Y Dydd

HANES PLWYF C liLYN1 N. V .P F'AN OisLYNIN. o\ v PENOD XVI. Wrth edrych yn ol drwy ysbienddrye a hanesyddiaeth, cawn fod Plwyf Celynin, fel plwyfydd eraill Meirion a Gwalia oil wedi myned drwy gyfnewidiadau pwysig yn wladol a chrefyddol. Dengys olion y cestyll cedyrn o'i fewn, &c, fod rbyfeloedd ac ym- laddau poethion wedi ysgubo drosto fel cor- wynt, a pha faint o ddifrod a galanastra dychrynllyd a ddygodd hyny oddiamgylch, a pha sawl gwron dewr a gollodd ei fywyd wrth atnddiffyn hawliau ei wlad a'i gened!, ie, yn Mhlwyf Celynin, nid ydym yngwybod ond pur ychydig. Ar yr un pryd, y mae yn dra thebyg na chymerwyd ac na ddym- chwelwyd i'r Jlawr y fath amddiffynfeydd a Chastell y gaer a Phared y Gefnhir, &c., heb ymosodiadau blinion, ac heb i lawer o fywydau dynol gael eu colli. Na, nid Celynin dawel a diderfysg fel yn awr a fa y piwyf bob amser. A phwy wyr pa gyfyng- der milwrol a fuyn y Bwlch, neu gyftafan ag oedd o bosibl yn taflu yr eiddo Rhuddlan i'r cysgod yn Hwyr a fu ar Rhosletan (Rhosy- liefsin). Y tebyg yw y bu yma gynghorau pwysig hefyd yn cael eu cynal amser a fu, a rhai hyny yn dal cysylltiad agos, hwyracb, a materion gwladol y wiad yo gyffredinol. Y mae hanes ac olion Llys Bradwen yn milwrio o blaid y syniad* bwn, canys y mae ystyr gyffredin ac uniongyrchol y gair llys yn golygu yn benafle o gynghor, ,&c., megys "llys Pilat, lIys oarn," a'r cyffelyb. Nid yw fod Bradwen yn preswylio yn ei lys yn diddymu y dyb hon; ond i'r gwrthwyneb, yn hytracb yn ei chadarnhau gan y gallai y peudtfig urddasol breswylio mewn un rhan o'r llys, a gweini barn yn y rhan arall o hono. Yn fasnachol a chelfyddydol hefyd bu y plwyf hwn yn nodedig bell yn ol; ond rhytedd y gwelliantau agymerasant le ynddo yn yr ystyron hyn yn ystod y triugain mlynedd diweddaf. Ond o bob gwedd dy wyli a fu yn cymylu y plwyf hwn ei wedd foesol a chrefyddol oedd y dduaf o lawer iawn. Prawf ei gromlechau a'i feini Derwyddol mai Derwyddiaeth noeth oedd ei grefydd amserau pell yn ol, a cbeir befyd ddigon o brofion fod PabydJiaeth wedi cael lie i roddi ei throed i lawr ynddo. Bu Riteibiaetb a Dewiniaeth hefyd yn fagl i'w drigolion, a'r gred mewn ysbrydion a drych- ioliaethau, &c yn ffynu yr. mysg y werin am oesau a chenedlaetbau lawer. Chwareuydd- iKethtn hyuredig a geid ynddo, megys cicio y be I droed, chwareu cardiau, yraladd ceiliogod, gwyImabfiantau, ac anterluliau p'r cyffelyb, yn nghyda llu o c-rffrton annuwiol eraill rhy lluosog i'w henwi. Yn raddol, torodd gwawr, a daeth gweli golwg o ryw- faint ar gyflwr moesol a chrefyddot y plwyt: Cawd eglwyp ynddo trwy law St. Celynin, *i'r hon y dechreuoud v bobl gyniwair i wrando yr efengyl. D .on tebyg fod ei haddoliad y pryd hwnw y gymysg o ryw gymaint o Babyddiaeth ac ucheleglwysydd- iaetb, a bu hen arferion ac otergoelion y trig- olion am ganrifoedd yn gwisgo yoiaith, ie, prin y maent wedi eu llwyr ddilea eto, yn enwedig yr ofergoelion! Gallwn gasglu fod defodau addoliadol Llanfendigaid yn y cwr debt uoi eithaf i'r plwyf, yn gystal a'r Eglwys Goel ar ei du gogleddol, yn fwy Pabyddol hyd yn oed na'r eiddo yr "hen Langelynin" a adeiladwyd drwy orchymyn St. Celynin, o'r hyn lleiaf, dyna rediaci y traddodiad, &c., am danynt. Poed fo, amlwg yw fod yr eglwysi hyn yn perthyn i'r "cyfnod Pabydd- ol" ar y wlad. O ddyddiau Sant Celynin, tua'r chweched ganrif hyd y ddwyfed ganrif ar bymtheg nid ydym yn cael gair o son, hyd y gwn i, am YmneiUduaeth, a "phreg- ethu teithiol" yn y plwyf. Gwir y dywed traddodiad ddarfod pregethu yr efengyl gyntaf gari Ymn-illduwr yn mhlvvyf Celynin, yn yr Hafottyfach, ger Arthog, vn 1660, nell yn fuan ar ol hyny, set' gan Hugh Owen, Ysw., o Fronyclydwr, gan yr hwn "yr oedd deg neu ddeuddeg o leoedd y byddai yn arfer pregethu ynddynt yn siroedd Meirion a Threfaldwyn," &c. Poed fo am hyn, nid wyf fi wedi cael yn ei hanes fod unman yn y plwyf hwn yn cynwys yr un o'r "deudder lleoedd" hyny, ac ymddengys i bregethu teith- iol ymneillduol golli tir yn y parthau hyn ar ol dydd Mr. Owen/ er maint a fuasai ei lwvddiant et'gyda'r, gwaith da! Ar yr un pryd, ymddengys yn rhytedd os na fu Mr. Owen yn pregethu mewn rhyw gwr o Blwyf Celynin, ac yntau wedi ei eni a'i fagu yfi Llanegryn, bron ar ei derfyn! Hwyracb na chofnodwyd byn yn ei hanes, neu fy mod i heb ei weled. Yr wyf yn ail ddweyd na welais i ddim haneeiol yn peri i mi feddwl fod pregethu yn neillduol yn y plwyf hwn yn flaenorol i'r ddwyfed ganrif ar bymtheg. Dy wed Metbodistiaeth Cymru wrth draethu am lafur y Parch. John Ellis o'r Abermaw, "Nid oedd un cyngborwr yn y fl. 1758, i'w gael o Roslan, yn sir Gaernarron, hyd Machynlleth, yn sir Drefaldwyn. Nid oedd William Pugh, na Lewis Morris, eto wedi dechreu cynghori, nac Edward Foulk, Dolgellau," &c. Ymddengys wrth hyn fod gweinidogaeth selog à llwythianus Hugh Owen wedi myned heibio, a chyfnod isel ar Y mneillduaeth wedi dilyn hyny, dim "un cynghorwr o Roslao yn Arfon, hyd Fachyn lleth yn Nhrefaldwyn! (I'm barhau). .:t¡;.