Y Drych

If HIRAETHOG." GAN W. APlfADOO. hibaxthos t dlsgynalst l'r beddrod, A. choren 0 lIodau dy wlad ar dy ben; Ð) enald oedd addfed l'r netol breewylfod, Ona wJlo am danat mae Hen Gymru Wen; ^rchetai8t dy fam-wlid o ddyfnder dlstadledd, dysgalsl hl'n ffyddlawn 1 gerdded yn mlaen; °«Bt lddl gynbyrflid gwybodseth a rhlnwedd, 1 henw drwy'r gwledydd anfonalst ar daen, ^P°usaer dy enald a fagodd wroldeb miloedd 1 godl ea hunain o'r llald, 4.r"elnl&let wiadgarwyr mown barnadoethlneb, giadda o'r g lwg enwadaoth a pblald; dy wlad ag hyawdledd dy enau, fa'th giion dynerwch yn swyno pob oed; oedd fellt«n yn tanlo dy eirlau— 1 ta y fath lygad ar lwyf&n erioed. Ti HI. ^yddJaeth y Oymry a wnest yn gyfoethog, U fillet feddyllan leuenctyd y tlr; a danlatst ar gaerfa'r byd halog— U ar«walst at ddrwg, a dyrchetelst y Gwlr; ddyJUal fel afon urddasol, w^oest anfal oedd grin yn flodeaog a hardd; ^^AixHoat Hibaethoqi wyt farwol anfarwol, th g-,aa fydd IelU3—BBKaBTHWB A BABDDl if. T., Tack. 28,1883. a

TAITH I WYLLT WALIA. J. W. JONES O SWYDDITA Y DBYOH. XXXVIII._YN NG03LEDD OYMRU. drioy gymydd mynyddoedd Bryri-Dyff- $an tile—jjrwsyatd —Jihyd-ddu—Owyn- yP*Vd yr hei Feredydd—Trumau o fynydd- ar bob Llaw—Llyn y Dywarchen Llyn JI Ga.der- Bedd.elert a'r golygfeydd- Y Ty ~ygr9 Ucwtlyn a Gelert y Vi-Y Bedd yn y — Llewelyn yn liadd y Ci—Y traddodiad J £ }af a"i yr hanes —Ltinelliu Seimig Spei- V bardd —Dcsgrifiad Barddonol Talhai' oV amgylohiad, &o. tra^VG<iir yn rhyw edmygedd mewn oysylltiad a hanes gwrth- U ^9l1, Da fydd ya hawdd en 8welecl jj drwy lafur a chostau dirfawr; a bod I anal yn aberfcha amser ao arian I B 0Qi rbyw gywreinrwydd meddyliol an- ^eddol, aad allant roddi oyfrif am dano, Rol Ca^Bei^ ^'r 1Io» a boddloni y olyw a'r y Biomedigaeth yn fynyob yn *Wedd. Mae y syniad a'r teimlad hwn yn ta /ddadwy gartref, braidd yn mbob 0attys awydd i fyned yn mhell 8_ d ya nod i farohnaloedd, drwy *ym y "Mad dirgelaidd mai yn mhell y mae trig- ^ysorati gwerthfawr. Ymgyreha pobl o Wledydd gwareiddiedig y byd i weled ^5'eddodau mynyddoedd EryrJ, yn enwed- Wyddfa, tra y mae eanoedd 0 bob! er- ddeallns a pharohus, yu trigiaau 0 fewn 0 flUdiroedd i'r Wyddfa, heb erioed digon o deilyngdod yn mrenines .ddoedd. Oymrn, i ymgymeryd a'r dra- ddringo i'w phen. Nid oeddym ni- y& foddloa i ddyohwelyd i America heb 0 ^en y Wyddfa, wrth weled oanoedd yn myned i'w phen bob »8f. 'a pbob 1108 hyfryd y* ystod mis Hyd* ar Tin diwrnod teg, henlog, tesog, yn *oa '14 y mis' oedd yn debyg iawn i lr oyf" JJ yn America yn Indian Sam- q *|( Mogasooi gerbyd, ao aeth Baith 0 hoa- °ddiamgyloh ogyloh y Wyddfa," fel y q yn y paithan hyny. fyby°fa^yn6aom o Banygroes, gin fyned i d*Wy ddyBryn prydlarth Nantlle; ao yr «MtKymynydd°ead ar y ddwyochr yn ber- 8Jir, gan i belydran yr haul wasgarn y a'r taith yn foren iawa y diwrnod Mae ansawdd yr awyrgyloh yn 0 y*m, ao mefpi gwledydd eraill hefyd, ^yay, yn dylanwada yn fawr ar y gol- uydd tiro1, 0a bydd y* awyr faeb y^^ytbo gan fan ronynan niwl a thartb, y mynyddoedd yn agos at yr de- ^dd, ya amlwg a phrydfeithjond ar ad- *0 to dan gyagodion oymylaa duon, e^a awyr anmhnr, gwelir yr m myn- yn ymddangoa yn mhell ao aneg- HjJ tl oedd yn anmhosibl oael diwrnod h. fflLfrlol yn mhob modd, nag oeddym ni S^bati ar yr adeg