Y Cymro

CLWYDFARDD. DDYDD Sadwrn diweddaf, cyrhaeddodd yr hy- barch Archdderwydd, a'r cyfaiU hynaws CLWYD- FARDD, bell ei 90 an mlwydd oed, gan iddo gael ei eni, yn Ninbych, Tachwedd 29, 1800. Y mae yn y Methodist Times (eyhoe idi-;d y Parch. Hugh Price Hughes), am yr wythnr's ddiweddaf, erthygl ddyddorol iawn, yn dwyn y penawd, A typical Welsh Local Preacher Clwydfardd, the Patriarch of Welsh Methodism." Nid pawb sydd yn gwybod mai Wesleyad yw Clwydfardd, gan mor lan oddiwrth yr hyn a elwir cant a hoced ydyw ac ychydig, mewn cydmariaeth, a gawsant y fraint o'i wrando yn pregethu. Ond yr oedd ei dad a'i fam yn mhlith Wesleyaid cyntaf tref Dinbych, a derbyniwyd yntau yn aelod yn 1826, a hyny gan y Parch. Hugh Hughes, taid golygydd y Methodist Times. Y flwyddyn ganlynol, yn Dyserth, traddododd ei bregeth gyntaf. Felly, y mae bron yn sicr ei fod y pregethwr hynaf yn Nghymru a gallwn sicrhau y rhai nas clywsaut ef yn y pwlpud, mai ychydig o bregethwyr ein gwlad allant siarad yn fwy synhwyrol a thaflu rhagorach goleuni ar wirioneddau yr Ysgrythyr. I'r Cymry hyny sydd yn gydnabyddus a'r Bardd, nid oes lawer o newydd yn yr erthygl. Gwyddem ei fod yn ddyn cryf ac yn gerddwr diail bron—chwe' milldiryn yr awr oedd ei bas arferol. Yn 1827, pan ddechreuodd ef bregetbu, yr oedd Rhyl, Abergele, Conwy, a Llanrwst, yn perthyn i Gylchdaith Dinbych; a byddai ei daith Sabbath fynychaf o 30 i 40 milldir, a'r ffyrdd yn ddrwg ac anwastad. Mor werthfawr oedd traed a choesau da i efengylwyr yr oes hono Credwn na bu yr hanes canlynol a rydd y Methodist Times, am waredigaeth ryfeddol a gafodd yr Archdderwydd, mewn argraph o'r blaen :—Un prydnawn, tra yr oedd yn gweith- redu fel gorucbwyliwr ar waith copr yn Ngog- ledd Oymru [ai nid gwaith Simdde Ddylluan, ger Nan tile, oedd hwnw ?], wedi i'r gweithwyr ymadael, aeth i lawr y pwll i geisio samplau o'r mwn, cofiodd yn sydyn nad oedd wedi gorphen y fantolen wythnosol, a phrysurodd i'r swyddfa. Pan ddaeth yn ol at y pwll, gwelai, er ei ddy- chryn, fod darn anferth o graig wedi syrthio ar y llecyn y safai ef arno ychydig fynudau cyn hyny. Mae'n sicr y bydd yn dda gan ddarllenwyr y Methodist Times ddarllen yr erthygl hon. Cant hanes ynddi am un o ddynion goreu, ac uu o gymeriadau gloywaf, eu Cyfundeb— Un na wisga'i wedd a rhodres— Nytha rhinwedd yn ei fynwes."

DYFODOL Y°FRONGOCH. [CYDYMDDYGER ag awen newydd ar riniog bodaeth, heb gael amser eto i fagu plu na chyfleusdra i arfer ei hadenydd. Dyna unwaith gyflwr awenau Homer, Milton, a'r holl feirdd Cymreig eraill ag y mae hanes yn son am danynt; ond arfer a'i had- fer hi," ebe Dewi Wyn. Gobeithio na fydd i ddar- llen cymaint am whisci Frongoch ddim troi yn mhenau darllenwyr y Cymro. Dau benill o'r gerdd y tro hwn, y rhelyw eto-rhaid bod yn gynil gyda phethau da,] Diolchwn i ti, Gwaenfab, Am roddi'r fath anerchiad I'r Frongoch, Lie y darperir wisci I loni calon Cymru, Nes bydd hi wedi meddwi Yn Frongoch 'Rym oil yn diolch iti, Fardd Frengoch. Ymhen blynyddoedd eto, Bydd miloedd yn trafaelio I'r Frongoch. Am wisci heb ail iddo Na dderfydd son am dano, Er nad yw yn heneiddio, Yn Frongoeh, Gan faint yr yfed arno I Yn Frongoch. BUNKER'S HILL.

