Y Genedl

Mae Mr G. W. Talbot wed: ymddi- swyddo o fod yn olygydd y Morning Advertiser." Ymunodd a'r staff yno sait-h mlynedd a'r hugain yn ol, u Iphenodwyd ef yn olygydd yn Ionawr, 1904. j JW -¥

CRYNHOD-EB OR PENNGDAU CYNTAF J Yn y Rhagair eglurir pa fodd y bu i ddat- ganfyddiad rhyfedd mewn ogof ger llyn yn Mon arwain i ysgrifenniad hanes Madiam Wen. Yn y benncd gyntaf ceir desgrifiad byr o I wylmabsant Llanii iangel a theulu Tafarn ,y Cwch. yn ngymdogaeth Ogof Madam. Ymddengys cadben ei miataii ladronllyd; hi. Wil Llanfihangel. Ceir meddwon y glapsant yn ymladd, ac yn eu mysg feib- Lon v tafarn-wr a Wil. Daw boneddwr dieithr i'r -fan (Morys Williams, yswain Cvmunod, o deulu urddasol y Williamses) a rltdd derfyn diddisgwyl ar yr helynt, gan dynu y twlron yn ei ben. Yn vr aiJ benrtod mae Morys Williams yn m ar daitb i Drefdraeth i dderbyn rhent ei ffermydd. Ar ei ffordd yn ol ymoeodir arno gan haid o Ladron ar gefFylau. D,w' anffawd i Lewys Ddu, ceffyl ardderchog yr yswain, a daw arian y rhent i afael Wil Llanfihangel. Dengys y ddwy 'oenod nesaf Morys yn mysg ei g;4 a'i gydra-dd yn y Penri-yn ger Bangor, I 11 j mae cwmni mawr, a hwyl a dawns. Yno ayferfydd Einir Wyn, hithau "o'r teulu," yn ieuanc a phrydferth. Trefna y ddau wibdaith i'r bryniau, ac wrth ddychwelyd dywod Morys am ei gariad wtthi hi, a dywed bitJiau am adduned &rall wrtho ef. ond nid addewid i briodi. o

I PEN.NO D V ] WIL G FIAEN EI WELL. 1 '1 1 Noeon dycvyll ydoedd: man-wlaw a niwl wedi gordoi Llyn 'fraffwll a'i amgylchoedd. Ffolineb i neb ond y rhai cyfarwydd fuasai inentro i barciau Traffwll ar y fatb noson, end gwyddai Nanni, AllwJn Ddu, ei ffordd yn buT'.on drwy'r goedwig eithin, a chyda hyder un gynefin yr vmlwvbrai dros afon a thrwy gors i gyfeiriad bwthyu bychun satai ar godiad tir ar gwrr y parciau. Cai y bwtiliyn yma v gair o fod yn breswyl- fod Wi] LlanfLh ingel, ond popeth arall Jtgl yn a'r gwr hwnw a'i amgylchiadau, arodd oedd cael y bwchyn i addef y bei-th- yr.a.s, a phau bwysid yn arw arno, gwadai hyd yn oed fod dim a fyno a neb o blant dynion. Yr oftdd Nanni o ftJWn pumllath i'r ffenestr fecban cyn y medrai weled goleu egwan Y ganwyll fryvn, gan mor niwliog oedd y nos. Ond wedi dyfod i'r fan, ni rusiaii foddio ei chywreim-wydd drwy seofyll dan y ffenestr i wylio 111 ddiagelaidci symudiadau Wil y tu. lCewD. Bychan feddyhai Wil ei hun fod llygaid neb arno y munud hwnw. Buasai yn maddeu i Namii o flaen Hawer. Nid oedd yn noson f hudo di^ithxiaid i'r fafjli le, ac am y rhssrio hwnw v safai y gist ddu wrth y pared, yn lIe bod yn ed chuddfan arferol, man na wyddai neb am dani ond Wil ei hu*. Yr oedd n-ew-fd,(t fod drwy orehwyl wrth ei fodd. Xewydd ddarfod cyfrif ei drysor, gan ei oscd yn ol yn ofalus yn y gist ddu gadarn dêJath o draeth Cymyrau ryw ooaon ystormu3 pan ddrylliwyd dwy o Longau. Fist,e-ld,ai yn awr ar ymyl y gist, a'i lygaid ibjchatn gwibiog vTi ,wledda ar ei ciiviivys-- gwen a gwawd ynddynt ar yr un pryd, gwawd hwyrach o'r rhai anffodus gawsant eu hys- keilio er Uanw'r gist. lNi fuasai neb yn (oelio y fatsgybydd oedd Wil, heb ei wel'd uwch ben ei gelc yn y gist ddu. Gwyddai Najini am ei gybydd-dod. Owyddai hefyd am ci gyfot-,t", ac yr oedd fwy nag unwaith wedi bod ar ei chyngor pa un ai derbyn ai gwrthod ei gynygiad o briûdag fyddai ddoethaf. Carodd yn yogasn yn v drvvs—dwy gnoo yn araf, nc yna tarr yn gnrflym. Clywodd drwst rhoddi pethau yn ,a ilo yn frysiog. Gwyddai yn dda, na fyddai bobaii o'r gist ddu i'w gweied pan a'i i mewn. Darfu y twrw, a churodd hitiiau eilwaith. "Pry sydd yna! Llais egwan hen wr eedd y llacs, ond ni thwyllwyd Xauni. Paid a gwnayd ystumiau. -Ili adwaeros, j grroo yn elf.-laf da meddai, gan gymeryi arni fod yn ddig. Nanni meddai Wil, gan brysuro f symud y foUt. "Tyr'd i'r ty. Beth V'1I peni i ti fod ar grwydr yr adeg yma, dwad* Tyr'd i fewzuf* Cadair ac ystol a mainc bren oedd Tan Wil fel eisfceddleoedd, ac yr oedd yr ym ^el- ydd am gael y gadair. Ond safai hi ar ganol g llawr gan wrthod croeso. "Rhaid i mi frysio adra," meddai, gan edrych o'i chwmpas am ryw arwydd o'r gist ddu, ond heb wel'd yr un. Ista. an bach," meddai Wil, gan dreio yrr,ddangos yn gartrefol, ond yn methu cael ei feddwl c-ddiar y gist a'r drafferth o'i ymud. B-eth ydi'r brys? 4. Yr yciw i o'r cartre er's oriau, ac mi fydd yn helynt acw os nad ai." ''Xa chweiliai. -3,1; ddoi efo ti gam neu ddwY. Lle'r wyt ti wedi bodt" "Lie bydcii ditha gyda. hyn," meddai Nanni dar. chwertJuji. a a sy-nwn i ddim na fydd yno helynt fan honno hefyd." Nid oedd rhyw lawer o'i wamalrwydd arferol yng ngwyneb Wil o ddechreu yr ym- dd.ddan, a deuai ilai fyth fetl y datblygai stori Nanni. 0'1' diwedd methodd ei gywreira-wydd a dai yn ii-w-y: "Be g- na fedra ti ddeyd bedïr mater, hogan." Chwarddodd Nanni dros v ty. Yr oedd yn dda ganddi gael y llaiw ucha ar Wil, petai oDd am bum' munud. Fel rheol, Wil fvdd- ai'n t werthin a Nanni'n gwiingo. Os ei di i ddeyd geiria felna, mae'n amser i Lobol barchua fyn'd adra," meddai iNanni. Ar hyn aeth Wil i glarad yn Hawer oryf-ach. ian alw gw^ianol )-sbrydion, fawr a man, wrth en henwau. i dystio nad oedd modd j'ddo ymddwyn yn amgenach; gyda dymnriad ac-hlysnrol ar i un neu ddau o'r llu I-Wril,hio- l gymen-d Nanni raewii llaw a dod a hi Vw synhwyrau. 