dan sylw, Mae Dyff- au at|tUe yn nodedlg ar gyfrif ei ohwarel- Odd1 I- ao y mae yr ysbwriel, neu y rwbel at 0 ^hyat, wedi gorohaddio canoedd law. rik 0 db do. Mae y tir feddianwyr taimlo eu colledion; ao y msent ^hati ohetwydd iddy»t wrthod oyn- yd^oa^°dwyd °'a blasn rai degau o flyn- glu^0 ol, se! gwneyd rbsilffordd i 15 IDII rwbel drosti, i'w arll^js dros aa i'r mor, rhwag Olynnog a Dina Oinlle. Diohoa nad yw yn rhy ddiweddar i wneyd hyny yn awr, gan fod y tir yn oyn- yddn yn gyflym mewn gwerth. Deng mlyn- edd ar hogaia yn ol, yr oedd dau lyn try- loew yn prydferthu DyfiEryn Nantlle; ond er. byn yr adeg bresenol, y mae y llyn isaf wedi ei ddystrywio, a'i wneyd yn fyohan gan yr ysbwriel o'r ohwnrelau. Ni ffdd dim o hono yn weddill yn mhen yohydig o flynyddoedd yn ol y ojflymdra y mae yn lleihaa y blyn- yddoedd hyn. Wrtb fyned i fyay y Dyff- rya drwy Dalysarn, yr oeddym yn myned heibio yr hen gapal byohan yn yr hwn yr arfera! y nodedig John Jones bregethu yr efengyl; ond yn awr y mae ei nen wedi syrthio i mewn, ao yn faan bydd ei forian yn gydwastad a'r llawr. Ar y llaw dde i ni, a'n oriban yn ardaloedd y oymylan, y mae trnm o fynyddoedd yn deohren yn y Graig Gooh, yna creigiau Owm Dalyn, Owm Silyn, Talymignai, ao yn mlaen hyd y bwloh ger Rhyd-dda, o flaen y Wyddfa; ao ar yr oohr ohwith wele Fynydd y Oilgwyn, Mynydd Mawr a Ohlogwyn y Gareg o'n blaen. Ni faom yn hir oyn dyfod i Ddrwsycoed, lie y mae gweithiau oopria daeth i fy medd. wl hanea taith y Parch. Edward Mathews, a ddarllenais lawer o flynyddoedd yn ol, pan oedd yn myned i mewn i ddyffryn oul Drwsyooed, ao er ei fawr syndod, nid oedd oynifer ag an goeden yn y golwg; ao mewn oanlyniad, tynodd gasgliad eithaf natariol, set fod enw anmhriodol ar y lie. Diehon mai bnddiol orybwyll y rhoddir ar ddeall mewn hanesyddiaeth, fod mynyddoedd a dyffryn- oeld Eryri yn orohnddiedig gan goed yoh- ydig o gaaoedd o flynyddoedd yn ol. Nid yw gweithian copr Drwsycoed mor fywiog ag y bnont; ao mae yno rai olwynion dwfr heb droi, yr hyn sydd yn arwydd amlwg fod rhanau o'r gwaith yn farwaidd. Oawsom amryw o geryg yn oynwys gwjthienan pryd- ferth o gopr. Ar oohr ddehenol y dyffryn oal, oyn myned i bentref Rhyd ddo, y mae mynydd uohel, a ohlogwyni serth; ao yn y top uohaf, y mae y graig yn ffarfio del wed d- iai neu arlan gwyneb dynol, lie y gwelir tal- oen, trwyn, gwefasaa, gen, boohaa, ehlnst- iaa, a elwir gan lawer o bobl yr ardal, "pen yr hen Feredydd, neu wynebpryd John Bull." Oafodd pawb o honom ein boddloni yn liwyr gan yr olygfa; ao o'n blaen yr oedd y Wyddfa fawreddog, a rhes ddn o bobl yn dringo i'w phen. Wedi dyfod i fyay i'r uoh- eldir, ar oohr ddehenol y Gareg, daeth Llyn y Dy war ohen i'r golwg; ao ernad ydyw yn fawr, y mae yn nodedig mewn hanesydd- iaeth, oherwydd fod ynddo ynys feohan nof- iadwy; ao wedi i ni fyned dros bod Rbyd. dda, gwelem Lyn y Gader ar yr oohr dde, yr hwn sydd yn nodedig ar gyfrif llnosog- rwydd ei bysgod. Gan fod taith hir o'n blaen, bu raid i ni brysuro drwy Bhyd-dda heb gael ond ofp- drem ar y lie, er fod yr enw yn dwyn i'm c)f lower o hanesion difyr am y gymydog- aeth hono mewn oysylltiad a dygwyddiadaa yn y ganrif ddiweddaf a'r an bresenol. Yr oeddym yn awr mewn lie gwyllt yr olwg Br- no, a'r ffordd yn myned drwy ddyffrynoedd