnef ar y ffol, Fe leddfa'i nwyd a'i gri; Os brathu wneir, ceir brath yn ol, A cholli wnawn ein bri. Mae ysbryd da yn gwneud ei ran, Mae'n lladd pob gwenwyn du; A chusan cariad yn y fan Arbeda ddrygau lu. Ferndale. JOHN HUGHES. CARU BYWYD. I (Efelychiad.) Mae bywyd a minnau yn caru yn ffyddlon, Gan rodio y daith gyda'n gilydd yn lion. Yn ami fel pe baem ddau blentyn yn chwarae Ynghanol y blodau, heb ofid i'w bron. A bywyd sy'n tynnu yr oriau dymunol I'w plethu fel blodau o gwmpas fy mhen A minnau yn gwisgo y bleth, ac yn gwrido Pan ddywed fy mod fel brenhines fach wen. Pan wywo y blodau, pan ddaw'tywydd garw, Arhoswn yn ffyddlon i'n gilydd heb fraw; Siaradwn, cynlluniwn yn ffyddiog a dedwydd, Darparwn yn ddiogel at amser a ddaw. Ond, ar rai adegau, er maint fy nhaer- ineb Am gaelsrhyw ddedwyddwch, bydd ef yn nacau, A minnau am hynny yn digio-ond wedyn e Rhydd gusan-a dyna ni'n ffrindiau ein dau. > Yn deilwng o eneth, gofidiaf ef weithiau Gan dd'wedyd yn sarug (er profi ei ffydd) Fy mod am ei adael, a myned at Angau, Ei gryf gyd-ymgeisydd, a'i elyn ryw ddydd. Bydd ef wedi hynny yn llawer mwy ffyddlon, Eiddigedd wna'i gariad yn gryfach o hyd. Wrth feddwl fod arall am ddoLo. i'w orchfygu, Ffyrniga,—'run fath a'r cariadau i gyd. Ac ar i mi dyngu fy mod yn ei garu- Ei garu yn ffyddlon, ar waethaf pob dim, Ac er iddo yntau, er profi'i ffyddlondeb, Roi, trwy bob anadliad, ei gusan serch im'. Mae un peth yn sicr, rhaid imi ryw ddiwrnod Ei daflu ef heibio er teced ei lun, Ei dwyllo'n y diwedd i fynd at ei elyn, A phrofi yn ffyddlon i Angau ei hun! Senghenydd. ENID HUGHES. FY HEN GARTREF. I Gyda'th bwyntil, wych arlunydd, Drwy ddychymyg tyr'd am dro At y bwth sy'n nghanol pinwydd, Lie mae'm genedigol fro; O I na fedret roi darluniad Cywir o'r hen fangre gu, Ond nis gelli gael disgrifiad All roi gwisg i'm teimlad i. Dyddiau mebyd ddedwydd dreuliwyd Fel breuddwydion melys iawn, Ail i wynfa oedd yr aelwyd Lle'r arferem gynta'n dawn; Erys eto fyw atgofion, Rhwymyn serch a'u ceidw'n ir, Para'n fythwyrdd fydd cynghorion Dwys fy mam-hyfforddes bur. Gweled blodau "man blu Eden," Cain, amryliw yn yr ardd, Dwylaw mam, bob tro caihanidden Fu'n eu trwsio, 0! mor hardd! Diwyd bu yn plannu blodp-u Hyd y lwybrau, O ro'ent glws A'r gwyrdd-lwyni fel colofnau Beraroglent wrth y drws. Ha! ni threulia dillad amser 0 dan lwydni blwyddi maith, Nis gall henaint ddifa f'hoffder, Na dig aeaf nis gall 'chwaith Sibrwd enw yr hen fwthyn Wna pob awel ar ei hynt; Yn y meddwl mynych ddarlun Dynaf o'r dedwyddwch gynt. Hen alawon stormydd Ebrill Y'nt fel miwsig yn fy nghlust, Swynol oedd y gog a'i deusill, Ac mae'm hiraeth heddyw'n dyst; Er i awel adfyd chwythu, A'r telynau fynd yn fud, Serch a chariad fynn gartrefu Yn y bwthyn hwn o hyd. MURMURYDD. Bronllwyn, Gelli. Y BWTHYN CYMREIG. Fwthyn prydferth! 