1 h. Tr'l" Id' a. "Paid a Thegi, Wil, meddai Nanni, a. phaid a cbolli dy wynt. Mi fydd yn dda iti wrtho yn y man. Mae ar M.^lam eisio dy i wel d di ar unwaitb." Sobr.rl.d Wil yn sydyn. Mewn ton bwys- leisiol, ao yn enw arswydns cynlluniodd pob diygioni, gofynodd i 'Nanni sut na fuasai lie n rr.edru deyd ei neges fel rhyw greadur lUesymol aralt. G*ostyngodd! ei lais, a rhyfedd y cyfnewidiad, yn ei ddull: "Pryd daoth hi yn el hoi? Neithiwr." Sut y gwyddet ti? "Gair yrwyd i fy nol i-.o Dafarn y Cwch. "Mae Madam wedi cael gafael ar rvw ystori na'i gilydd, Wil." meddai Xanni, gan barottoi i fyn'd adre. "Mao yna gwmw l du iawn o gylch ei haeliai hi." Yr oedd gofal Wil am y giat ddu yn fawr. Aethhe.ibio'r cysgod i'r lie yr arferai gysgu. a thaflodd ddilledyn neu ddau ar w}™ieb y gist. Pan ddaeth yn ol yr oc-dd Naiuii ar v gorddlrws yn barod i gychwyn. Cyn troi, rhoddodd ei chellwair o'r neilldu, ac meddai N-osdawel j, Wil. Mae rhvwun wedi bod yn chwedLeua wrth Madam." Xi chymerodd fawr o amser iddo ynkiu ymlwybro drwy'r coed eithin nes dyfod i enau'r ogof. Srufodd funyd cyn myned i lawr drwy yr agen haner-euddiedig i gell nesaf allan \t ogof. Tywyll-wch oedd yno ymliob I cyfedriad, ond gwyddai ef yn dda. am y lie, er na wyddai ef ria'r ti n o i- ddim am du mewn y geoll arall oedd y pen draw i lwybr cul a throellog yng ngtaaion y graig. Rhoddodd Wil yr arwydd, swn glywir hvd heddyw yn ngororau'r llyn,—eri y gorsiar ymysg yr kesg. r Yn y man gwelodd aleu yn yr agen, a da.eth Madam i'r golwg, yn carlo lamp yn ei Uiaw. 0 dan ed mantell lwyd n frethyn cartre gwelid gwisg ysblenydd o sidan. "Wyt ti wedi gwella, Wil?" oedd ei chyfarchiad iddo tra y gosodai y !amp ar v faine gareg sydd yr ochr chwith i'r gell. Yr oedd Wil ar ofyn gwella- o ba betn, pan welodd ei Jlrgaid dylanwadol hi yn darllen ei fyfyrdodau. Nid oedd arswyd dyn ar y ddaear arno, ond tawelai yn rhyfedd yn mhresenoldeb Madam Wen, a bron na ellid dweyd nad ofnai hefyd. Fe allai mai ei hewyllys haiarnaidd hi oedd yn eyfr:f am hyny, n-eu dichon mitl'r ffaitli y gwyddai Wil fod ei dynged ef o: hun megis ar gledr ei Jlaw hi, ac mai drwyddi hi yr oedd yn bosibl iddo fedrn ychwanegu at gynwys y gist ddu yr hon addolai. Mi welaf, Wil," meddai wedyn, "y gwyad-ost ti am o leiaf un rheswm da dros imi ym am danaA ti heno." Sa-fodd vntau'n fud gan aros iddi fyn'd ymTaerc. Yr oedd wedi caei Hawer profiad chwetrw. mai erfyn gwael oedd eyfrwysdra mown ymwaeyd a Madam Wen. 4 Sut yr oedd hi tua'r glapsaiit yma? Wil Llanfihangel a Die Tafarn y Cwch 1C eraill yn ymlafnio. ac yn gwneyd son am danynt? Lie 'roedd Sion Ifan y noson hono, os gwn I. Dydío fawr o bwy beth ddaw o Die a th:thau, a ct bath, am wn i. Mi grogwyd eich gwell ganwaith. Ond am yr hen ddvn, mi fyddai gresyn i'r sirydd yru am dano fa i Biwmaris ddiwrnod crogi." Gan mai rhagymadrodd yn unig oedd hyn, barnodd Wil yn ddoeth diewi. Yr oedd yna daliadau wedi eu der-byn ynglyn a'r fasnach archebion hefyd wed: dyfod i law ar gyfer dyfodiad nesaf y llong. Ond drwy y cyfrif yn frysiog. Ond gwyddai Wil nad i'r amcan hwnnv ychwarth y gaIwyd ef i'r ogof ar gymaint brys, Fuoch chi aUan ar eich ceffylau un noson? gofynodd Madam yn ddirybadd. Mi fuo Die a mina am dro i'r Borth," meddai yntau'n gyfrwys. Y foment nesaf yr oedd yn haner ed:far g, n (J d o. Gwelodd wg fel cwmwl du vn tywyllu ei baeliaiu. Aeth yntau i ddyfalu yn frj siog pa un o wib-deithiau ysbeiliol v ftntai oedd wedi dyfod i'w chlustiau. Fuo mintai fa.wr o honoch chi allaa un ncson ? Ya araf a rbwyHog y gofynwyd tyn. D- do!" addefodd Wil, gan bryderu pa daith fydda.i ddoethaf dddo addef. "Ac mi gawsoch ysbàil fawr?" Yr oedd tin ddyrus. Ps un ai helynt y Sais o'r Amwythig, ynte Morys VYiL'iams Cymunod, ¡nte'I' ymweslydd a Phlas Uwyn Derw oedd mewn gol wg! Wrth addef un eamwri, hwyrach y delai dau d'r golwg. Dioddefodd Wil ychydig yn hwy, a Madam yn disgwyf. "Gawsoch chi ddeugaia gini? gofynodd, gan dybio mai un:g amcan Wil oedd cuddio swm yr ysbail. LJa-modd calon ddiegwyddor y lleidr wrth y gofliyngdod. At belynt yswain Cymunod n oedd y cyfeiriad, yr oedd yn anslwg; Yr oedd yno yefcydig syUtau dlros ddeugain gini," atebodd yn barod. Yr oedd gweied Madam Wen TMwn tymer fawr yn olygfa gyiTrous. LNi theimlai Wil yn gartrefol dan drem ei llygaid treiddgar hyd yn oed pan fyddai pethau yn myn'd ymlaen yn hwylufl, ond pan fyddai'r llygaid hyny yn melltenti digter, gereu po gyntaf fyddai caei dianc o'u cyrraiedd. Yn enw pwy, buaswn yn hoffi gwybod yr ysbeiliwyd rymydog? Yn enw Madam Wen, 'rwyn Y fath sarhad fedrai hi roddi mewn brawddeg Synai Wil fod modd gwneyd hyny mor effeithiol heb Iw na rheg o fath yn y byd. "Y dyfiirod digywilydd! Wyddocb chi ddim fod genyf reolau a deddfau, ac awdur- dod i'w riooi mewn gweithrediad ? Y een awon tra-chwantus i chwi! Pa faint o awm wnaethoch chwi. os gwn i, yn nghorff y deufis diweddaf? Pa sawl eymwynas wnaed a'r tlawd? Sawl gweithred o garedigrwvdd ddweyd^ Cyfjn3der? mm un, mi f?traf ddweyd. "Yr ynfyrt.yn b: ti, Wil! Efo dv fan ladrata adv ymysg meddwon. PWy ?-t ? ?