ENWAU LLEOEDD YN NGHYMRU. WYBODUS SYR,—Yr oedd genych, yr wythnos ddiweddaf, gyfeiriad at erthygl Mr. John Edward Lloyd yn y Cymmrodor ar y pwnc uchod. Yr wyf yn deall fod Mr. Lloyd yn dadleu y dylai'r efryd- iaeth hon gael ei gwneud yn wyddoniaeth, ei thrafod "on scientific principles," fel y dywedir. Gyda phob parch i'r proffeswr dysgedig, ofnwyf mai un o'r inexact sciences a fyddai ar y goreu a gwell o'r ddau yw bod heb wyddoniaeth o gwbl na chael un anmherffaith. Yr wyf fi yn un o'r bobl hyny, syr, sydd yn credu mai goreu o ddigon ar fater fel hyn ydyw dweyd Rhydd i bawb ei farn, ac i bob barn ei llafar." Y mae'r ieithwr gwlad y ceisir ei ddifodi gan y wyddoniaeth newydd hon, yn fod dyddan tuhwnt, yn bleser iddo ei hun ac i bawb o'i gwmpas; ac i ba ddyben y difodir ef? Dyna un o anfanteision science-y mae'n yspeilio'r byd o'i ddifyrweh. Er engraipht, pan yn hogyn yn yr ysgol, diflasdod a blinder dychrynllyd i mi oedd gorfod astudio'r multiplication table, y Rule of Three, a gwyddoniaeth sychlyd o'r fath ond yn min nos ar yr aelwyd gartref, gallwn eistedd am oriau gyda'r mwynhad penaf i wrando ar oracl yr ardal, yr hwn a d'rawai i mewn yn fynych i gael "tipyn o smoc a scwrs," chwedl yntau, yn egluro ystyr enwau lleoedd. Y mae bellach haner can' mlynedd er hyny, ond yr wyf yn cofio ei ddysgeid- iaeth yn llawer iawn gwell na'r Rule of Three a ddysgwn tua'r uli pryd a chan fod gwyddoniaeth, fel y gwelir, yn bygwth ei hysgubo i ddifancoll, dyma i ddarllenydd Y Cymro ychydig o ddeffiniadau yr oracl Tudweiliog.—PI wyf yn Lleyn, a dim ond cors go fawr rhyngddo y pryd hwnw a'r Iwerddon. Person Tudweiliog yn dal bywoliaeth hefyd yn yr Ynys Werdd. Gwasanaeth yn Lleyn yn y bore, a ffwrdd a'r offeiriad ar gefn Weiliog, enw ei geffyl, tuhwnt i'r gors at wasanaeth y prydnawn. Adref at y gosber ond un Sul, digwyddodd golli ei lwvbr ar draws y gors, suddai traed y march, arafai hyny ei gerddediad, clywai y gwr parchedig gloch ei Lan yn dweyd wrth y plwyfolion fod amser dechreu'r gwasanaeth gerllaw, ac ebe fe yn ei ffwdan wrth y ceffyl,Tud, Weiliog "Tud, Weiliog!" Dyna, heb os nac onibae, ebe'r oracl, oedd tarddiad yr enw. Wrth reswm, dull esmwyth yr hen offeiriad o seinio y gair tyr'd neu tyred oedd y "tud" yma. Prestatyn drachefn, pi wyf ar l;\n y mor, ychydig fllldiroedd o Rhyl. Beth fedr science wneud o'r gair yna ? Dim oil. Chlywais i ddim byd tebyg i ddeongliad arno ond gan yr oracl; tan ei law ef, try'r tywyllwch yn ganolddydd; a cha y darllenydd farnu :-Rhyfel galed ofnadwy er's talwm rhwng Cymru a Lloegr pob ochr yn presio'n greulon a chan fod y plwy hwn yn sefyll ar y terfynau rhwng y ddwy fyddin, yr oedd pob copa wall tog o'i fewn ond un, a hwnw yr offeiriad, wedi ei bresio gan y naill neu y llall; ac, o hyny allan, galwyd y fan "Press -tat-uri y gair hwnw wedi ei lygru a'i wasgu dipyn at ei gilydd yw y Prestatyn presenol. Ni chaniatai eich gofod i mi roddi lluaws o engreiphtiau cyffelyb. Terfynaf trwy ddweyd hir oes i'r dull syml hen ffashiwn o esbonio enwau lleol, megys Gwraig Sam am Wrecsam, Ruth Inn am Ruthin, Moel Fama-mam y mynyddoedd eraill mor naturiol ac esmwyth ydyw'r tarddiadau hyn a dyna un arall hefyd cystal a'r un ohonynt, Gwasgod "—gwas-y-got. Peidiweh, Mr. Lloyd, da chwithau, ag osio ein hymddlfadu o'r hen gynysgaeth hyfryd ac urddasol hon, sef olrhalI1 achau ein HENWAIX LLEOL.