dyfaioa, a mynyddoedd oribog yn ymneidio i'r golwg y naill ar ol y Hall. Yn y oyfamser, oyrhaeddasom Beddgelert, a elwir gan ddy- eithriaid y lie mwyaf rhamantas yn Ngog- ledd Oymrn; a ohan fod eisiau rhoddi ebran i'r anifeiliaid, yr oedd genym awr a haner o amser i aros yn ylle. Penderfynaaomwneyd y defnydd goreu o'r amser tra yno. Mae tri a ddyffrynoedd prydferth, ond oreigiog, cer- ygog ao anwastad, mogya yn oydgyfarfod yno, neu yn ymgolli y naill yn y llall yn Beddgelert, sef dyffryn Nant Colwyn, dyff- ryn yr afon Glaslyn, a dyffryn bwloh Pont Aberglaslyn; ond y mynyddoedd owmpaaog sydd yn ocroni y owbl. Nis gellir oael iaith briodol i ddesgrifio on godidowgrwydd. Ar- fera rhai alw y mynyddoedd hyn yrr "gyw- ion y Wyddfa," oherwydd en bod yn agos ati. Pwno mawr ymwelwyr a'r lie ydyw bedd Gelert, y ei; ao yn nghylch yr hanes y mae llawer o ddadlen, gan yr fcoao gwahanol gen. edloedd fod dygwyddiad cyffslyb wedi oy. meryd lie yn en gwledydd hwythan. Beth bynag am hawliau osnedloedd eraill, nid oea lie yn yr un o honynt yn dwyn yr enw Beddgelert. Nis gall neb wada bodolaeth Beddgelert Oymru; ao mae hyny yn brawf pryf fod gan Gymru fwy o hawl ar yr hanea neu y traddodiad, fel y myn rhai ei alw, na neb arall, pwy bynag. Mae yn ddealladwy i ddarllenwyr hen hanesion Oymreig, y dywedir ddarfod i'r ty- wysol Llewelyn fyned i fynyddoedd Eryri i hela, a thra yn y goedwig, oollodd ei gi go- reu, enw yr hwa oedd Gelert; ao er yr oil a ohwythodd yn ei helgorn, nes oedd y SWD. yn dysbedain drwy y ooedwigoedd, ao 0 glogwyn i glogwyn, ni wnaeth y ei ei ym. ddangosiad. Yn y oyfaxrsar, dyohwelodd y Tywysog ar ei gyflym faroh i'w balasdy yn y dyffryn, heb fod yn mhell o'r bont sydd dros afon Ctolwyn, yn nghanol y pantref presenol. Wedi myned i'w ystafell, oafoid yno ddyeb-rya dirfawr, wrth weled y llawr yn orohuddiedig gan gwaed. a'r oryd, yn yr hwn yr oedd ei anwyl blentya i fod, wedi ei droi ar ei oohr, a'r diilad yn blygioa su nhrefnus oddiamgylch; ao ar y moment hwnw, daeth Geleit, ei ffyddlon gi, ato o gornel dywell, gan lyfu ei law, a gwaed yn rhaddo ei wefusau I Tybiodd y Tywysog yn ei gyffro, fod Gelert, y oi, wedi lladd ei blentyn, ao yn ei wylltineb, tynodd eigledd- yf o'i wain, gan ei drywanu mewn eiliad i farwolaeth Y moment nesaf, olywai y Ty- wysog swn y baban yn mhlygion dillad y oryd ar y llawr, ao wrth symud yn mlaen i edryoh tynged ei blentyn, gwelai flaidd ffyr- nig yr olwg arno, yn gorwedd yn farw yn ei waed, yr oohr arall i'r oryd; a gorweddai y baban yn nillad y oryd, heb dderbyn aiwed! Gwelcdd y Tywysog ar unwaith ei gamgym- eriad, drwy iddo ladd ei ffyddlon gi, yr hwn, er aohub ei faban, oedd wedi lladd y blaidd rheibus, ddaethai o'r goedwig i ymborthi ar ei bleatyn Ba tristwoh mawr ar y Tywys- og Llewelyn ar ol hyn, a pheaderfynodd gladdu y oi yn barohus, a rhoddi oareg ar ei fedd, er ooffadwriaeth am yr amgylohiad; a ohariodd ei benderfyniad i weithrediad. Oladdwyd ef ar faes gwastad rhwag y Goat Hotel a'r afon; plaawyd ooeden ar y bedd, a gosodwyd yno ddwy o geryg coffadwiiaeth- ol. Oerddasom i lawr drwy lwybr sydd yn deohrea yn sgirdd y Goat Hotel, ao yn mhen yohydig fynydau, yr oeddym wrth y bedd. Mae yno fence haiarn gref, yn am. gylohu llaneroh tua 15 troedfedd o draws. fesar, a ohoeden