Llais Y Wlad

CHWEDLONIAETH A CtiYFRINION Y CYMBY. Dyfynir a ganlyn o'r vVasg American- a iylfaenydd cyntaf y gyfundraetli chwedl- O' ol hon, sef Barddas y Cymry, ydoedd L ewelyn Sion, yn yr 16eg ganrif, a'r Dr. f)1 In Dafydd Rhys, ac Edward Dafydd o IV.rgam, ond a aiidrefnwyd gan Idnson a JoJo Morganwg, ac yn y blynyddoedd di- vaddaf hyn, y mae yn cael ei dadleu gan C 1- disgyblion o dan yr enw "Barddas < ristionogol (?) Cyn sylwi dim ar gyfrinion ac Athraw- 5 ethau y gyfundrefn chwedlonol hon, er ) 4wyn i'r darllenydd ddeall y gyfundrefn ei holl raddau, rhoddwn o'i iiacn gryn- iiodeb o drefniant Idrison arni, fel y mae a ei ragdraith i ganiadau Llywarcn Hen. Yr oedd y beirdd wedi eu rhanu yn dri liosbarth hanfodol, sof Bardd Braint, y Derwydd, a'r Ofydd. Ond cyn dechreu ugiuro y dosbarthiadau hyn, y mae yn nngenrheidiol sylwi ar yr Awenyddion, jieu y Disgyblion. Yr oedd yr Awenydd yn gwisgo dillad brithion o'r lliwiau bardd- "nol-glas, gwyrdd, a gwyn. Er cael der- byniad i'r dosbarth yma, yr oedd yn ofynol fod yr ymgeisydd yn meddu ar foesau di- Irycheulyd, canys yr oedd yn anhebgorol iiugenrheidiol uwchlaw pob peth, i'r ym- geisydd fod yn ddyn da, ac anfynych y rhoddid iddo wybodaeth o ddim pwysig nes i'w ddeall, ei serchiadau, ei foesau, a'i egwyddorion, yii gyiiredinol, fyned o dan jbrolion llymion. Sylwid yn ofalus ar ei nwydau a'i gyneddfau, y rhai a roddid ar brawf pan na byddai ef yn disgwyl, ac yr oedd llygad cuddiedig oddiwrtho ef yn gefydlog arno bob amser, yn mhob man, ac ar bob achlysur dichonadwy, ac wedi cael gwybodaeth fel hyn o'i ben a'i galon, ar fyr, wedi trychwilio ei boll enaid, yr oeddid yn cael amcan lied gywir o'i eg- wyddorion, a'i alluoedd meddyliol; ac yn ol y gymmeradwyaeth a roddid, ao yn y dull a'r modd a fernid yn briodol, derbynid ef i'r cyfrinion, a hyfforddid ef yn athraw- laeth Barddai. Yn ystod ei sefyllfa o brawf fel disgybl, yr oedd i ddysguy cyf- ryw wersi a damhegion a gymrvvysai wireb- au y sefydliad, ac i gyfansoddi rhai ei hun ar ryw bwngc perthynol, athrawiaethol,neu foesol." "Bardd Braint oedd dill y radd gorph- oriaethol, neu ddosbarth sylfaenol yr :urdd. Nis gellld derbyn neb i'r radd hon nes iddo fyned o dan ddisgyblaeth reol- aidd yn mysg yr awenyddion. Gelwid ef ar Dl iddo fod yn llywyddu mewn tair gorsedd, yn un o'r gorseddogion, a byddai yn hollol gyimnwys i arfer holl swyddi toarddas canys o'r radd yma, wrth yr hon y cyssylltid pob awdurdod i atteb i hoU ddybenion y sefydliad, y cymmerid prif-fardd i lywyddu. Gallai efe gyhoeddi a chyniial gorsedd, derbyn disgyblion ac tMfyddion, gallai fod yn llysgenitfidnr yn y swydd o herodr, a gallai hyl-fordcii iou- engctid yn egwyddorion crefydd a moes- joldeb. Nis gallai bardd ddwyn arfau, gan mai cenad heddwdi ydoedd. Yr oedd hefyd i gadw cyf'rinach yn y modd mwyaf dihalog, ar bob achlysur^ rhwng y pleidiau a'i rhoddent ef mewn swyddi 0 ymddiried, ac nid oedd ef i goleddn un- rhyw blaid neillduol mewn crefydd na gwladwriaeth, gan fod hyny yn annghys- son a'i gynimeriad. Yr oedd y Bardd Braint, bob amser pan yn