-n Md? sydd am godi bys i gadw dy ben gwag di ar d'ysgwyddau pan ddaw dialedd? Gwrando Y tro nesaf y bydd yma son am ynfydrwydd fel hyn, dyna ben ar y fasnach a'r fintai, a therfyn hwyrach ar dy ryddid I Qittau. Nid oedd ganddo air i'w ddweyd i amddi- ffvn ei hun, ac ofnai'r canlyniadau fygytbid yn fwy nag yr ofnai wr a d^leddyf. Gwyddai yn dda mai ar «1 hewyllus hi y dibynai ei ddiogelwch. Pa le mae'r arian?" gofynodd Mad am. "RhaIrwyd nh w y noson hono a -elJodd yntau yn sorIl-A.d, fel plentyn wedi ei ddal mewn direidi. 0— ho gwawdiodd hithau. Anrhyd- edd Hadron. aie? Wel, fy nghyfaill, dos y funud yma i dy gelfan dy hun, a thyr d a drsugain gini a'r vsgrepan ledr i mi ar un- I waith. Cei fyu'd at dy lancian del yforu, a I gwel'd faint o anrbydedd sydd ynddynt hwy." Daetii. golwg hyll i wyneb cvfrwys Wil, end rhaid oedd myn'd a gwneyd fel y gorch- ii,,vit d. tua'r h",thyn gan Tegi.'n enbyd. Eychan wyddai yswain Cymunod rod c; maint- o son am dano mor agos ato y zlo.n honno, a phell o'i feddwl ar y pryd oedd yr ysgrepan golledig a Wil Llanfihangel. Yr oedd ei feddwl yn Uawn o bethau tra gwahanol. Y boreu wedi'r wib-daith dros y Penmaer*, gda. chyiia..ddeofiad rhyfedd Einir Wyn ar ei diwedd, cododd Morys yn gynar, a'i awydd Y1 fawr am wybod mwy, a'i eerch ar dan am veled Einir eilwaltb, a ï ¡:fleorswMlio, as gailat, i nddi i fyny ei haddun-ed, a dyfod gydiag ef i Fon i fwynhau tawelwch amgylch- iadau cysurus. Ond er cynared oedd yr oedd yn rhy ddi- weddar. Yr oedd Einir wedi codi cyn dydd, a: wedi myn' d ymaitb cyn svflyd o neb. Ptfidiwch synu. dim," meddai Syr Robert. Dyna Lines Einir erioed. Yma. heddyw, ac yforu wyr neb yn mlia le. Fe allai na chlywwn ni air am dani eto am haner blwvddyn. Yna. daw yn 01 o'i chrwydriadan, mor ,Ilawi-i ag erioed o nwyf a hawddgarweh, a, jitawb yn ymryson rhoddi croesaw iddi." Melus iawn i glust Morys oedd elywed geiriau cyn-es-am Einir, ond ychydig fwyniant pejUach oedd iddo yn y.Penrhyn. wedi ei cl olli. Gwnaeth esgus drannoetb i ddych- welyd adr-cf. Da oedd ganddo tawelwch ei vstafell gysurus i ail-fyw, mewn dychymyg, y no3- waith fla-enorol: i adgoffa yr hyn ddvwedodd hi. ae i ail-bwyso pob awgrvm'ad o'i heiddo. Ar hyn v rbedai ei feddwl pan gurodd Nanni yn y drws, gan ofyn i'w meistr oedd eisia.i rbywbet.t yn yelivaiieg at-no cyn i'r morwyn- io i ymneillduo. Gwelodd yntau ei bJd wedi hwyrhau. Cod- odd ar unwaith a goleuodd ga.iwyl!, ac aeth > fyny'r grisiau culion. \atafeil isel. hit-, oedd ei yatiifell wely, ac iddi ddau ddrws, un ymhob pen. Pan agorodd Morys un drws, a:r ganwyll yn c-i. la <Y. dychmygodd wel'd yn .^efyll yn y ilall, ryWUIl ar lun dynos Iandeg luniaidd mewn g^isg wen o'i phen i'w thraed. Rhwbiodd Morys ei lygaid ail edrych(vld vkiJ erbyn hYrlY ni welai ddim end drws cauedig, Ano»lcf Cfdd ganddo gredu mai dychniygu .r.eth. Haws oedd eredu mai drychio.'arLh vflssi. Mtv.u tipya o ofn y goruwoimaturiol y cerddodd at y drws ac yr Agorodd ef. Er olustfeinio a svllu'n Iiii- n," chlywodd ni welodd ddim ymhellacii. Yr oodd y morwyiron i gyd i awr y grisiau, ac beblavf hyny gwyddai yntaci nad oedd vn eu mysg reb mor bnrÍeg, na. haner mor 'nn- iaidd, a'r hon weai ef. OK gwelodd hefyd. Dacth yn ol i'r ysttfeil. Wrth edrych 0'1 gylch disgynodd ei lygaid ar obenydd ei wely. Beii.i, oedd yma! G2.faeIodd Morys yn yr ysgrepan ledr goiledig. Yr oedd oi ei gyllell ef 0; hun ar yr ystrapiau. Yr oedd yn llwythog hefyd. A dwylaw crynedig tywaiitodd ei chynwys, yn arian ac aur, ar y gwely. Dechreuodd gyfri. Yr oedd y swm yno yn gyflawn, heb ge:niog ar ol. I'w Barhal'.

I NID YN UNIG YN GHAERNAR. t FON. Nid yn unig yn fsghaeraarton, ond yn ein trefi y yr un .t.ori dda. Gear engraJft a rydd gefrlr.)gaetli o Gaergybi, a dianieu'r hi geri vni gvdu dyddordeb ang- hyffredin. Gwaaauaetba Mr C. Marshall, 5 Armenia Terrace, gj^ferbj-Ti a Chapel Armenia, Caer- gybi, ar y byvvydfad ager, 1iC yn 1906, an- rhagwyd ef a bathodyn arian a thyetjsgrif gan Nefydiiad Genedlaethol y BywycYadau am ei wosanaeth yn ystod llougddrylliad. Ar Awst 23ain, 1911, dywedodd Mr Maxishall :Wedi anwyd poenwyd fi a poeiiau yn fy elwlod. Cefaij gryn anhawst-er i blygu a chrymu. Nid oefld amhemaetih na efferthiwyd ir fy ellwlod oberwydd fod y dw.fr yn anrihefnus a poerrns. "Ond^gwdl- baodd Doan's Backa«he Kidney Pills ii yn fuan o'r gwyn peryglus hon. Aethant at wreliddiyn yr anliw-yldei-, gan lanhau yr elw- kx3 a'r rtwfj- a symud y poena.u o'm ceun. Mac pelentau Doan's vn fetkiygirnaetli ar- dderchog i'r cefn &'r elwlod. i(Arwyddwyd) C. (Marshall." Mawrtii 7fed, 11913.Dros ddeunaw mis ar ol hyn-dywedûdd Mr Marshall:—"Ni phoenwyd fi gyda'm helwlod er adeg fy nw.J;)ha.d gyda..J::>oa.n Backache Kilty alls. Bvddaif yn eu ovmenadwyo rn ami." Pr5 33 9c y blychaid, clivre blwch am 13s 9c; gan holl fasnachwyr, neu oddiwrth Foster IMcClellan Co., 8 Wells IS.t, Oxforo, St, London, W. iPeidiweh gofyn am belenau ait bi,en,au yn y cefn 130'1' elwloJ-gofynwch vn glir am Doan's ,-r.wkache Kklriey Pilla, fel a gafodid Mr Marshall

t CHWILIO AM ENETH I GLOWYR GYDA LANTERNAU. Xes Fawrth, bu parti inawr o Iowyr—iglo- wyr Cymreig gan mwyai-yu chwilio am eneth sydd ar goll. Aethant allan gyda'u lanternau ar hyd ochrau y mvnyddoedd i chwilio am Rita Thomas, geneth ysgol dai- ar-ddeg oed, yr hon n gollwyd o'i chartref y noson cynt. Y tro olaf y gwelwvd hi oedd yn Newbridge, gan ddyn oedd yn dychwel o ymryson pel droed droed yn Pontypool. Chwiliwyd ochrau y mynyddoedd yn fanwl ond methwyd a cliael dim o'i hanes.