fawr ar y oanol, yn oyawys amryw ganoedd o enwau ymwelwyr, wedi eu tori yn y rhisgl; ao ar oohr ddeheuol y goeden, y mae hen feddfaen mawr, yn sef- yll ar osgo, rhyw lathen o nohder, so olion rhyw hen doriadan arno; ond y mae yr el. fenan wedi treulio y owbl agos i ffwrdd. Ymwelir a'r lie bob haf gan ganoedd a mil. oedd o ddyeithriaid, fel nad oes dim gwellt. glas yn ciel amser i dyfu ar y maes oddiam- gyloh y He. Llwyddasom i gael oareg feoh- an oddiar y bedd, yr hon a gedwir er ooffad- wriaeth am ein hymweliad a Beddgelert. Mae yn ymddangos fod rhai pobl yn ym. hyfrydn yn y gwaith 0 wadu gwirionedd lljtbyrenol yr hants uohod, oherwydd nad oes profion hanesyddol diamheuol i sefydlu ei ddilysrwydd; ond etc, aid ydynt yn allu- og i'w withbroll, Yr oedd y diweddar Owen Williams o'r Waenfawr, yn haeru nad oes son am y fath le a Beddgelert oyn yr amser yr oedd Llewelyn ap Iorwerth yn byw; ao mai Oolwyn y gelwid y lie yn foreuaob. Mae amryw o'r hen feirdd wedi oyfeirio at yr am. gylohiad; ao wele yn oanlyn an o'r englyn- ion hynaf ary pwno: "Kladdwyd Kllhart keltydd-ymlynlad Imlaynau E flonydd Par d glclo da yw gynydd Paral'r dydd y helial hydd." "Hyna a ganwyd am glrddedlgaeth bythelad Llewelyn ap Iorwerth Drwyndwn, Tywyesoc, a'r lie a elwir bedJyw Bedd Kelerd, ne Kllhart." Desgrifiodd y bardd Seisnig Spenoer, y gyflafan aohod mewn 24 o benillion tra dy. ddorol;eithr y maent yn rhy feithion i'w hail gyboaddi yn y llythyr hwn, ond nis gallaf beidio ail adrodd penillion bythgof- iadwy Talhaiabn i'r un amgylohiad, fel y oanlyn: O'r h!plfa ar el tuan larch Llewelyn ddaeth I'w Lys. Gan seinto It gorn, ac ato daeth Et deulu oil ar frys: Pan weJodd wedd el Blan lan A'I gwenau hawddgar hi; "Pa le mae Gelert?" ebal ef, Pa le mae mhlentyn IT Pat am na ddaw y ddau yn awr A cbroesaw mawr 1 mtt" "Mae'th fab mewn bil:1-a thyblals 1 Fod Gelert gyda thl." Gad I mt wel'd fy anwyl fal9, A'i wasgu at fy mron, Fy nhrysor peuaf ydyw ef Ar wyneb daear gron." Ar frys yr aeth i'w letiltell ef, Oa'dd yno ddychryn mawr; 'Boedd cryd el blentyn wedi ei drol, ft A gwaed yn rhuddo'r llawr I '•Fy ml lantyn tyner," ebal ef, "Fy nblentyn anwyl II Bhyw lotrudd 80'1 ysgeler law Dertynodd d'alutoes dil" I A Gelert o rhyw dywyll le A gododd ar el draed, A't tygatd yn melltenu tftn, A'I safa yn gocb gan waed; "At tl a wnseth y welttired hoof o alyn tost I mil" A sydyn gyd a't gleddyf llym Trywanodd ef 71 gl 1 A dyna lals o dan y cryd, Fel mlwslg angel sYW; Tmgrymu wna y fam a'r tad, Mae'r plentyn eto yn fyW I Wrth drol y dillad gwelent ef Yn gwenu yn el bUn; Ac wrth el ben yn gelain gorff Mae blaidd o aflan lun. Llewelyn ddlwedat yn el loes, "0 Gelert, ffyddlon gl, Achubaist tl el fywyd ef, A 11 a ddals in an dil Oet faen o farmor ar dy fedd, Anrhydedd fydd dy ran"— A'r 01 wrth lyfu llaw y Llyw Fa tar w yn y tan I Dyna yn fyr hanes tynged oi y Tywysog Llewelyn, a deohreuad enw Beddgelert. Mae y ilythyr hwn wedi myned yn faith. aoh nag yr oeddwn yn meddwl; ao oherwydd hyny, rhaid terfyna oyn des^rifio y gweddill o'n taith yn aghyfeiriad pen y Wyddfa. J. W. JONES, r

-Y mae y Parch. J. W. Thomas, B A, cnral, OaftrnRTfcC; newydd ei ddewis yn gnrø.d hesnf Llasuiudso. Bydd i'r Parch. D. J. Lwis, B A ourad Penygroes, ddylyn Mr Thomas yn Nghaexnarfon.