gweithredu yn swyddol, i wisgo gwisg unJljw o las yr wybren, yr hon oedd wisg neillduol yr urdd, gan ei bod yn arwyddlun o heddweh a gwirionedd, am nad oedd iddi amryw- aaeth lliw." Y Derwyddon oedd y cyfryw feirdd, o urdd y bardd braint, neu ofydd, ag a neillduid yn bennodol i gyflawni swyddi crefyddol, ac wrth yr enw hwn y gelwid gweinidogion crefydd dros hir amser ar ol troedigaeth y Brytaniaid at Gristionog- aeth, er iddynt fod am oeso,edd yn olieir- iaid paganaidd; ond prin y gedJjr galw .y rlilal a addolent y gwir Dduw mewn syml- rwydd yn bagani^id. Gan hynyj na ddychryned y d, uwiol at y syniad fod Derwyddiaeth yn fy.w fytlj yn yr ynys; ond chwilied ychydiZ iddi., a ilhenfydd nad yw crefydd batriarcbaidd kry.-Jain ddim yn fwy annghydweddol jL Christion- ogaeth nag ydoedd crefydd Noaii ,neu i Abraham. Er mai gweinidog cref-| ydd, yn fwyaf neillduol, oedd y Der-S wydd, gallai bardd braint ac ofydd wein- yddu fel y cyfryw, ar ol iddo gael ei sefydlu trwy dderbyniad i'r urdd mewn gorsedd. Nid oodd dim uwchafiaeth yn gyssyll^ifidig ag urdd Derwydd, swyddogaeth neillduoj., yn unig ydoedd, at yr iion yr ystyrid y?' ileill yn llavvn mur gyiaddas., ac yn wir, yr oedd bod yu Dderwydd yn arjvydd o angenrhaid ei fod yn Fardd jBraint, Qijd j •er mwyn cyfleustra, priodolwyd sefydliad. <crefyddl)l i ddosbarth neillduol o «rdd, tuj •wahanaethid wrth yr enw hwnw, .er inwyn; I'hoddi neillduolrwydd gweladwy l'wswydd,! 4jwyn ydoedd gwisgy Derwydd, yn arwydd- lun o sancteiddrwydd, ac yn neillduol o < wirionedd, gan eu hod o liw y goleuni, 'I neu yr hauL Yr oedd y Derwydd yn cael ei esgusodi oddiwrth l'ai swyddi oedd yn ddyledswydd ar bob un o'i- jleill. Yr Dedd sancteiddrwydd bywyd, ae #flwog- rwydd am ddoethineb yn ansoddau yr edrychid am danynt yn neillduol ynddo ef bob amser—efe oedd hyfforddwr mwyaf uniongyrchol yr ieuengctyd, ac efe oedd fardd trigianol ei randir, dyledswydd nad oedd rwymedig ar y lleill." Y drydedd urdd oedd Ofydd, sef gradd anrbydeddus, i'r hon y gellid derbyn ym- geisydd yn ddioed, heb fyned drwy ddis- gyblaeth reoMidd. Ymddengys i'r radd hon, yn mhfb amgylchiad o'i sefydliad neillduol, gael ei bwriadu i greu awdurdod a allai weithredu ar achlysuron damwein- iol, ar gynllun gwahanol i'r dull cyffredin o weithredu, er dwyn gwybodaeth i'r cyf- undrefn ag ydoedd yn anadnabyddus neu estronol i'r sefydliad cyntefig. Yn gy- flredin, y cyrnmwysderau angenrheidiol y oedd aduabyddiaeth o ddarganfyddiadau gwerthfawr meddyginiaeth, ieithoedd, &c., &c., ac nid peth hawdd, hyd yn nod yn yr urdd hon, ydoedd hebgor gwybod- aeth o brydyddiaeth ac athrylith atti: ond gellid gwneud heb hyny ar achlysur- on neillduol, pan yn meddu cyrnmwysder- au godidog ereill, canys urdd ddarbodol ydoedd hon, wedi ei sefydlu er i-nwyii dwyn pob peth defnyddiol a chan- moladwy mewn gwybodaeth, yn rheolaidd i'r gyfundrefn farddonol. Ond pa fodd bynag, yr oedd yr ofydd yn rhwym i ymgydnabyddu a'r defodau a'r traddodiadau barddonol, canys ar lawer digwyddiad, gallai yr urdd, neu'r sefydliad, gael ei gadw yn fyw trwy gyfrwng yr ofyddion