<S??o?<X??y?sa E?a?OBLES S\? YSGRIFENWCH yn awr am g l/ 1 R« uj|] J ÇATAWG SALE Noble, anfonir J?R??? ? t yn rhad trwy'r Post yu eyn- Bf?/%i)''a' nwysam ryw gy?nyg?on denia(lol H i V/W itj/iIff ?—hefydinMyhonnawnamy B'' J, RHO?DLO:14 KHAD prydferth. B; ?7 i ilM )I Noder y fargen eitbriad?? ton: fi; ? i II I i "468 J 3' X& ??  4 468 ¿:¡ Uf } /||n Skirt wedi ci thori ynhardfl. gorpheniad ft M, fw!l/ll ii1l3! gj o», ac 0 wig?:? p.,h:,?l, .???n i Ml C; C stameSertaoX?tv.L'u.Liwy? {.' Wf t ,4 brown, Neu Wyrdd. Tair gwamad, q'ij m' /&< ? ??e'- smched ?/?'d? ?'?' S.' '? ??' i'ciie ?t hem. Ni ddarperir y .nodd I; jiihul || |J p4 heD und i ffilio fRyyrau 22, 24 26 a 28 mxl. p; [ir' J j tu N 11 yn ywa5g :36,3s. 40.343 aiod.piyd i W %t rirv?t y. skirl pris y sale—3/• [ |jM JB Jl i??? ??yn lwi. wedi talu r dudmd. ? j?.j i ??! noble ld lbJykr4:P>' ?? BB?? 196 ??,?,,k 5:. ??ii?. -??SS?  ol jjjj MANCHESTER.  A*tkr iwv1

FY ATGOFION. j LLANDWROG I GAN H. MEXANDER JONES. I Yn ajwr yr ydym yn gadael y Groeslon, a'r ffordd fawr, terryn dwy ram y plwyf, aiC yn pawio heibio i gclipeI y Redyddwyr a'r Ani- byitw\T, a ttiiirwy derfynau teg Gosen a Bnynifhos, lie y mae capel hardid i'r Metilio- liiatiiiaid Gabinaidd, ac o :'aWIl ergyd etirreg y mae yag^ enwog Peufforddeleii, lie yr ym- laddwyd brwydrau celyd o ladciy^g o dan yr hen Fwrdd Ysgol—brw yd ran ag y mae plaint yr oes hon yn vfed y melu's^sTin a w^gwvd allan uhonyitt. Mae ol cfaronus yr hen Fwrdid :Iopl yn aros hyd y dydd hwn. Rheol wyr sydd yma yn awr, a'u dwylaw yn mhieth, heb fawr o aJru I'w codi i fyny II'U tynu i lawr, and disgwyi mewa amynedd ar i ben cadlyó y Sir roddi y gorefiymyil allan trwy y post, neu air trwy y te liffon-beth i wneyd a piJla, fodd i symud. (Jnid yw iiyn yn ddfiflas o beitih, a.c yn dretlh aT wybod aeth a synwyr d^aiion a ddylent 'fod yn gwybod beth sydd oreu mawn ardal? Nid yr awd- m-dlcKiau sydd i'w beio gymiainlt ond y drein o reoli addysg. Ac i'm tyb i yr oedd yr !hen Fwrdd Ysgol. yn llawn, 06 nad FWY LLWYODLANUS Ua'r drofn gotstfawr bresoiiol. Heb fod nepell o Penffo-rddelen y mae eglwye St. Thomas, neu fel y byddai y plant yn ei galw yr Eglwys Newydd. Yr wyf yn cofio iddi gael ei hagor yn ffiurfiQl ddwy neu dair blyn- ectd ar ol ei badeiladu, ac am y beddrod cyhoeddus cyntaf & dorwyd yn ei monwent— eiddo Gwen Williams, Caemrygon, Carmel, oedd. Mae yno dyrfa fawr erbjTi heddyw, er yn ddistaw yn liefaru etc, ac yn diwyn ar gof i ni gyfelliou a pherthynasiau. Slonweuit yw y lie mwyaf cysegredig ac anwyl yn mhob man. Cefaia fy ngheryddu unwaitui am fjTiad i'r Eglwys hon ar nos Sul i wrando canu carolau. "Fy machgen i," meddai yr Aai- bynwr, "paid a mynd i le pechadurus fel yna etc, i dorri y Saboth, .wyddost, ti ddim fod a'n cidrwg myned i'r Eglwys?'' Ond fe wyddwn i, er mai ieuanc oeddiwn, fod mwy o zel Yimneilidulol dall yriddo ef, nag oedd o wybodaeth a era wyr vn ei ban. Offrymu fyddai yr arferiad with gladdu—a'i pawb i'r Eglwys ddydd yr angladd wedi g(?iphen y o 0 oJ gwiassana-eth, a-i y perthyna&au ymlaen yn gyntaf, yna y gy,-kulleidia. Kown rha-i ang- laddau derbynia y person o bymtiheg i ugain punt. Ond daeth pobl i wel'd Oil ffolineb, al: yn lie offrymu yn yr Eglwys, y maent yn nffrmu yn awr yn y ty-dawd a chyfoeithog. nlyJ'edd gymai:nlt o amser a. gymerir i ad- nabcxl synwyr a doetliiiiob, ac i wahiaii:ia€ftihu iiiwiig yr hyn sydd gall a'r hyn sydld flfol mewn afrferon. Yn uwch i fy-n y m-aje y y m-ae Carmel, cartref tyfiant y bardd Alaifon, gyda'r hwn y caed liawer o hwyl, a phet/h trailerth i w gyatjwyo yn ei flaen ar eagyrija bywyd. Dechreuodd ei yrfa fel chwarelwr, er nad oedd hyimy bob amser yn uriol a'i aniairawd fed gwneutiiiurwr llechi. Yr oedd yn haws ganddo 1 WNEYD ENG-LYN na gwneyd llecshan. Daow i i am un tj-o allan o ddagau eraill iddo ef a minitu ddod allain fel dau airwr i am:ckiiflyn hawliani y gwieitihwyr. Gofyn yr oeddrm am fyrhau oriau gweithio, a mawr yr helynt a fu, a'r ymosod arnom am ein bod yn ieuainic a di- hrofiad, ac "j-n creu cynhwrf yn ngolwg yr hen, a'r rha.i oedd yn gwybod oreu beth i wnesyd. Lledaenwyd streuon anwireddus am divnom yli y Dyffryn, ond coronwyd ein hym- irech a llwyddiiant perffaitlh. Gwr aradl yng -lod, yn arcs, &' i goff- Ngfaarmel ag y mae ei glod yn a'i goff- adw-riadth yn parhau yn dirf, ac yn iraidd ydyw Eliaa JiOIlfe gychwynodd Carmel tuag i fyny; efe roes y garreg eylfaen gjTi- taf i lawr mewn adeiladaeth. Mae y dyn sydd yn a-goryd y drwe i d/dadblygiad ddod i fewn, yn haeddu gWtneuthur c4tTa, da am dano. 'Pwy fuasai yn meddwl, drugain nll.rnedd. yn ol, y bua»iai Carmel y peth ydyw heddyw, yn bentref o dai gwych a glart. Cawu yma ysgol ddel a chySeus i bhmt bycha.in, ac wddloldai heirdd gan y Methodistiaidi, yr Anibynwyr a'r Bedydd- wyr. Mae y lie wedi tyf-j yn dal a dhryf, ae wedi magu cewri o ddynion o dro i dro, na fu eu gwell merwn unrhyw ardal. Clywais fcneddiwr yn dweyd na wyddai efe am well lie yn y byd i dreilio iiolidayw na'r lIe hwn, o ran golygfeydd aang a~swyn!ol ac ayryr biix a,c iadh mor a~Tnynydid. Pwy a Wyr, rhytw ddydd sy'n dod, na welir y Saeson a'r Scot- iaid fel gwta-nod y mor yn liedeg i fyny a-m holidays, a'r Carmeliaid a hw\thaai yn gytun yn croosawu eu gilydd, ac yn dymuno tryf- arfod eilwaith—y naill yn cymeJl, a'r llall yn addlajw dod y flwyddvn ddyfodol! Felly y byddai'n gweld pobl fydd wedi caei iech-yd a mwynhiad ar eu Jt;>IidaA"s, ond mae y Car- meliaid, nid (yn unig yn darparu lie iach a dymunol i fyw, ond lie cyfaddas i gladdu. Mae ganddynt ddwy gladdfa earns wedi eu I OAt" ALLAN O'R COMIX —■an yn pertbyn i'r plwyfolion a'r llall i'r Anibynwyr. Nid yw y plwyf hwn yn brin o gladdfeydd, caoth neu l-ydd o Llandwrog i Carmel. Rhaid i ni bellach adael y lIe hwn yn ngofal y rhai y perthyn iddynt. a dringo peth eto hyd Mantwent T,wx'Jg. Gwaetadedd ydyw hwn wrth droed Mynydd y Cilgwyn. tDywød traddodiad fod yma fonweiit wed) bod yn rhyw oee, a'r tdbyg ydyw fod a wnelo Twrog rywbeth a hi, ac y galwyd hi wrth ei enw ef, yn monwent Twrog. Ond pwy oedd y Twrog hwn? Ai yr un ydoodd a Twrog ab Ithel I-fwl? Bu ef yn Llan. dwrog, ac yn Medrionj-dd, ac y mae lleoedjd wedi ou galw ar ol ei enw. Ond gan nas gwyddom, rhaid i ni adael y lie yn ddistaw -nllOr ddistaw a'r oyrf allai fod yirba yn eu beddrodau yn nuno yn ddistajw hyd djdydid yr Adgyfodiad Mawr. Oddiyma yr ydym yn di»gyn ychydig ar yr ochr gyferbrniol ac yn dod i ardal boblog Cesarea a Bwlch y Lhn neru yu ol yr enw a arfeiid gynt yn Vron, ardaL sydd yn llecliu wri.li droed 1 Mynydid Mawr, a ahysgod Moelitryfla'n i dorri aT wynt- oedd oenon y Gogledd. Ma9 yn yr ardal hom gapel ac yisgol halieth a d, a thaji newyddion yn. harddwcili iddi. Pwy na ddywed am y lie hwn nad1 yw y feohan weclli myned yn genedl gref, ar wael a fu unwaith ond heddyw. yn gwisgo hawddgarweh. fel dilledyn, a llwydd yn -gora,-i ei phem! Dyma gartref Iolo Caernarfon. 