GWILYM HIBAETHOG. Y WASG GYMBEIG 0 BOB ENWAD YN DWYN Y DYSTIOLASTH TJCHAJ IDDO. Y Tyst a'r Dydd.-Dyma frenin-bren yn mynydd Duw wedi owympo; "Tywysog a gwr mawr yn Israel heddyw wedi syrthio;" ao Arglwydd y llnoedd wedi oymeryd ym- aith o Gymru "y oadarn, yrhyfelwr, ybraw- dwr, y proffwyd, y synwyrol, yr henwr, yr anrhydeddus, y oynghorwr, a'r areithiwr hyawdl;" ao er iddo fwynhau dyddiau da, a ohyraedd o gryfder y tuhwnt i'r pedwar ug- ain mlynedd, eto teimla y genedloll chwith- dod a galar mawr o'i golli, oblegid yn ddiau y mae y darn mwyaf Oymreig o'n oenedl a gymerwyd ymaith yn ngbof y genedlaeth bresenol wedi ei gymeryd ymaith yn ei far- wolaeth ef. Talp mawr 0 athrylith fyw yd- oedd, ao yn amrywiaeth ei dalentan yn ddi- au yr oedd ar y blaen ar bawb o'i gydoes. wyr. Nid oedd yn ol mown an dawn. Ym- ddadblygodd yn ieuano fel bardd oradd uobel; ymgododd i boblogrwydd fel preg- ethwr ar ei darawiad oyntaf allan. Efe oedd y oyntaf a gyohwynodd fel darlitbydd, ao ni ddringodd neb yn uwoh nag ef; ao yn nglyn a llenyddiaeth newyddiadurol, ni wasan- aethodd neb ei wlad a'i oes yn fwy effeith iol. Daliodd yn ei boblogrwydd 8m haner can' mlynedd, a maohludodd ei haul heb gwmvl ar ei ffurfafen; ao heb olld yohydig ddyddiau o gystudd i'w atal yn ei waith, dygwyd ef "mewn henaiat i'r bedd, fel y oyfyd ysgafn o yd yn ei hamser." Diaa y gellir dweyd am dano ef, fel y dywedodd ef yn ei Hiraethgan anghydmaiol ar ol yr an- farwol Williams, o'r Wern: Pe bat tywallt dagrau'n tyclo, Er cael ellwalth weild dy wedd, K1 cbelt aros, gsllaf dystlo, Baner mynyd yn dy fedd; Deuai-r boll eglwysl 1 wylo, A goliyngent yn y fan Ffrwd ddtgODOt 1 dy ncflo 0 waelodlon bedd l'r Ian. Y Bydd.—Yn symudiad Dr. Bees, tybiwn na raid petruso dywedyd fod dyn penaf a mwyaf y genedl Gymreig, mewn mwy nag an ystir, wedi ei gymeryd ymaith. Yn sior, nid oedd neb yn awch yn mharoh a seroh ei gydwladwyr yn gyffredinol nkg efe, ao yr oedd wedi dringo i'w sefla aohel yn nerth ei athrylith a'i gymeriad yn unig ao yn hollol. Fel pregethwr a gweinidog yr efengyl, enillodd y safle awchaf; fel bardd, oydnabyddid ei fod ar ben y rhes; fel dar- lithydd, nid oedd ei gymhar-efe oedd tad darlithwyr Oymru; fel ysgrifenydd, yr oedd yn alluog a dihafal; ao fel gwleidyddwr, efe oedd y oyohwynydd—y gwr a roddodd i'w wlad y syniad priodol o'r hyn yw gwleid- yddiaeth. Y Celt.— Dyna derfyniad bywyd llafurus. Yr oedd y ddau eithafnod yn oydgyfarfod ynddo. LIefarwr hyawdl anarferol yn y oy- hoedd, a tbawedog iawn-hyjiod o ddisiarad yn at gaitref a phob man arall. Yr oedd yn bawdd ei adwaen o bell wrth ysgydwad ei ben. Ni wnelai neb hyny yn gyffelyb iddo. Yn yr eithaflon hyn yr oedd ouddiad ei gryfder. Trwy hyny yr estynwyd ei oes hyd heibio y pedwar ugeinmiwydd. Nis gal! dyn oryf barhau yn hir yn gryf iawn yn y ovhoedd oni bydd yn mynn oael llawer o ddystawrwydd unigedd myfyriol. Mae gormod o'r naill nea o'r llall yn ddinystriol. Myfyriwr mawr a phregethwjr mawr ydoedd Hiraethog. Ao omd oedd hyny yn ddigon i an dyn ? Llanwai y oyloh hwn mor helaeth fel nad oadd ei gynulleidfa yn llai na'r genedl Gymreig, a'i bwlpnd mawr ef oedd y WRSg, Efe oedd tad y lIewyddiador wyth. nosol Oymreig, a thad y darlithwyr Oymreig. Llais y Wind. —Tebygol nad oes yr an dyn yn fyw heddyw a wnaeth fwy, os oymaint ag ef, tuagat ddyrohafa llenyddiaeth a bardd- oaiaeth Gymreig, a ohyfodi ohwaeth y genedl at yr hyn sydd bnr a sylweddol, er feallai ddarfod iddo fabwysiada dull a ystyrid gan rai yn l!ei gellweirus tnsgit gyraedd hyny; ar yr an pryd rhaid i'r mwyaf llednais addef fod yna ryw haenan o gyfoeth diderfyn yn gorwedd odditan yr ysgafnder gogleisiol hwaw a belydrai i'r golwg drwy yr amwisg ffraethbeit a'i gorcbu ldtii. Mae lluaw8 o'i gynyrohion rhyddiaethol a barddonol a ddarlleair ao a werthfawrogir tra y pery y Gymraeg ei hanan, a phrin y gellir oyfeirio at frawddeg na llinell o'i eiddo ar nad ydynt yn werth en oadw rhag difangooll, yr hyn nas gellir ei ddweyd ond am nifer hynod gyfyngedig o'r rhai a dybiant en hunain ao a ystyrir gan eraill yn llenorion. Oad er mor feiftrolgar ydoedd gyda'i ysgrifbin, feallai mai yn ei alia progethwrol a darlithaidd yr oedd ouddiad ei gryfder. OvocHia.