0, mor siriol Yr edrychi ar dy sedd; Dywed wrthyf, fwth henafol. Pwy fu'n lliwio'th hudol wedd? Carwn i ti adrodd i mi Hen helyntion oesau fu, A thangnefedd yn cartrefi Rhwng dy furiau gwynion di. Pwy fu'n gosod dy sylfeini 1 PWY fu'n llunio'th fagwyr hardd ? Pwy fu'n plannu'r wylaidd lili Sydd mor dlws wrth berth yr ardd ? Pa saw l gwefus fu'n bendithio Ffrwytha.u per dy Berllan iach? Pa sawl teithiwr blin fu'n drachtio Gwinoedd pur dy Bistyll bach 1 Pa sawl emyn tyner luniwyd Ar dy aelwyd gynnes lân '? Pa sawl gweddi frwd offrynwyd O'r hen gongl wrth y tiln ? Pa sawl mam fu yn pryderu Uwchben cryd ei baban iach? Pa sawl angel gafodd lety Dan dy fargod, fwthyn bach 1 Gwelaist eni llawer gwanwyn,— Dolydd yn eu gwisgoedd gwyn Gwelaist heulwen iach Mehefin Yn prydferthu pant a bryn Er fod olion y gorffennol Ar dy fargod, fwthyn cu, Aros yn dystiolaeth oesol Ar dy orsedd yr wyt ti. Bu awe Ion lllwyn y boren Lawer canwaith -ar eu hynt, Yn chwibanu rhwng dy furiau Salmau hedd y dyddiau gynt; Mil a mwy o drugareddau Fu'n sirioli'th aelwyd wen; Hafau lu fu'n tywallt ffrydiau 0 brydferthion ar dy ben. Fwthyn sanctaidd! mor ddiroares, Wyt yn caru bod a byw; Mae dy aelwyd wen yn gynnes, Mae dy byrth yn llawn o Dduw O na allwn lwyr ddehongli Swyn dy gyfareddol fri; Fel y gallwn berarogli Mewn prydferthwch fel tydi. TOM DAVIES. Cymer, Porth. LLANW CWPAN PROFIAD. Mi glywais ym more fy mywyd, Pan oeddwn yn llaw fy nhad, Fawr son am y "croesau" a'r "gofid" Gan lawer o "seintiau'r" wlad; A minnau yn synnu wrth wrando Ar gwynion seintiau y llawr, Pob un yn ei ddull yn darlunio Ei "groes" yn y "Cystudd Mawr." A chymhleth a'u geiriau 'roedd dagrau loes Nes gwneud i mi holi: Pa beth ydyw Croes 7" Ar noson hir, hir yn y gaeaf, A'm chwaer fach mewn am do gwyn, Cwrdd gwylnos"—nid byth yr anghofiaf Fy nhad a mam "yn y glyn" Eisteddwn ar stol ddigon garw Mewn cornel, yn ymyl fy mam Penliniai hen sant ddigon gwelw Gerllaw, a'i galon yn fflam Wrth siarad am "groesau" y byd wrth ei Dad,— Ac wylo'u calonnau wnai mam a fy nhad. Mi geisiwn ddehongli y dagrau Lladradaidd yn llygad nhad Wrth wrando'r pregethwr ar Suliau Yn son am yr hyfryd wlad" --¡ A gwyliwn fy mam dyner-galon A'i chadach ag ymyl ddu Yn sychu y dagrau pur, gloewon A befrient eu llygaid hi. Ac wylwn fy neigryn, nis gwn i paham, Os nad am fod deigryn yn llygad fy mam. Ysjbiwn ymlaen i'r dyfodol, Gan sefyll ar drothwy f'oes, Edrychai y blodau mor swynol, Ni thybiwn fod danynt "groes" 'Roedd bwrlwm afonydd pleserau Yn swyno fy mryd yn lan, A dawnsiwn ar balmant mwynderau Heb nodyn Heddf yn fy nghan. A thannau fy nghalon yn fiwsig i gyd, Heb wybod agosed oedd "croesau y byd. Diystyr fy nghamrau y cerddwn Heb bwysau gofalon byd, I Iwybrau'r dyfodol, y tybiwn Mai mel oedd ei flodau i gyd; Pruddhaodd fy nghalon, a'i thannau Gyffyrddwyd gan awel siom Pan deimlais fod "drain'" dan y blodau. A'm hysgwydd dan "groes" mor drom, Edrychais drwy ddagrau yn ol dros fy oes, A'm calon yn gwaedu gan bwysau fy "nghroes. Melltennodd ar lenni fy meddwl Atgofion am "gewri" gras, Fu'n son am y Groes, ac am gwmmwl Pan oeddwn dan wybren las; Wrth gofio am saint y gorffennol, A'u Honder wrth ddwyn y groes, Try siomedigaethau'r dyfodol Yi winoedd i gwpan f'oes. Diolchaf yn awr am y profiad a ges, Os pell yw pleserau, mae Gwynfyd yn I nes. I Abertyleri. J. B. JONES.