NODIADAU GAN DIOGENES. AIL GYFRES. RHIF XXYIIt DANIEL O'CON SEIX. GANWYD Daniel O'Connell yn agos i dref fechan Cahirciveen yn swydd Kerry, yn neheugor- llewin yr Iwerddon yn y flwyddyn 1775. Yr oedd y teulu wedi bod yn y dyddiau gynt yn gyfrifol yn y gymydogaeth, mae yn debyg eu bod yn benaeth- iaid bychain Celtaidd, ond col'asant lawer o'u tir- oedd a'u heiddo yn y rhyfeloedd Gwyddelig dibaid, ac yr oeddynt wedi dyoddef i'r hyw oddiwrth y deddfau Irahaus a gormesol oeddynt yn cael eu gweinyddu yn ddiarbed yn yr amseroedd hyny yn erbyn y rhai a broffesant ac a ymlynent wrth y gre- fydd Rufeinig. Ymrestrodd amryw o'r teulu yn y gatrawd Wyddelig yn y fyddin Ffrengig, a'r rhai a arhosent gartref a fuont fyw yn amaethwyr bychain gan mwyaf neu yn nwyddredwyr (smugglers). Enynodd aflwyddiant ac anffodion teuluaidd fel hyn y casineb mwyaf at y Llywodraeth Brydeimg, ac at y tirfeddianwyr, tra yr oedd yr erledigaeth grefyddol yn meithrin ac yn cynyddu eu sel o blaid eu Pabyddiaeth. Ffermwr ar beth o'i dir ei hun oedd tad Daniel O'Connell, ac yr oedd ganddo ddigon o fodd i'w anfon i ysgol yn Nghork, un o'r ychydig ysgolion a oddefld ar y cyntaf yn yr Iwer- ddon ar gyfer addysgu Pabydd gyda golwg ar yr offeiriadaeth, ac offeiriad y dysgwyhd i O'Connell fod. 0 Gork aeth i Ffrainc i Golegau Douai a St. Omer, ac fe brofodd ei hun yn efrydydd dyfal a gweithgar. Gwelid yn ei areithiau ar hyd ei fywyd 61 ei lafnr yn v cyfnod hwn, ac y mae yn ddianmeu ei fod wedi gwneud y goreu o'i amser ar y pryd. Rhoddwyd cyfeiriad hollol newydd iddo gan Chwyl- droad Ffrainc, oblegyd bu raid iddo ef a'r efrydwyr eraill oeddynt ddeiliaid Prydeinig ffoi o'r wlad. Ond nid cyn i O'Connell weled digon o ffolineb ac eithafion y Gwerinwyr Ffrengig i greu ynddo yr at- gasedd mwyaf tuagat egwyddorion Gwerinol ac i'w wneud yn edmygwr trwyadl o lywodraeth frenhinol neu unbenaethol. Yr oedd wedi dychryn cymaint wrth edrych ar y dystryw a'r tywallt gwaed yn Ffrainc fel na fynai byth bleidio egwyddorion y dyn- ion a arweiniasant y Ffrancod i redeg i'r rhysedd ofnadwy a ddilynodd ddygwycldia, dau yr '89, ac yr oedd ganddo yn wastad barch i gyfraithac i hawl- iau eiddo. Ar ei ddychweliad i'w wlad ei hun pen. derfynodd droi ei wyneb i gyfeiriad newydd gan fod y drws i'r offeiriadaeth wedi ei gau, a dechreuodd astudio at fod yn fargyfreithiwr. Yn 1798 galwyd ef at y bar, ac fe hyno.dodd ei hun yn fuan wedi hyny trwy draddodi araeth ar y mesur oedd ar y pryd o flaen y Senedd Wyddelig i ddwyn oddi- amgylch yr Undeb a Phrydain Fawr. Ymsefydlodd yn Nulyn, a chyn bo hir daeth yn dra llwyddianus yn ei alwedigaeth. Yr oedd yn feddianol ar gym- hwysderau neillduol i lwyddo fel bargyfreithiwr. Efe