—Oauodd y bedd yn Lerpwl ar on o'r dynion mwyaf a fagodd Oymru yn ystod y ganrif bresenol. Yr oedd yn Ilawn dydd- iaa, ao rywfodd, yr ydym yn cael ein taeddu i gredu y bydd myfyrdodau glan ei fedd yn enyn mwy o deimladau hiraethus nag 0 alar. Galar, yn ddiau y sydd, am fod dinas Ler- pwl wedi cael ei dewis i fod yn orweddle olaf iddo, tra y buasai Ilawer lie yn Nghym- ra yn aiddgar am yr anrhydedd. Yr osdd efe yn ddyn i Gymru, ao yn an a roddai lawer mwy 0 bwys ar y gwaith o ddyrohafa ei feydgenedl, mawn ystyr feddyliol, cym- deitbasol a obrefyddol. Yr oedd yn fardd a Uenor o'r radd flaenaf, ao yn an o'r dynion mwyaf llafarus a fa genym erioed, yn mhob gwaith da. Oren meddwl, a dyrohafu medd- wl, ydoedd neges aohaf Gwilym Hiraethog, ao yn y oymeriad hwn yr edryohir arno gan y rhai a ddeaant ar ei ol. Ba ei fywyd, aid yn unig o'r gwerth mwyaf i Gymru yn y gorphenol, ond y mae hefyd yn werthfawr fel esiampl. Yr oedd ynddo rbaweddau neilldaol, so yn ngoleuni y rhinweddau hyny y dyrchafodd ei hun i'r safle anrhy- deddus o ba un y disgynodd i'r bedd, mewn addfedrwydd oedran, urddas ao anrhydedd teilwng o wladgarwr, moesolwr a bardd. Llongyfarohwn bwyllgor yr Eisteddfod Genedlaethol yn Llynlleiflad am newid en testyn Oadair, sef Gwilym Hiraetbog yn lie "Y Derwydd Olaf," er fod hwaw hefyd yn destyn rhagorol. Y Genedl Ghjmreig.—TXi ddaeth i ran Hir- aethog, mwy na'r oyffredin o blant gwerin Oymru yn yr oesau o'r blaen, fanteision addysg a diwylliad; oafodd galluoedd ei feddwl dyfa a dadblygu yn hollol annibynol ar weithion ysgolion gramadegol, llawer llai yr hen brif-ysgolion. Ao ni wybu an amser, end drwy hanes, am werth arweiniad llaw gelfydd athraw gwarantedig. Pa beth bynag gynyrohodd maes ei feddwl—ao efe a ddyg. odd lawer o ysgubau melynrawn—i'w lafar ef ei hanan yn unig y mae hyny i'w briod- oli. Er dywedyd o honom hyn, eto fe fa ganddo athrawon anrhydeddus ao uohelryw —athrawon dihafal yn en oyloh—Anian a'r Beibl—ao yr oedd ol en hysgol fn gwersi hwy arno mewn modd arbenig. Yr oedd rhyw berarogl maes hyfryd yn esgyn oddi- wrtho, nes swyno a ohyfareddu pawb o'i wrandawyr, Y mae yn anhawdd dyfalu pa beth faasai ei ddylanwad ar y wlad a'i magodd, yn ogystal ag ar ei llenyddiaeth, pe wedi der- byn gwrtelthiad meddyliol yn moreuddydd ei oes. Yr oedd yn ei feddwl ogwyddiad aryf at wleidyddiaeth-oryfaoh, hwyraoh, nag at dduwinyddiaeth. Pe ei amgylohiad- au bydol yn wahanol, odid fawr nad yn Sen- edd ei wlad y oymerasai efe ei safle yn hyt- rach nag yn ei phwlpud, oanys yr oedd efe yn ddiwygiwr grymus wrth natar. Pe felly, y mae yn anniohonadwy sylweddoli ei le a'i safiad yn nghyloh deddfwriaeth, eithr tu- eddir ni i gredu fod ei feddwl yn dwyn mwy o ddelw y gwleidyddwr oynhyrflol (political agitator), y fath ag ydoedd Baike, O'OonnelJ, Oabden, a Bright, nag oddelw y gwladwein- ydd oyfundrefnol. Ni bu yn yr oes hon fwy o feistr ar yr ys grifell nag oedd efe. Yr oedd ynddo hoffder diddarfod tuagati; gallai anghoflo gofidiau oorff a meddwl yn ei chwmni. Nid ydym yn synu, gan hyny, led ei ohynyrchion mor lluosog. Ni fa yn N jhymru, o bosibl, er dyddiau