'Does hafal i'r mynyddoedid am faigU plant iach a chryf eu hymenyddiau. Gwyr grymus yr ardal, yn fy nghof i, oeddynit Robert DafyxM y Vron, J oha Jones, Ffriddlwyd, a. John Roberta, Tanvoliwaml. Yr oedd y tri wyr hYlIl fel [ RHAFF DAlli CAlXC, I yn eylymu yr ardal wrtih eu gilydd, yn ei I "ddog.N-lb,lu ac yn ei 'hiarwiain rhiatg gwac-garu a j chyfeilliorni. Yr hynaz o iionynt oeddi Robexft I I Dafydd. Cof genyf ei weled yn yr hen gapel, I yi 1 ben wr gwywedig- a llesg, a.c yn wastad vn gwisgo cap nrelvet du am ei ben, a'i ddyddiau goreu wedi eu gwisgo allan nwvwn gwasanaeth. Gwr tal a chryf o gonff a meddwl oedd John Jones, heb arwydd yn ei lygaid y plygai yn fuan i bob awel a chwythai mewn byd nac eiglwys. Ni feddtai ddlawn ymadrodd rliwydd a chytfoethog, ond fel arall, yn afrwydd a thew ei ynganiad, ond I yr oedd yn wr doeth a phwyllog, ac yn ar- weinydd diogel yn y porfeydd gwelltog. Ond John Roberts, tad Iolo oedd yr ymadroddwr penaf—yr oedd swyn yn ei ddaiwn felus ef, a byddad gwreiddioldeb ei gyffelyibiaetham yn llifo allan yn berlau byw. iinid oes ei debyg wedi codi eto yn y peth hwn. Dyma y tri wyr, heib fychannu dim ar eraill, oeddynt ar wwnyddion i'w hoes, a dlwch cymydog- aeth, pan yn ei baibiandiod, i'r hyn ydifw yn bresenol. Prin y byddai yn deg i mi basio Iheibio yr hen Fargiad Danial, oedd yn byw ( ar gefn troed y Mynydd Maw, mewn ty a gardd, uniga thlawd yr olwg arno, heb nob ) i'w phoeni, na threspasu ar ei stad ond I defaid a marlod man y mynydod Pan gaetrn ein arvru i'r nivnvdd i HEL BRWYN A GRUG, I gwnaem bob ymdrech i osgoi y llwybrau, rhag myned heibio i dy a thylwyth Margiad iDanial. Yr oedd yn byw yn unig a diigynn- deithafi, ac i fesrur yn baganaidd a diymgel- odd, yn gwtneyd i ni eda-ych arnynit fel rhyw dylwiyth tog, yn byw yn nghamol oorsydd a brwyn. Ac yr oedd cymaint o son ar y pryd am dylwytih tegj y deuerut yn aydjTi o ganol niwl a'r IleoeKM lleidiog i d/dwyn plant. I 'J>oedd ryfedd yn y byd, ein bod IliÏ, ar y pryd, yn ofni cyfarfod a tihylwyfch tebyg i'r tylwjnii tog. Oiid dychymygu gryn lawer yr oeddym, ac fe fedr dychymyg greu fel y rnyiio—os T>ydd ofn, fe grea ynitau y pethmi mwyaf diniwed, yn wrthrycliaiu i'w hofni a'u haroiwydo. Adwaenwn un o leiaf o'r tylwyth hwn a fagwyd yn wr cryf, iach, a gewyr.ol— diwyd ei wilh, a da ei gymeriiad. Ond am Margiad DaniaJ, ni oedd cantores beruai y oylch—bydtlai yn Iwledd ei ohlywed yn canu cituol—eamodd hyd dciwiedd ei hoes. Maddai lais rnwyn, a mecir dahiafal ar ddeadl ystyr aarol, a pha sut i'w ganu. 06 byddlai cyfarfod canu carolau yn yr ardal, dim ond cyhoeddi y byddai Margiad Danial yno, yr oedd ei lwyddiant yn sier-tyrmmi bawb ar ei hol. Mae ei henw yn adnabyddue ihyd y dydd hwn. Daw aanbell i berl i'r golwg o leoedd unig a thlawd y byd. I'w barhau.

I YN Y TREN I Gan Gaerfab. I Wedi imi droi oefn ar yr hen Loft, safais ar riniog ei ddrws, i sytlu ar y Capel o'r tu ailan, a daeth y llinellau hyn i fy meddwl,- Dacw'r capel ato cyrchais Yu ddifri-dclwys o gam i gam, 0, fel myn y meddwl wibio 'Nol i'r adeg cerddais iddo Yn fachgen bach yn llaw fy mam; Djila'r porth, hen borth bendigaid— l'orth y Xei d luoedd gynt Gyda'r cewri aethant drwyddo Duw Ei ilunan iu yn rhodio Ar adenydd dwyiol wynt. Ca,pel Dinas cysegredig Yno 'rwyf yn ayn fy ngwedd, Amgylch, ogyich yma'n syDu- Dim ond tri&twch yn t-eyrnasu, A distawrwydd fel y bedd; Gyda pharchus gof y cerddais 1'r hen eedd ac araf gam; Heddyw'n unig, ond mor llawen Ddoo oisteddwn ynddi'n fachgen (Un o eaith) rhwng tad a mam. A dyma y lie yr eisteddwn pan gefais y cyngor cyntaf, cyn cyehwyn oddioartref am y tro cyntaf erioeu i'r dyrus fyd. Wedi i rai o'r henflaenoriruid duwlol ro'i cynghorion imi dj'ma'r cor yn canu y geiriau nyny- Xa ildia'i ddemtasiwn tme-e ildio yn fai," &c. Ac fe erys yr amgylchdad yma yn fy nghof yn fyw iawll hyd y dydd hwn, is— Y mil. ces y cyngor cyntaf Cyn ehedeg dros y nyth, Troes fy nghalon innau'ii ffynnon Ffrydiodd droe fy ngruddiau llwydion Ni ddileir mo honno byth. Yn union o fy mlaen mae yr hen bulpud, ac uwchben iddo, dabled coffadwriaethol i'r di- weddaf 'Barch. John Elias, yr hwn a ddarllen- ais ugeiniau o weithiau, yn enwedig pan ddeuai pregethwr go ddi-inwyl, genym ni y plant, i'r daith. Mae yn darUen fel y caniyn: Gan drigolion Llangefni a'r amgylchoedd Y codwyd y daflen hon 1 Er ooff adwri aeth am I Y j DJWEDDAR BARCHEDIG JOHN ELIAS, » Gynt o'r Fron, gerllaw y dref hon, Yr hwn a hunodd Yn jr Ieeu Ar yr 8fad ddydd o Fehefin, 1841, Yn 68ain mlwydd oed. "Coffadivr-iaetji y cyfiawn sydd fendigedig." .1e,- i>acw'r pwlpud He bu cewri Cedyru yr areithfa gynt Yn cyhoeddi'r genadwri Nea b' ai liu yn piygu dani Fel y goeUwig aan y gwynt. 0 dan y pwlpud mae cader yr hen bregethwr melus, y diweadar hybarch Thomae Owen, yr hwn ag y mae ei gofladwriaeth yn anwyl ia.wn gan bawb o'i hen wrandawyr. ir oeddwn yn rhy ieuanc i'w gofio yn pregethu, ond clyw- ais ef iaweroedd o weithiau yn codi i siarad ar ol y bregeth noe SuI, a phawb wrth eu bodd yn gwrando arno, cefaia hefyd y Iraant o i dyuu i fyny yn ei I GEiiBYD BYCHAN o'i dy i'r capel, ac yn ein mysg yr oedd Mr. Wm. Jones, A.S., yr hwn erbyn hyn sydd wedi cyrraedd sahe anrhydeddus yu Nhy y Cyffredia. Yr un cyngor oodd gan yr hen bererin i bawb pan vn cychwyn oddicartref am y tro cyntaf, sef "Dyegwch weddi Jabez fy niachgon i," '"Dysgwch wieddil Jabez, fy naenetil, il I*- Dacw gader Thomas Owen, 'Rheu bererin,—gwyn ei fyd I g wyn ei fyd I Gydag eraill bu m yn tynna Yu y cerbyd bach i fyny At y ca.pel lawer pryd; Yn ei lesgedd 'rwy'n ed gofio, iBu yn enwog yn ei ddydd; Roedd ei lais fel udgorn arian Yn cyhoeddi gwisg i'r aflan Trwy ei ddawn aeth Uu yn rhydd. Ar nos Sul, ar ol y bregeth 'Byddai ef vn docu r sel, 'Roedd ei lais crynedig, swynol, iGyda'i wen a'i eiriau nefol "Yn felua fel y diliau mel," ,T-r aeuenctyd wrth ymada.el.