oedd y croesliolwr goreu yn y llysoedd Gwydd- elig, nid oedd neb o'i fath-yr oedd yn synwyrol, yn gyfrwysgall, yn sylwgar dibendraw, a chanddo wybodaeth trwy dreiddgarweh greddfol o holl elfenau cymeriad ei gydwladwyr, ac heblaw hyn oil yr oedd yn gyfreithiwr medrus, yn enwedig felly yn neddfau troseddau, ac mewn deddfwriaeth gyfansoddiadol. Wedi ei ddysgu yn yr ysgol oreu yn moreu ei oes i ymladd a'r gyfraith ag offerynau cyfreithiol yr oedd yn ddadieuwr o'r dosbarth cyntaf. Feallai fod Plunket o'i flaen fel areithiwr, ac fod lie uwch i Bushe fel rheithiorydd, ond nid oedd neb arall, ac nid oedd yn yr un o'r ddau hyn y cyfuniad o'r cyfrwysddadleu a'r nerth gwrol oedd gan O'Connell pan yr apeliai at y rheithwyr am eu dedfryd. Am bum' mlynedd ar hugain ar ol yr Undeb ychydig a wnaed tuag at gael iawnderau gwladol a chrefyddol i Babyddion yr Iwerddon. Gwnaeth Gratta.n a Phrotestaniaid Rhyddfrydol eraill eu rhan hwy, ond ni thyciodd dim hyd nes y gwelodd O'Connell ffordd i fywiocau y symudiad trwy alw i mewn yr offeiriadaeth i'w cynorthwyo. Ffurfiwyd cymdeithasau Catholig ar hyd ac ar led y wlad yn mhob cyfeiriad, a deffrowyd y genedl drwyddi o ben bwygilydd. Ac O'Connell oedd cyn- hyrfwr a threfnydd y cyfan. Fel hyn y dywedai ef ei hun am ei lafur ar yr adeg hon, "Myfi oedd yn trefnu pob cyfarfod cyhoeddus. yn ffurfio yr holl benderfyniadau, yn dwyn yn mlaen bob gohebiaeth, yn symbylu yr araf, yn bywhau y claiar, ac uwch- law pob peth yn cymedroli trais-dueddiadau y byrbwyll a'r anystyriol, gan gadw fy hunan, a phawb arall, yn y blaid a gynyddai yn feunyddiol rhag ein dal yn rhwydwaith y gyfraith na chael ein hunain yn agored i gyhuddiadau o fod yn derfysg- wyr bradwrol." Ac yn wir yr oedd gan O'Connell gymhwysderau mor ddisglaer fel blaenor ar symudiad poblogaidd fel hyn ag oedd ganddo fel bargyfreithiwr. Yr oedd yn feistr ar hyawdledd amrywiol a pherswadiol ryfeddol (a bathu gair Cymraeg newydd) cyfaddas iawn i gynhyrfu nwydau pobl rwyddgalon, gyffrous, fel y Gwyddelod. Ar un foment anerchai hwynt a geiriau a enillent eu serch, a'r funud nesaf taranai yn erbyn trawsder a gormes y Saeson gyda'r fath nerth nes llenwi ei wrandawyr a digllonedd, ac'yr oedd mor fedrus yn ei feistrolaeth ar y gyfraith yn ei holl fanylrwydd fel y rhodiai ar ymyl teyrn- fradwriaeth yn barhaus, ond heb unwaith syrthio dros y dibyn i afaelion y Llywodraeth. Yr oedd hall arabedd a hwyl ddigrifol a pharodrwydd tafod y Gwyddel yn Ilawn yn O'Connell. ac yr oedd yn un mor hawdd ganddo ymresymu a'r Arglwydd Raglaw a'i gynghor, a Uywodraethu yr ysbrydion afreolus oeddynt wedi eu codi ganddo o ddyfnder- oedd anobaith, a'r rhai yr oedd yn bwriadu eu rhyddhau o'u