awdwyr y Mabinogion y fath feistr ar ddamegion 80 allegau. Gallasai fod yn E,,op pe y dymnnaaM. Ao onld ywei Gaban F'etoyrth 7wm, neu Aelwyd Fewytth Robert Llxjthyrau 'Bhen Ifarmvor, Llylhyrau 'BheR Le.'liwr, etc., yn prcfi y gftllasai fod yn an o brif ffag-ohwedleawyr ei oes? Yr oedd boll eifenau rhamantwr godidog yn oydgyfarfod ynddo. Taeddir ni, wrth ddarllen ei weith- iau rhyddiaethol, i dybio fod ganddo ohwaeth gref at rai o'r gwydfiorau, yn benaf seryddiaeth. Y mae ei Esboniad ar yr Epistol at yr Hebreaid yn dangos ei fod yn ddeoaglwr Beiblaidd rhagorol. Ao yn ddi- an fe dystia ei holl bregethan argraffedig yr un peth. Yn wir y mae Oymraeg ei Kohel- eth yn gryf a pbrydferth fel mar mor brith- wyn oaboledig. Llafuriodd yn ddyfal a llwyddianus i feistroli iaith y Sixon, ao y mae ei I-L,,tbyrati" at Mr. Gladstone ar "Tories and Toryism," yn berffaith, fel oyf. ansoddiadau. Dangosant gynydd amlwg mewn meistrolaeth ar arddull er pan yn oyfansoddi ei lyfr Saesneg oyntaf-Prooi- dence and Prophecy. Wedi y oyfan, gwydd- om mai siarad am wisgoedd meddvliau yr ydym, ao nid am y meddylian eu hunain. Er nas gellir, efallai, honi llawer iawn o ddyfnder (profoundly) i'w ysgrifeniadau rhyddiaethol, hwyraoh; perthyna iddynt yr hyn sydd well na byraY-Y maent oil yn gynyrobion pur a da. Ond er rhagored yd- oedd fel ysgrifenydd a meddyliwr rhydd- iaethol, diohon y tybia ambell un ei fod yn fwy fel bardd. Er iddo feistroli oynghanedd gaeth yn bexfifcitb, ao er y gallai ganu ynddi gyda rhwyddineb meistr, eto, fel bardd y mesur diodl, ao awdwr penillion efengyl- aidd a melus, odiaeth y bydd efe byw. Oof- golofn hir ei pharhad i goftadwrlaeth y bardd fydd ei Emanuel, Y Qwyliedydd.—Yr oedd yn an o felbion enwocaf athrylith a siaradodd Gymraeg er- ioed; a buom oyn heddyw yn llawenhau am fod y fftth athrylith wedi ei chysegru mor llwyr i wasanaeth efengyl Iesu Grist.

-Y swm blynyddol a wariwyd ar ddiod caforn vn Mhrydain ar gyfaitaledd yn ys- tod y deag mlynedd diweddaf ° ydyw 136.- 000 OOOp. Nid yw y swm a wariwyd mewn oysylitiad ag acbosioB crefyddol o bob mkth ya fwy naff 20 000 OOOp. yn y fl-vyddyn. Byddai y 136 000 OOOp. a roddir i Bicebus yo ddigOBo!, nill yn unig i dalu ardrethion pob anedd dy trwy y Deyrnas Gyfnnol, 0 Kfcst^ll gorwyoh y Frenines i lawr hyd at fwthyn. isel-'dlawd y Gwyddelod, 01< d or. drethion pob ff rm hefyd. a gadael miliwn o bnisan mewn Haw i'w defayddio at unxhyw aohos da arall!

DADGYSYLLTIAD I GYMRU. OUABJIOD YHNEHjLDUOZI MAWB YN ABBBTAWX. Yn yr Albert Hall, Abertawe, Taohwedd 13 ag, oynaliwyd oynadledd o gynryohiolwyr y gwahal101 enwadau Ymaeilldaol Deheadir OymfU, er mwyn dadlea ssfyllfa yr Eglwyg Safydledig yn y Dywysogaeth, apbasio pea. derfyniadau ffaftiol i Ddadgysylltiada Dad- waddoliad. Oymerwyd y gadair gan Mr. J. Oory, Oaerdydd, ao yr oedd hefyd ar yr es- gynlawr Mr. Dillwyn, A. 8, Mr. I ilia g worth, A. S., Mr. Abel Thomas (bargyfreithiwr), Parch. Dr. Bees, Abertawy; Paroh. Dr. Rób- erts, Pontypridd; Parch. J. Jones, Felin- foel; Parch. J. Matthews, Abertawy; Mr. J. Catvall Williams, oadeirydd pwyllgor gwein- yddol Oymdeithas Rhyddhad Orefydd; a Mr. J. Fisher, yr Ysgrifenydd. Y oadeirydd, wrth agor y gweithredladau a ddywedodd nad ori yr Ymneilldawyr oedd "I lawr a'r Eglwys," fel y dywedid gan u. siaradwr mown oyfarfod Oeidwadol yn Nghaerdydd y dydd arall. Nid amoan 7 oyfarfod hwn ohwaith oedd dinystrio Eglwys Loegr; yr amoan oedd ei dadgymylltu-ef thynu oddiwrth y Wladwriaeth. Y Faroh Dr. Baes a ddarllenodd bapyr ar "Gynydd Ymneilldaaeth yn Nghymru fel Rbeøwm dros Ddadgysylltiad." Yn gynar yn yr eil- fed ganrif ar bymtheg, pA fodd bynag, der- byniodd