yn unig, yr hyn nas gellid ei wneuthur pan oedd y sefydliad yn ei burdeb cyntefig, heb adnabyddiaeth o'i y I wir egwyddor, ei natur, a'i ddyben. Ystyrid fod yn twy anrhydeddus cael derbyniad i'r urdd ar ol cael derbyniad yn ofydd yn gyntaf, nasf wrth fyned drwy ddisgyblaeth hir o leiaf, dyma y syniad sydd yn ffynu yn bresennoL Gallai ofydd arfer holl swyddi barddoniaeth, ac yr oedd rhai gweithrediadau pennodol yn rhoddi hawl iddo, trwy rinwedd eu cyflawniad i raddau ereill, ar ol i'r cyfryw weithrediadau gael eu cydnabod gan orsedd. Bernjr yn gyffredin y gall bardd, os bydd o urdd ofydd, fel y cyfryw, gynnal cadair, neu isgyfarfod talaethol, mewn adeilad. Gwyrdd ydoedd gwisgj ofydd, yn arwyddlun o ddysg a gwir- ionedd am ei bod yn unllhv. Etholid yr ymgeisydd am yr urdd hon mewn gorsedd, ar gymmeradwyaeth flaenorol bardd graddedig o uti- o'r tair prdd, yr hwn a allai dystio oddiar ei wybodaeth ei hun, fod yr hwn a gynnygid yn gymmwys. Os na byddai yr ymgeisydd yn adnabydd- us i fardd, gallai cymmeradwyaeth barnwr, neu ynad, neu ddeuddeg o wyr cyfrifol, ei wneud yn ymgeisydd, yna etholid ef ar unwaith drwy goelrren. Ond os digwyddai i nifer y beirdd fod yn annigonol i ethol, yna gallai rhyw un o'r urdd dderbyn tri wrth angen, y rhai a ystyrid, ar ol hyny, wedi eu graddio yn ddyladwy; ond nis gellid derbyn mwy na thri yn y dull yma, cany6 yr oedd hyny yn nifer digonol i weithredu drwy gtholiad yn y dull rheol- aidd, oblegid rii gellid gweithredu fel hyn ond pan y byddai y nifef yn jrhy fychan i weithredu yn amgen, ac am hyny, y peth yn bwnc o amgen. Modd arall i raddioWydd1 ydtrwy rybudd, hyny yw, rhoddi rhy- budd mewn gorsecld, fod gwr o'r cyfrywenw, a lie, a chy^im.^ys,4er, ar gymmeradwyaeth neillduol^ yu cael ,ei gf ^yg fel ymgeisydd, ac ar amser dyfodol/j un dydd a blwyddyn, y derbynid ef d'r hono, ac os na ddygid nag a gwrth yu rL 0 erbyn yn ytod yr amser hwnw, ystyrid ef wedi ei ethol." Dyntt gjlundrefn gyfriniol Rarddas Idrison a'i ganlynwyr. Gwelir eu bod yn personoli heddweh1 e^ncteiddrwydd, dysg a gwirionedd, yn eu tri 11% dwyfol, glas, gwyrdd, gwjn. Yr oeddynffc yg cynnal eu cyfarfodydd^o^i^u gqrseddau c\yn wy n&fo haul a llygad go|ej|»i,"jfte^n agpred, pan fyddai yr haul yn ei ^nb,\ynve, bydd- ent yn neilldno llanerch drwy wneiul eylchj o geryg, a gosod un garegyn y canol, aryr! Iwm y safai y bardd Uywyddol; galwant y ceryg hfn yu gylch cyngrair," a'r meini allanol a alw«^& meini gwynion," neu meini crair," a'r muii f,,inol a alwant yn maen gorsedd," maea Hog/' a "crair go^dd." Yr adegau yr oeddynt yn s$m- n^l ,y t€yfarfodydd hyn, medd Llewelyn^ Sion, a folo Morganwg ac ereill, ydoedd yr Albany a "e:\VJt' gpn yr hen Gymry yn "Bedwar Ban §& £ Alban Arthur, Alban Eilir, Alban jjefigt, A4J;mll Elfed, ac yn ol chwedlau Idrison jB Qlo" 11 oedd yr hen Gymry ynystyried y (lyddiaw yn gjssegredig, ac mai ar y dyddRU hyn y cynnaiiai vr hen fardd, a'r hen uderwydd- on, eu cymmaaf^edd a'u llysoedd, eu gor- seddau a'u cadeiriau, ac y trefnant eu holl atciio^on, yn wladol a clirelyd^-pl, ac yn ol Y hyn, yr oedd