- Cefiiu ar eu oart.ref clya  Jab?' *'i "Gweäai J a.h' fyddai gyngor— I'w ohymeryd fel yr angor Yn nhymhestlog for y oJ'yd. Y blaenoriaid cyntaf wyf yn gofio nedd- ■ yjit—JMeistri Dew Fron, Lloyd Glandwr, i Rowlands, Carrog, Williams, Pen'rorsedd, a Roberts, Llanwigan, a'r bugail ydoedd y die weddar Barchedig James Donne. Nis gallaf wneyd yn well na rhoddi ou nodweddion fel y caniyn,— Ah! yr hen flaenoniaid ffyddlon, Yn y byd nid ydynt mwy; Gwerthfawrogwn eu cynghorion, toyllwn arnynt fel angylion, Erys eu dylanwad hwy 1 Lloyd Glandwr, a'i wedd urddasol, iBlaenor ydoedd o'r iawn ryw Meddai'n reddfol ryw eneiniad Oedd yn cario mwy dylanwad '.Ai- y plant na neb yn fyw. Dew v Fron, gwr o awdurdod Crair ac unplyg, hardd ei wasg, (Mrs. Dew, y foneddiges Elusengar, bur] ddirodres Fel angyles yn ein mysg); Owen Williams mwyn lafurwr Rowlands Carrog, selog iawn, Gwr Lledwigan, ei besychiad- Taflau'n lan wrth geisio isiarad. Cywir oedd, ond byr el ddawn. Cymeviad hynod arall oedd Henry Williams Y r oedd yn hen ddawinydd cryf, yn ddarllen- ,4 wr mawr, ag yn un hynod ar ei liniau. YiT oedd hefyd wi-th ei fodd yn ATEB IM HOLWlt I ar ddiwedd yr ysgol, a mynai gloi y ddadl i fyny bob amser, er difyrweh i bawb yn yr ysgol. Meibion iddo ydoedd y diweddar Barch. Wm. Williams, Caernarfon, a'r Parch. Griffith Williams, Llangefni, (yn awr), yr hwn I sydd eto yn fyw, a merch hynaf iddo ydyw gweddw y diweddar lenor Andronicus,— Yma gwelwyd Harry WiUiams, ) dduwinydd, cryfa'l ddawn, Ei sylwadau heddyw glywir A'1 weddiau'n hir a gofir, Meddai ar wyiiodaeth lawn; Ceid cnewyllyn y pregethau Ganddo ef yn wastad bron. Trwy'r Iorddonen aeth dan wenu Yoo'n dal ei ben i fyny 'Roedd y Gwr yng ngrym y don. Yn y set arall gyferbyn ag ei ar y ohwith, yr eisteddad ei hen gyfaill John Jones, y Baer. Dyn byr o gorph, a gwres y Diwygiad —59 wedi gwreiddio yn ei enaid. tByddem ni y plant wrth ein bodd pan elwid ar yr hen frawd i gymervd rhan mewn cyfarfod gweddi, yr oedd ganddo rhyw floedd, pan ddeuai i'r 'pitch* fel y dvwedir, fyddai yn treiddio fel taran drwy y lie gyd. Yr oedd mor fyrr ei gorph fel pan y byddai ar ei liniaoi yn y Set Fawr, ni fyddai ond ei goryn yn y golwg. Dechreuai yn ddistaw,-m-ur ddistaw nad allai ond y sawl oedd yn ei ymyl ei glywed. Wedi hynr- deuai y floedd, a'r plant wrth eu bodd, a phawb arall yn ei mwynliau. Clywais ddweyd am dano U.Waith,-pan oedd gwres y Diwyg- iad ya ei rym, fod yr hybarch Hugh Jones, Llanerchymedd, yno yn pregethu un Saboth, ao ofnid o'r dechreu yr a'd pethau yn flat, oherwydd un yn llusgo ei eiriau, mewn ton gwynfanus oedd yr hen barohedig. Wedi iddo gymeryd ei destyn a threathu ymiaen arno am yohydig yn ddigon aniben, dyna yr hen frawd John Jones ar ei draed yn y set, a. ohan godi ei ddwy fraich i fyny fe floedd iodd nerth ei I' ben—"Tyr'd tua Chalfaria yna. bellach, Hugh," meddai,— "Cenir yno am y gweed Flotiodd feiau, Ao am goncwest fawr agaed Ar Gaifaria," &c. Twymnodd hyn yr hen bregethwr a phawb arall, a chafwyd oedfa hwyluis dros ben; dyna fath un oedd John Jones,- John Jones, y saer, cymeriad hynod Byr o gorff, a'i wen yn lion; Aros ynddo wnai'r eneiniad Yfodd gynt o'r hen ddiwygiad,— Dan bob pregeth siglai John; Pan ei gelwid at yr orsedd i Siriol wenai'r plant yn awr, Rhyfedd oedd y floedd oedd ganddo Fel y daran gref yn rhuo Torri ar ddistawrwydd mawr. Un trall ag oedd gan bawb air da a phcurch calon iddo oedd yr hen Ddafvdd Thomas. Yr oedd yn foneddwr trwyadi, ac yn Gristion o'r iawn ryw; caiodd fyw i fod yn 90ain rniwydd oed, ac yr oedd yn heini ac yn ydgaan ei droed bron hyd ddiwedd ei daith. Y chydig cyn oi farwolaeth aeth i fyw rhyw ddwy hdtir o Lan- gefni aL ryw berthynas addo, 00 wyf yn cofio yn iawn. Un diwrnod yr oedd gwraig oedd yn ei aanaood yn dda, yn digwydd myned he:bio lie 'rcxsdd yn byw, a gwelodd ef o'r tu allan. "Wel Dafydd Thomas," meddai, "ydach ohi yn fyw o hyd?" "0, ydwyf," ebe yntau, "ac yr wyf wedi caei a,ddewid na. oha i ddim marw." Ymhen dau ddiwmod wedi hyny, yr oedd allan fel arfer, ac yn ei gynefin iechyd; ond, erbyn y bore daeth yr addewid i ben. Cafodd fynd adref megis heb brofi marwolaeth, a gwen neioiaidd ar eu wedd, ac un fel yna ydoedd yr hen bererin duwiol,— Dafydd Thomas pur o galon Wrth yr Or&edd oedd yn gawr, Gyda'r dino wefreiddiol honno 'Ddenai bawb i wrando arno Yn tynnu'r Nefoedd wen i lawr. Y bugail cyntaf wyf yn ei eofio ydoodd y di- weddar Barohedig James Donne, yr hwn oedd yn adnabyddug drwy Gymru. Cafodd I OEDFAON GRYMUS I yn ei ddydd, ac efe oedd arch-briodwr Mon. JTmifrostiai iddo briodi mwy na neb ara.11 yn ei dro, bu mewn cysyTltiad a Chapel Dinas am dros hanner canrif. Yr oedd yno pan fyddwn ar ymwe'ed a'r capel yn achlysurol, a choron henaint ar ei ben. Y mae yn awr yn gwisgo coron wen cyfiawnder a roddwyd i'w chadw iddo, oherwydd bu yn was tfyddlon yn y winllan hyd y diwe. Carwn coii am er- sill o'r fTyddlon;aid—yn frodyr a chwiorydd— ond mae fy yftgrif eisOOS wedi myned yn faith. Onti cyn diweddu carwn grybwyll enw un hen cl^waer o'r 'enw Martha Edward. Prin got sydd genyf am dani hi, ond cofiaf yn dda fod yn yr orymdaith ddydd ei hangladd hefo Plant y Band of Hope. Mae ilawer eto yn fyw sydo yn ei chofio yn dda; byddai yn arfer eodi i fyny i ddweyd adnod hefo'r plant, a het Gymreig hen ffaisiwn am ei phen.- Rhaid rho'i enw 3fartha Edward Ymysg gwragedd hynod fu, Pan f'ai plant yn dweyd adnodau 1 ddweyd adnod codai hilhau, Hefo'i rhet henafol ddu; Ddydd ei hangladd, yn orymdaivih Cerddai plant yr Ysgol Sul, Yma ca'dd ei anrhydeddu Adref aeth dan orfoleddu Wedi cadw'r Llwybr Cul. ."rr A' Y mae y tu fewn i hen gapel Dinas erbyn hyn wedi ei droi ynBarracks-yr hen bwlpud or hwn y cyhoeddwyd gyda nerth mawr, "Heddwoh a ithangnefedd" vn awr wedi ei droi yn lie i ddynion ddysgu rhyfela. I ba beth y bu'r golled hon? Yr hen fangre gysegredig! Yr wyf yn awr yn gorfod d-- adael dithau, byth i'th weled fel y'th welais gynt; ond, carwn cyn ffarwelio a'th ollwng ro'i fy nheimlad fel ihyn,- Doed amheuon yn eu rhysedd Anghrediniaeth yn ei grym, Gwn yr erys yr atgofion Sy'n blethedig yn fy nghalon Yn dragwyddol anwyl im'.