pump nen chweoh o glerigwyr yr Eglwys Sefydledig egwyddoiion y PuritM. taniaid, a deohreuasant bragetha gyda nerth ao effeithiolrwydd mawr, yr hyn a dysoid arnynt wg eu oydglerigwyr diog ao annnw- iol; ao yn y flwyddyn 1633, rhoddwyd ar droed gan yr Arobesgob Land gyfandrefn o erledigaeth ar bob olerigwr a ddrwgdybid en bod yn ooleddu syniadau Paritanaidd. Taflwyd hwy allan o'u bywiolaethau, a ohan gymaint eu oariad Wu sel dros ogoniant Duw, pregethent mewn anedd-dai, ysgabor- au, a pha le bynag y oaent y bobl yn ewyll- yagar i wrando arnyat; end gwnaethant hyny ar y perygl o golli en rhyddid a'a bywydau. Y dynion da, orealon, erlidiedig hyn, a ddaethant yn dadau a eylfaenwyr Ymneilldaaeth Gymreig. Nid oedd ond rhyw bump lien ohweoh o bregethwyr dif- rifol trwy yr oil o Gymru yn y flwyddyn 1638, end yn 1662, daeth 106 o glerigwyr all-in o'r Eglwys befydledig, ao a ymunasant a'r Ymneilldawyr tlawd ao erlidiedig. Wedi oyfeirio at y deddfau oreulawn a baaiwyd, ao enwi rhai o'r erlidwyr mwyaf amlwg ya Nghymru ar yr Ymneilldawyr, aeth y bon. eddwr parchedig ya mlaen i s ylwi ar gyaydd Ymneillduaeth y wlad. Yn y flwydd- ya 1773, meddai, rhifai eu cynalleidfaoedd (yn annibynol ar y Wesleyaid, y rhai a gyf- rifid y pryd hwnw fel Eglwyswyr) yn 171. Yn 1816, yn oynwys yr holl enwadau Ym- neilldaol, yr oeddynt yn 993 o rifedi. Yn 1861, yr oeddynt yn rhifo 2,927, ao yn 1883, 4.361. Oenedl o Ymneilldawyr yw y Oymry yn awr. Yn 1881, yr oedd poblogaeth Oym- ru, yn oynwys Sir Flawy, yn 1574,OCO, ao oddiar ystadegaeth y gellir dibyntr arni, aw- durdodir ni i ddyweyd fod 1,110 000 o'r rhai hyny yn Ymneilldawyr, oynwysedig o blant o bob oedran perthynol i deuluoedd Ym- neilldaol. Y mae genym, o ganlyniad, 424., 000 o boblogaeth i'w rhana rhwng yr Eglwys —y P oibyddioa, a'r rhai nad ydynt yn dal perthynas ag an enwad orefyddoL Nis gall Bglwyowyr, gan hys Y, fod yn fwy nag an ran o saith o'r holl boblogaeth. Wedi oyfeirio at eirian Esgob Tyddewi, yn ei slars i gler- igwyr ei eagobaeth, yr hwn a ddywedai aa fuddid neb drwy Ddadgysylltiad yr Eglwys oddiwrth y Wladwriaeth ond y Saoulariaid a'r Pabyddion, dywedai y Dr. mai Oristion- ogion oedd mwyafrif mawr y dosbarth oedd yn gwaeddi am Ddadgysylltiad, ao nRS gall- asai dynion Criet'oaogil obeithio am ddys- tryw un ooiff crefyddol oadd yn alluog i wneyd daioni. Y Paroh. Dr. Roberts, Pontypridd, a gan- lynodd gyda phapyr ar "Ddyledswydd y Wladwriaeth mewn perthynas i eiddo Eg- lwyaig." Dywedai mai wrth eiddo Eglwys- ig y golygid y oyllid oedd yn dyfod i mewn i Eglwya Safydledig y Wladwriaeth, a'r eiddo a ddaliai mewn oanlyniad i'w ohys- ylltiad a'r Wladwriaeth. Yr oedd yr eiddo hwa yn gynwysedig gan mwyaf o'r degwm, orybwylliad eyntaf am yr hwn a geir yn yr haner diweddaf o'r bedwaredd ganrif, a'r pryd hwnw rhoddid hwy gan broffeswyr Oristionogol yn unig. Ond yn faan ar ol hyny, fel oanlyniad i ddysgeidiaeth ddynol y dyagawdwyr Oristionogol, oeir hwy ya dysgu en dysgyblion eu hawl i ddwyfoli'r degwm fal olynwyr offeiriaid a Lefiaid Is- rael. Daeth y ddysgeidiaeth hon yn raddol yn rhan o'r ddeddf E^lwysig, a thua diwedd yr wythfed ganrif gorfodid talu y cyfryw ar draul esgymundodos asufaddneid. Dywed- ai y Deon Williams, "Nid oedd y degwm ar an oyfiif yn offrymiad gwiifoddol gan yr oU o'r bobl Griationogol-treth ydoedd a osodwyd gan awdurdod ymerodrol." Bhydd y Bbestr Glerigol y swm blynyddol a ddeill- hi oddiwrtb y degwm yn fwy na £4000,000. ond gwyddid fad v rhestr hon mewn llawer o engreifftiau yn ddiffjgiolt a ohyfrifld yn amoangyfrif oymedrol iawn i ddyweyd fod swm blynyddol y dsgwm ya eyrae £ d i £ 4,- COO.OOO, a bod holl gyllid blynyddol yr Eg.