y heirdd a'r der- wyddon yn ,eynnal eu gorsedaau am tdri diwrnad yn olyuol, -e( o flaen dydd yr Allpan a ^lwir 0wyl yr Alban, a'r dydd ar ol gwledd yr Alban, a rhydd ar egpr pob un o honynt, njpgfs dydd yr Alban/yn dri diwrnod eyfan yn mhofc A^hm, ,ac ^rny^t' y gellir trafod a fyner a fo with g^is achos yng ngorsedd a ehadair, heb na gosteg na rhybudd." Hefyd, yr oedd ganddynt eu Pedwar Ban Lleuad," y rhai oedd yn myned dan yr enwau "iCyntefin Lleuad," sef dydd newid y lleuad, Adfan Cynydd," sef pan fyddai y lleuad yn dri chwarter oed. "Ar y dyddiau ban ac adfan lleuad, hyn," medd Llywelyn Sion, y mae cyn- nal rhagorsedd a rhag-gadair, a golohwyd, er addysg ac athraw gwlad a chehedl, ac er dangos i awenyddion a nodedigion y pethau a ddylent eu dysgu, a'u g'wybod, a'u-gwneuthur, ond yn y rhag-orseddau a^rhag-gadeiriau hyn, nis gellir rhoddi dim ar osteg a rhybudd, na myned yng ngbyfarch gorsedd, nac wrth hoedl, nac yn gyfallwy, eithr wrth addysg a dangos yn unig, ac yn nawdd, ac nid wrth farw Beirdd Ynys Prydain, gan ni wedd hyny, ac nid deddfol, eithr ar y Pedair Prifwyl Arbenigion." Felly yr oedd yr Albanau lloerawl hyn, er eu bod yn cael eu hystyr- ied yn gyssegredig, yn israddol i'r Pedwar Ban Haul," sef y Pedair Prifwyl Arbenig- ion.

LLANIDAN. VI. Ar ol trafod croniclau yr hen Lanidan, taflwn mewn ffordd o attodiad gipdrem dros hanes Llanidan newydd, Gadawn y ty cyntaf" a'i ogoniant ymadawol, a rhoddwn dro byr trwy gynteddau y ty diweddaf a'i fynwent deg. Saif Eglwys newydd Llanidan ar fryncyn tirion ger pentref Brynsiencyn, a cheir o'r llanerch olygfa eang a dymunol, yn cynnwys gwlad Mon a chyrrau o Arfon. Y mae yr adeil- ad gyssegredig yn deg yr olwg, a'i chloch- dy petryal yn gadarn ei saerniaeth. Gosodwyd allan y gladdfa, yn drefnus- rhodfeydd graianog glanwaith, ac ever- greens tlysion yma a thraw yn llwyni heirdd. Y cyntaf a gladdwyd yn y gladd- fa newydd hon ydoedd Jane Francis, o Dyddyn Gobled, yr hon a fu farw Medi 19, 1843, yn 21 mlwydd oed. Claddwyd ei thad yn yr un bedd, ac ar y gistfaen torwyd yr englyn hwn :— Yn Iesu yr hunasant,-ar ei ddelw r Wawr ddilys cyfodant, 0 bridd du at beraidd dant I gauu mewn gogoniant." Gerllaw y mae cistfaen las yn nodi bedd un o ddwylaw y llong anffodus t Hey- wood,' a aeth yn ddrylliau ar y glanau hyn, Chweiror 7, 1,846. Codwyd cofadail hardd yr ochr ddeheuol y Llan, ar draul George Ives, pedwerydd Barwn Bos- ton,' er eôf am Richard Thomas, Cefn- dderwen, "yddlawn was yn nheulu Llan- idan am ddeugain mlynedd," O.C., 1860. Yn lied ago. i'r gofadail hon, claddwyd y Parch. Isaac Jones, curad y plwyf. Yr oedd Mr Jones yn lienor da a chyfieith- ydd rhwydd. Cyfieithodd i'r Gymraeg esboniad Adam Clarke, a gweithian ereill. Bu farw yn y fl. 1850. Ar fedd Mrs Jones, Llyslew, eeiryr nglyn isod (Iwir synwyr a gras unwyd i''w heinioea, A'i benw berzwieiiiiwyd Aeth i'r bedd uwch saeth a rbwyd, A'i 4owyllys ddiwall-wyd.l 850. Terfyna englyn beddargraph ar faen arall- "0 ingau du iingau daefch, Mawr elw, ei- uiarwofaaib," Ar 'faen cof' tlws Arthur a Wallace, geffiiiiii4,id, anwyl