.&.Bm "Orw mm go I CYNHYGIAD ARBENNIG SAITH WLLT 0 I ARBEDIAD I I BOB UN FANTEISIA AR Y CYNHYGIAD HWN. SAITH WLLT AM UN MIS YN UNIG, MIS RHAGFYR, 1913, CYNHYGIR Y QWAITH SAFONOL TRA ADNABYDDUS, Y Geiriadur Ysgrythyrol (GEIRIADUR CHARLES), OHWARTER RHWYM, YMYLAU MARMOR, LLYTHRENNAU AUR, AM Y PRIS 1 0/6 BLAEN- 18EL 0 RV/U DAL. WED I HYNNY NIS QELLIR El GAEL OND AM Y PRISIAU ARFEROL, sof- 17/6 a 20/ MEWN I PRYD YN YR HEN I FLWYDDYN. I: RHY HWYR I YN Y FLWYDDYN NEWYDD. Rhodder Archeb I Lyfrwerthwr ar unwalth. NI fydd yn bosibi prynnu y Oyfrol hon am y prls gostyngol hwn ond yn mis Rhagfyr, 1813. LLYFRAU NEWYDD, LLYFR* Gan Awdur Llyfr Del." 46 o Ystraeon i Ddifyrru Plant. Gyda Darluniau. NEST. Llian, 1/ Casgliad yw hwn o Ystraeon Byrion, Blasus, a Hynod Ddarllen- adwy, yn cael eu hadrodd mewn dull swynol, ac wrth fodd calon plant. LLYFR DARLLEN Dyfyniadau o'r dasurori Cymreig, ynghyda Gwersi pwrpasoi AO YSGRIFENNU. sylfaenedig arnynt, a Nodiadau Bywgraffyddol. Gan JOHN LLOYD, M.A., Ysgol Sir, Abermaw. Gyda Darluniau. Llian,113 Buddugol yn Eisteddfod Qenedlaethol 1912. I ddysgu ysgrifennu Cymraeg yn Ysgolion Uchelfennol a Chanolraddol Cymru y darpar- wyd y llawlyfr hwn yn fwyaf arbennig, ond gellir ei ddefnyddio hefyd fel sylfaen i adeiladu gwersi mewn llenyddiaetli arni, a gwna Destyn-lyfr ardderchog i Gymdeithasau Llenyddol a Dosbarthiadau Cymraeg. i DAVID DAVIES, Gwneuthurwr 9 o Reilffyrdd Cymru, Sylfaenwr Cwmni Glofeydd LLANDINAM, Yr Ocean," Cychwynwr a Datblygwr y Barry Docks. Gan 1818-1890. GORONWY JONES (Awdur Goronwy ar Grwydr"). Gyda 18 o Ddarluniau Da. Llian Hardd, 1/6. Esfampl nodedig I bobl leuaino ao ereill o uchelgala anrhydeddus a llwyddlannus. Dylai fod ym mhob ty. Anrheg dderbynlol. TEULU Ystori swynol i Blant gan L. M. OWEN (Moelona). Gyda 4 o Ddarluniau. BACH Llian, 6ch. Buddugol yn Eisteddfod Qenedlaethol 1912. NANTOER. O'r Feirniadaeth,—" Y mae hon yn ystori feistrolgar dros ben; anodd fyddai cael dim gwell i'r pwrpas. Yn wlr, gem yw. Y mae'r ystori ei hun yn swynol a chwaethus ac y mae'r iaith yn syml, yn bur, ac yn gooth neilltuol." AWDL Wedi ei golygu gan J. LIAS DAVIES, Gwrecsam (Cyn- DINISTR IERUSALEM: Athro Ysgol Sir, Llangollen), a T. CARNO JONES, Ysgol Gan EBEN FARDD. Sir, Llangollen. Gyda Rhagair gan ALAFON. 3 o Ddarluniau. Llian, 9c. Yn ychwanegol at yr Awdl, ceir Hanes Bywyd Eben Fardd Hanes y Dinistr Eglurhad Meist-rolgar ar Gynghaneddion a Mesurau'r Awdl, a Geirfa fanwl, yn cynnwys pob gair o'r Awdl. SALMAU'R Gan T. E. NICHOLAS, Glais. Argrafftad Newydd, Diwygiodig. WERIN. Amlen, 1/- Cyfrol o Farddoniaeth llawn bywyd a theimlad angherddol, gyda clienadwri i bob dyn. Y Bel rn lad, Fe ddylai Cymru roi'r croeso cynhesaf i Salmau'r Werin.' Maent yn mynegi teimladau newyddion, syniadau newyddion. a dieter newydd yn erbyn pob hen gam y mae'r Werin wedi bod yn fud dano ers oesoedd." TRO YN Gan y Parch. J. GRIFFITHS, Llanfairfeehan. Gyda 24 o Ddarluniax-i Y DWYRAIN. Hardd. Llian, 2/6. Yn y gyfrol dra dyddorol hon, ceir hanes taith yr awdur, a desgrif- iadau byw o'r gwahanol leoedd yr ymwelodd a hwy, ac ychwanegir yn fawr at werth y llyfr gan y Nodiadau Hanesyddol ar rai o'r prif leoedd, megis Athen, Caercystenyn. Damascus, Jerusalem, Jericho, Smyrna, &c., &c. Hefyd, ceir trem ar y gwahanol wledydd, a phenodau ar eu Pobl, eu tarddiad, arferion, credoau, &c., &c. Cyhoeddir hefyd mewn Tri o Lyfrau, Llian, 1 yr un. Llyfr 1.-0 GYMRU I DAMASCUS. Wyth o „ II.—TRWY WLAD Y DEG LLWYTH. Ddarluniau „ i;i.—O JERICHO I GYMRU. ym mhob llyfr. Cyfres Newydd o Lyfrau i Blant.-Hanesion Ysgrythyrol. Chwech o Lyfrau Newydd, gyda 4 o Hanesion a 4 o Ddarlunlau lliwiedig tlws, tudalen llawn, ym mhob llyfr. Darlun prydferth ar yr amlen. CEINIOG YR UN. ——————————— OO AR WERTH GAN LYFRWERTHWYR YM MHOBMAN. ———————————— oo: Y mae gennym Ugeiniau o Lyfrau ereill Hen a Newydd, am restr ohonynt, gwelor ein Catalog o Lyfrau 80 t.d., yr hon anfonir yn rhad i unrhyw gyfeiriad ar dderbyniad Post Card." Y mae gennym hefyd yr amrywiaeth fwyaf yng Nghymru o Gorddoriaeth o bob math, anfoner am ein Catalog, 72 t.d. Catalog Llyfrau Ysgol, 80 t.d. ————————— oo HUGHES A'I FAB, CYHOEDDWYR, GWRECSAM.