carcharau oesol. Nid llawer dyn fuasai yn gallu marchogaeth y fath ystorm ag a welwyd yn y dyddiau hyny yn yr Iwerddon, ond yr oedd dylanwad O'Connell mor fawr yn enwedig ar y dosbarth cyffredin ac iselaf fel yr ymostyngent ac yr ymdawelentl'u brwdfrydedd mwyaf ynunigarei air. Arweiniodd hwynt gyda'r fath fedrusrwydd fel y dychrynodd Llywodraeth Due Wellington, ac yn y flwyddyn ar ol etholiad O'Connell dros Clare, yn 1828, b. gorfod rhyddfreinio y Pabyddion. Wedi iddc gael He yn Nhy y Cyffredin ni a gawn O'Connell yn bleidiol fel rheol i'r blaid Ryddfrydig, y.n ymladd yn erbyn y degymau ac yn gyffredinol yn erbyn yr Eglwys Wyddelig. Cymerodd ei araetltycldiaeth ffurf newydd yn y Ty, yr oedd yn gryf ac yn bwysfawr, ond gyda hyny gyfuniad o waseidd-dra gwenieithus a rhuadau anfoesgar,ac yr oedd yn tueddu ar brydiau i'w wneud yn fustlaidd, megis yn ei gyfeiriad at Disraeli ar gychwyniad bywyd cyhoeddus y gwladweinydd hwnw. Yr oedd Disraeli wedi ei ddigio rywsut, a throdd yntau arno gan ddywedyd ei fod yn credu am dano ei fod wedi hanu yn uniongyrchol o'r lleidr anedifeiriol hwnw fu farw ar y grbes. Ond er ei fod yn aflonyddu yn barhaus, er ei fod yn Rhyddfrydwr at y earn, os nad yn glamp o Radical, yr oedd yn deyrngarol i'r hôn, a chanddo barch calon i'r cyfansoddiad. Yn I 1841 ymgymerodd a symudiad i ddileu yr Undeb Seneddol a'r Iwerddon, ac adgyfododd yr hen gymdeithasau trwy y rhai y cariodd Catholic Emancipation. Ond rhoddwyd cyfraith arno a charcharwyd ef, ac er i Dy yr Arglwyddi ar ei apel ei ollwng yn rhydd, yr oedd yn amIwg fod ei ddylanwad wedi darfod, oblegyd er ei holl ym- drechion aeth dynion iau nag ef, a disynwyr hefyd, a'r flaenoriaeth oddiarno, a gwnaethant ycwbl yn chwilfriw trwy eu gorbrysurdeb, eu terfysg, a'u tuedd i deyrnfradwriaeth, yr hyn a barodd i bob dyn doeth a chymedrol ymbellhau oddiwrth y Repealers. Yn 1846 ymwelodd newyn a'r wlad, a darfu gobaith teg am lwyddiant i symudiad O'Connell. Yr oedd ei iechyd erbyn hyn wedi adfeilio—trodd ei wyneb tua Rhufain, ond methodd a chyrhaedd yno-bu farw yn Genoa, Mai 15fed, 1847. Dyn o ddoniau lawer, a doniau mawrion, areithiwr hyawdl yn y dosbarth cyntaf, ac er ei fod yn Gyffrowr (Agitator) yr oedd ganddo ragddar- bodaeth a thact gwir wladweinydd. Buasai yn resyn meddwl am ei roi yn yr un rhestr i wneyd cydmariaethrhyngddoa'r corachod Gwyddelig sydd yn y dyddiau diweddaf hyn yn honi eu bod yn ddilynwyriddo, a'r rhai ni feddant o'i nodweddion ond y rhai a ystyriai efe ei hunan yn wendidau ynddo. Y TWB, Nos hun, Tachwedd xxiv. o