blant y Parch. H. H. Jones, M,A., Iicj6|- y plwyf, cerfiwyd y couplet canlynol;-— Death seized the treasures to tis so iafceiy glyeji, Claimed the lov'd ftowarii, and planted them in Heaven." Q# o'r holl wynebau teg tan bridd yn y fyms/^t pgn, tebygol nad adwaenem prin ddau It Jane Jones, gynt o'r \Vrtwhd9.ij.: Ma: enfm dBof plentyn am y blaetiftf, ond fr ydym yn <191)0 yr olaf yn dda bur. TrealidM Bokert #<?n,es to I weddill ei ddyddiau yn Ty'xi,rit-lit, Liail. beblig, He y bu farw Tach. 9, 1849, ynf& ml. oed. Yr oedd yn oruchwyliwr i Rice Thomas, ysw., Coed Helen, ac yn flaenor dylau^^ol gyda'r Meth odC? Ifin- aidd .ypi Newydd. Bu yil oijest, ffyddlawi)* a 'sf!;id^ei'by^szyneb yn nghyf- la'wniftd ei ddyiecl,g\yy4^,vi, a^^a^anaeth- odd j aw o! llyTjyd^a. Ax> ddydd ei angladd, #iB?li| fod •' tywysog'' wedi cwympo yn Israel, c^nyg f^J bi "dad Owen Jones, Quirt, safai yn uehel yn mysg1 ei frodyr, ac yr oedd iddo enw yn eu plith. Ond efe' a fu farw.' Bu Jane Jones hithan (a.1'W Tach. 4, 1852, yn68 mlwydd Yr oedd yn he» wf§i| lan o bryd a bonedd- igaidd ei rhodiad, a^ id4i air da gan bawb, a chan y gwirionedd ef iiuB," pnd "Y bedd yw di wedd y daith;" 'J a,c yma yr huna y ddau yn yr un annedd hyd j fopreu hwnw, pan wrth floedd udgorn Duw a ilefyr ^iv-hangel y Ir lael ttell-oV. c li w GLL,

Hysbysir am farwolaeth un o'r offeiriaid bynaf yn Ngliymru, yn mherson y Parch. Thomas CLi.rke, ficer Llandilo-Talybont. Plysbysir fod Mr Davies, cyfx;eithiwr, Trelfynon. wedi ei awdurdodj' i fyned yn! mlaen cynghaws yn erbyn Mr; ¥augha^ W$ianjs ar y c.yhuddiad o gar- «ham Powell, y gyriedydj. o Rhyl, yn an-j nghyfmthlon,

I AT OLYGWYR "LLAIS Y WLAD." FONEDBIGION,-Beth amser yn ol, ym- ofynais a'r Pencerdd Hafrenydd," trwy gyfrwng Seven Cymru, o barthed i'r cy- hucldiad o len-ladrad "I a osodid yn ei erbyn gan un o'i gyd-drefwyr, sef Mr J. H. Mills, yr hwn a'i cyhuddai o ddwyn un o donau ei dad, y diweddar Mr R. Mills, yn un crynswth.oddigerth nodyn neu ddau, a'i harddelwi fel yn eiddo iddo ei hun. Ond profodd y cerddor galluog a medrus yn eglur a diymwad i bawb mai chwedl gwrach wrth ei hewyllys oedd y storri o'r bon i'r brig o honi; ac heriodd y cy- huddwr i'w wrthddyweud os gallai, ac i brofi ei gyhuddiad; ond yn hytrach na gwneud hyny ymddengys iddo foni a siam- ber sorri yn aruthrol, a myned i ddyweud yn warsyth a sarhaol. Minnau, pan ddeallais ei fod (Hafrenydd) yn cael ei sarhau a'i oganu am beth nas gwyddai am dano, a anfonais yr amddiffyniad can- lynol iddo, at olygydd y Seren, ond ni chadd ymddangos am ryw reswm na wn paham; felly, gan hyny, yr ydywf yn ei anfon i chwi yn verbatim, fel ei anfonais iddo ef, mewn hyder cryf y bydd i chwi ei gyfleu yn rhyw gongl o Lais y Wlad. Trwy hyny caf yr anrhydedd o fod yr eiddoch yn wir ddiolchgar. NEMO SED ALIQUIS. Hydref lOfed, 1874.

Yn ddamweiniol agorodd drws un o'r perbydau yn ngorsaf Llandudno Junction, a chwympodd plentyn, tua naw mlwydd oedd, rhwng y ilwyfan a'r ceibydau; on! yh ffodus ni 'anajt^yd on<^ ei law, yr h'in §eth dan un o'r olwynionl P. ynion.. ,,l t'