t -ifr, ,n [Nid ydym yn gyfnfol mewn modd yn y byd am syniadau ein gohebwyr yn y goJofn hon. Rhaid i enw priodool a chyfeiriad y gohebydd ddyfod a law gyda pliob llythyr, ond ni chyhoeddir illwy os dymunir yn wahamol. Goreu po fyrraf fo'r llythyrau.—Golygydd "Y Genedl."]

I Pwnc yr Iaith. t Pretoria, Transvaal, South Africa, fonawr Bf-ed., 1914. Mr. Gol.—"Gwn&iff ychydig eel wyrthiau yn y cyfnod hwn gyda siarad Cymraeg!" Dyna'r frawddeg a'm tara-wodd wrth ddarllen y "Genedl," dyddiedig Rhagfyr 9fed., 1913, a pharodd i mi feddwl cryn lawer am "bwngc yr iaith," Chwi gofiwch i mi ysgrifenu atoch rai misoedd yn ol, gan wrthdystio yn gryf yn exlbyn S&eaoimeig y nowyddiaduron Cymraeg, ond er fy mawr siomedigaoth nid yw yn yrruklangos eich bod wedi talu y sylw lleiai i'm llythyr. Y mae elch agwedd yn ann-mgyfrredadwy. Nid oes un wythnos yn myned heibio na fy- ddwch yn pwyso ar eich darllenwyr yr anoo.- rha.id o ymlynu wrth yr hen iaith, ac y mae cynwysiad rhai o'r erthyglau ar v testyn hwn yn ddiamheu yn codi ynddynt deimlad cryf o genedlaetholdeb. Ond y mae peth arall yn iiisiau, cyn y gellir disgwyl gwir lwyddiant, iiynnv yw cysondeb ar eich rhan oich hunan. N'a feddyliweh fy mod yn gwneyd ymosodiad ar y "Genedi" yn fwy nag ar ryw bapyr arall. Nid ydwv-f ddim. Y maant i gyd yn yr un cwch, ac am ddim a wn i gall fod y "Genedl" vn burach na'r lleill. Rhaid cyffesu, cut bynaig, fod oanoedd o eiriau Saesoneg yn cael eu dafnvddio yn eich papyr lie y medrid—ie, ac y dylid—ysgrifenu y rhai Cymraeg. A oes rheswm yn y byd dros ddywedyd pethau megys "Sale fawr," "Comitti y Counsil," "Station," "banc," ac yn y blaen 7 Nac oed, wir! Pa Gymro sy'n deilwng o'r enw heb fod yn deall "Gwerthiant mawr," "Pwyllgor y Cynghor," "Gorsaf," ac "Ariandy"? Pan ddaeth v Ddeddr Yswiriant i rym, ac yr awgrymid y dylid cadw y cofnodion Cym- reig yn iaith gwerin y wlad, un o'r gwrth- wynobiadau cyntaf a godid oedd, "nad oedd yn ddichonadwy cyfieithu i'r Gymraeg eiriau fel "sanatorium" a "tuberculosis." Pa beth a roddai v r vni ad anghvwir hwnw i'r gwrth- wynebwyr? Mentraf ateb, dim ond methiant ar ran ein newvddiaduron ein hunain i wneu- thur y cyfieithiad, a bu agos i ni golli y maes. Y dydd o'r blaen yr oeddwn yn darllen fy mhapyr yn y swyddfa, a dangosai un om cydweithwyr ddvddo'rdeb ynddo. Gofynai a g-ii efe ei weled, ac ar ol edrych drosto yn ddLst-aw am ddau neu dri munyd, meddai yn ddisymwth., "Hullo, haven't Yn got a worfl for watch? An here's another English word! and another and another and what's this one yon have been trying to disguise? Tep- cotiau- Tf that isn't a bit of alright. I a.m I afraid that vour's is only half a language after ail." Beth allwn ei ddywedyd wrtho? Yr oedd ei gvwreinrwvdd wedi troi yn ddirmyg i ni, ac ni ellid ei feio am hyny. —————Mill— ■IWBBia—^ |T5! Onid ydych yn ey-ttiiio a mi, mai cam a'r iaith yw yr arferiad gwarthus hwn? Os nad ydym yn paxchu y Gymraeg yn ddigoJt i'w siarad a'i hfenu yn gywir, neu o leiaf hyd or6-,i oift gilln, ytm na adawer i ni ddy- wedyd gair ynddi byth mwyach. Anwyl Olygydd, ar ddedireuv blwydliyn newydd, gofj-naf i chwi a'ch holl ddarllenwyr, mewn pob difrifweh, v/neyd eich clewis a mynegi va hyf (fol y gwnaeth yr hen. brophwyd Taliesin flvnyddoedd bwer yn ol) mai nid rhyw haner 'Cymraeg a, haner Saesona-eg fvrnvch, ond "Ein Hiaith a Gadwn." Gyda c-hyfarchiadau calonog a dymuniadau I goreu am flwyddvn lwyddianus. Yr eiddoch yn wladgarol,— 1 o "ALLTIJD ARALL." — «. i i ■

i CcnhAd-iiC-th Oaptrefol Anni- bynwyr Sir Caornarfort I At Olygydd y "GeriMi. Anwyl Syr.—Goddefwch imi yehvtjig, ofod i gyfeino at y Genhadae-th xtchod. Y Sul o'r blaen, yn y capel arferaf fynychu yr oeddynt yn rhajiu adroddiadau y Genhadaeth hon i'r tanysgrifwyr, a. cha-n fy mod yn un sydd ya teimlo dyddordeb yn yr achos hwn er Y3 blynyddau edrychai& dros yr adroddiad yn Ilod fanwl cyn ei roi o'm Ilaw n.r ol cyrraedd y ty o'r capel. A dweyd fy mlvrofiad yn y fan yma, megys rhwng crorofachau. Nid oes genyf fi fawr o olwg ar y bobl hynny fydd yn cyfranu eu harian at iefyaliadi,ti ac yn teimlo dim dyddordeb ynddynt. Wedi edrych droer- to. vr vi-vf jdtn yr argraff na chyhoedwyli adroddiad mwy calonogol ers liawer blwvddvJI yn enwedig n y oofiwn fod sefylMa weith- faol rhanau pwysig o sir Gaeornarfon yn par- ha.u yn hynod wasgedig. ITysbysir fod y Pwyllgor o ddau ben i'r sir wedi cyfarfod yng nghapel Pendref Caernar, [on, o dan lywyddiaeth v Parch. James Jones, Salem, Bethesda, y cadeirydd. Cyflwynodd y Trysorydd Mr. W. G. Thomas, Y.H., Caer- narfon, adroddiad calonogol iawn yn dangos ffyddlondob yr eglwysi trwy y cvnydd yn y casgliadau fel ag i alluogi y Pwyllgor i ranu 129p rhwng yr eglwyed gweiniaid, yr hya sydd yn fwy o 21p na'r flwyddyn ddiweddaf. Rhoddwyd ychydig yn rliagor nag o'r blaen i nifer o eglwvsi, a. rhoddwyd cynorthwy am y tro cyntaf i ereilL iDylid nodi fod y trysor- ydd yn cymeryd dyddordeb neillduol vn yr eglwysi gweiniaid, ac wedi ymweled ag amryw ohonynt., ac yn rhoddi ei wasanaeth yn rhai iddynt fel pregethwr cynorthwyol yr hyn sydd yn rhoddi iddo wyibodaetK bersonol am yr Bglwysi a geisient help. LIongyfarchwn hefyd yr yagrifenydd, v Parch. H. Davies, Abererch am ei ymdrechion difiino a llwydd- ianus a blaid y gymdeithas. Os y- cyn- hwysiad yr adroddiad hwn yn profi rywlbetk yn fwy na'i gilydd fe brofa fod gan Annibyn- wvr Sir Gaernarfon yrnddiriiedaeth hvyr yn y dull hwn o helpu yr eglwysi gweiniaid sef trwy gronfa a. phwyllgor perthynol i'r sir. Gan eich bod vn pwyso ar i'r gohebwyr fod yn fyrr, gadawaf ar hyn yn awr. Pe gwvddom y gallech hyfforddio ychydig et oa ofod, ac i minau i g^el egwyl, buasai yn dda gael cyfle i ysgrifenu ychydig o hanes gor- ir ,a"ha.da.eth hon. J 6 AiNXIiBYNWR. (Diolch, bvddwn yn falch o hanes y Genhad. aeth. —-Gol- ) — Mir- V4VW T