NODIADAU 0 RYDYCHAIN. NID oes nemawr ddim neillduol wedi digwydd yn Rhydychain yn ystod yr wythnos ddiweddaf. Datgenid cryn gydymdeimlad tua dechreu'r wythnos a'r ddynes a saethodd Dr. Bright, Prif-athraw University College, ond ar y cyfan y mae pobl wedi dyfod erbyn hyn i feddwl y dylai fod yn ddiolchgar nad oedd pethau ddim gwaeth. Fe fydd yn ddianmheu yn dda gan ddarllenwyr y Cymro glywed ychydig o hanes Cymdeithas Dafydd ap Gwilym. Ei llywydd yw y Proffeswr Rhys. Aelod arall y pery ei enw tra pery llenyddiaeth Gymreig ydyw Mr J. Gwenogfryn Evans, M.A. Y mae Mr O. M. Edwards, B.A., yn un o'n haelodau pwysicaf. Cynwysa'r Gymdeithas amryw aelodau sydd wedi pasio yn uchel yn arholiad Rhydychain a Llundain. Er engraipht, gallwn enwi Mr J. Young Evans, B.A., Corpus Christi College, yr hwn oedd yn gyntaf yn yr holl deyrnas mewn Classics yn arholiad Prif-ysgol Llundain am y gradd o B.A., a'r hwn a basiodd yn uchel yn y dosparth cyntaf mewn Classical Moderations yn Rhydychain. Parha y gymdeithas i gynyddu mewn rhifedi, ac y mae yn bur debyg y bydd yn rhaid i ni yn fuan gyfyngu y nifer i rhyw rif penodol. Amcan y gymdeithas ydyw meithrin dyddordeb yn y Cymry sydd yn Rhydychain mewn llenyddiaeth Gymreig. Ar yr un pryd yr ydym yn amcanu gwneud ein cyfarfodydd mor ddyddorol ag y mae modd, drwy gael datganiad gan rai o'n haelodau mwyaf cerddorol o rai o'r hen alawon Cymreig. Cynhaliwyd y cyfarfod diweddaf oil nos Sadwrn, Tachwedd 22ain, yn ystafell Mr J. Young Evans, B.A., Corpus Christi College. Yr oedd hon yn noswaith neillduol. Cyfarfyddodd y gymdeithas i groesawu Mr Plummer M.A., Cymmrawd ac Athraw o Goleg Corph Crist, Senior Proctor y Brif- ysgol am y flwyddyn hon. Gwahoddasid Mr Plummer i'r gymdeithas gan Mr J. Young Evans. Y mae Mr Plummer yn ysgolhaig Celtaidd rhagorol ac yn medru Cymraeg yn dda. Ysgrifenodd lythyr mewn Cymraeg cywir iawn at Mr Evans yn ateb i'w wahoddiad. Yr oedd y cyfarfod hwn yn un o gyfarfodydd goreu y tymmor, yn wir yr oedd yn un o'r rhai difyraf a gawsom er dechreuad y gymdeithas. Darllenodd Mr J. Young Evans gywydd o Dafydd ap Gwilym. Yna darllenodd Mr E. Anwyl, B.A. y cofnodion am y cyfarfod blaenorol. Ar ol hyn, ac wedi peth ymddiddan, yn yr hwn y cymerodd rhai o'n haelodau pwysicaf a'r Senior Proctor ran flaenllaw, cawsom bapur Mr L. J. Roberts, o Goleg Exeter. Testyn y papur oedd dylanwad hanesiaeth gwledydd bychain ar eu hysbryd cenedlaethol. Rhoddodd Mr Roberts hanes ini am y deffroad cenedlaethol yn Roumania, Poland, Portugal a gwledydd eraill soniodd hefyd am ddadblygiad yr ysbryd cenedlaethol yn Nghymru. Cawsom ym- ddiddan difyr iawn ar y pwnc. Rhoddodd y Senior Proctor lawer o wybodaeth ini ar y mater o'i ystor o wybodaeth hanesyddol. Cawsom fel arfer ddatganiad medrus o rai o'r alawon Cymreig gan rai o'n haelodau cerddorol. JOHN AELOD JONES. 0--