Datblu Pnm-canmlwyddiant huno Owen, Tywysog Cymru Nodiad.Anfonesid yr awgrymiad- au hyn gan Mi-. T. Mathews, Llan- debie, i Bwyllgor Gweithiol Undeb y Cymdeithasau Cymraeg.] I AWGRYMIADAU. N odiad. -Derbyniwyd awgrymiad- au oddiwrth y Gwyrda D. Lleufer Thomas, Lewis Da vies, a P. J. Whel- don. Ychwanegwyd atynt gan yr ysgrifennydd. Gan fod rhyw gymaint amryfusedd parthed y pum-can-mlwyddiant, wele'r profion i. Ar y 5ed o Orffennaf, 141 5, dir- prwyodd Harri V. Syr Gilbert Talbot i gael amodau hedd gan Owen. 2. Dywed yr Annales Owenni Glyndwr exliber Vet: script Per Lewys Morgannwg "MCCCCXY ydd aeth Owen mewn difant yn gwyl Fathau yn y Cyn- haeaf. 3. Ceisiodd Harri eto amodi a Meredydd ab Owen tua'r 21ain o Fedi, 1416, gan fod Owen wedi marw. Yr awgrymiadau-er anrhydeddu y Tywysog Owen (a) Nodi'r fan lie huna a chofadail. Credaf gallaf brofi hyn yn fy llyfr ar fywyd Owen.—T. M. (b) Codi cerflun o honno yn y He neu'r lleoedd tnwyaf tarawiadol, i.e. i. Yn Aberystwyth ar y Gastell, lie seliodd ei gyfamod a brenin Ffrainc. 2. Corwen. 3. Dolgellau. 4. Machynlleth. i. Caer Drewin. (c) Trelni paentio mur-luniau er arddangos cyfnodau yn ei fywyd, e.e., yn 11 1. Athrofa Cymru. 2. Y Llyfrgell Genedlaethol. 3. Rhywle arall. Kisteddfodol: (a) Rhoddi awgrymiad cyffredinol fod pob Eisteddfod gynhelir yn 1915 i gael rhywbeth yng nglyn ag Owen ar ei rhaglen. (b) Gofyn i'r beirdd, cerddorion, ac haneswyr gyfansoddi ar gyfer yr ach- lysur. Addysgiadol (a) Gofyn i'r Llyfrgell Genedlaeth- ol ac i'r Amgueddfa Genedlaethol drefnu arddangosfa arbennig i'w hagor cyn yr Eisteddfod Genedlaethol yn Aberystwyth, ac i fod yn agor dros amser yr Eisteddfod. Yr arddanghos- fa i gynnwys unrhyw beth a ddeil berthynas a hanes Glyndwr. (b) Gofyn i'r Bwrdd Addysg alw svlw at y Pum-can-mltvyddiant hyn, ac i drefnu i fywyd a neges Glyndwr j fod yn destyn arbennig ar ddydd Gwvl Ddewi, 191 5. (c) Pererindodau; un yn arbennig j yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol -creill yn y gwahanol ardaloedd. (d) Gofyn i'r Ysgol Haf Gymreig d'refnu darlithiau arbennig ar gyfnod Owen Glyndwr. (e) Gwneuthur ymdrech arbennig a phendant i ffurfio amgueddfa leol o bopeth sydd yn dal perthynas a byw- yd a chyfnod Glyndwr, neu yn taflu goleuni Arnynt. Fod y casgliad i'w gadw yng Nghorwen. (f) Ymdrech i gyhoeddi popeth a wnelo a'r. Tywysog Owen. (g) Cyhocddi llyfryn o awgrymiad- au i gynorthwyo cymdeithasau, etc., i ddathlu yr amgylchiad. Bydd yn dda iawn gan yr ysgrifen- ydd dderbyn yr unrhyw awgrymiad arall. T. MATTHEWS..

'Y DARIAN' YW'R UNIG BAPUR CYMRAEG ANENWADOL YN Y Oelieubairtli. A'R PAPUR GOREU I Aelwyd y Cymro. Printed and Published for the Propiietors, The Tarian Publishing Co., Ltd., by W. Pugh and J. L. Rowlands, at their Printing Works, 19 Cardiff igtreet, Aberdare, in the County of Glamorgan