Y Tyst

DYFODOL PLANT CYMRU. YR YSGOL A'R COLEG. OND BETH WEDI HYNY? CYNLLUN EANG A PHWYSIG. Yn nghyfarfod y Cymrodorion yn nglyn a'r Eisteddfod Genedlaethol yn Ngholwyn Bay, Syr Herbert Roberts, A.S., yn y gadair, darllenwyd papyr gan Mr W. J. Evans, Ysgol Ganolraddol Abergele, ar Ysgolioii a Cholegau Cymru Sicrhau Galwedigaethau i'r Myfyrwyr.' Wrth agor y cwestiwn galwodd Mr Evans sylw at y gwaith rhagorol oedd wedi cael ei wneyd yn y gorphenol gan gyfarfodydd o natur y cyfarfod hwnw a gynelid yu nglyn a'r Eisteddfod, a dangosodd gynifer o gymdeithasau oeddynt wedi ac yn gwneyd gwasanaeth i Gymru a gawsant eu cychwyniad mewn cyfarfodydd o'r fatli. Yn eu plith, cyfeiriodd at Gymdeithas yr Iaitli Gviii- raeg, oedd wedi gosod bri ar Iaith yr Aelwyd fel Iaith yr Ysgol, yr lion a sefydhvyd fel canlyniad papyr a ddarllenwyd mewn cyffelyb gyfarfod yn Eisteddfod Genedlaethol Aberdar 25 mlynedd yn ol gan ei dad, Mr Beriah Gwynfe Evans. Yna aeth yr areithiwr yn mlaen :—Mae'r Gjnnraeg bellach yn d'od yn bwysicach bob blwyddjai fel testyn efrydiaeth ac fel cyfrwng addysg. Yr oedd 5,000 o blant yn Ysgolion Canolraddol Cymru y llynedd yn derbyn addysg yn y Gym- raeg mewn dwy allan o bob tair o holl ysgolion Cymru, ac yn yr oil o'r ysgolion mewn pump o siroedd, yr oedd y Gymraeg yn destyn efryd- iaeth ac yn bwnc arholiad. Yr oedd Cynghor Sir Fon yn gwneyd darpariaeth at ddysg-u Cym- raeg yn orfodol ynlllhob Ysgol Ganolradd drwy'r sir-a dylai siroedd ereill Cymru ei hefelychu. Yn Mhrifysgol Cymru, tra na phasiodd ond I I yn unig mewn Cymraeg yn yr arlioliad am raddau yn 1896, aeth 168 yn llwyddianus drwy yr un arholiad yn 1910. Ond beth sydd a wnelo hyny a sicrhau galwedigaethau i'r myfyrwyr ? Wel, tystia arholwyr yr ysgolion fod y plant a addysgir yn iaith yr aelwyd yn dadblygu eu deall yn well, ac yn meistroli Saesoneg yn gyflymach na'r s3-wl a addysgir yn Saesoneg yn unig. Mae yn ffaith gydnabyddedig fod y plant a gant addysg ddwy- ieithog, nid yn unig yn d'od yn mlaen yn gyf- lymach yn yr ysgol, ond maent hefyd, fel rheol, yn fwy llwyddianus yn eu gahvedigaeth ar ol gadael yr ysgol. Dymunaf felly bwysleisio dwy ffaith yn gyntaf, nas gall cynllun a fwriedir i sicrhau agoriadati mewn bywyd i Gyniry ieuainc ein hysgolion ddysgwyl llwyddo os na sefydlir ef ar serch at Gymrn, ci phobl, ei hiaith, ei hanes, a'i llenyddiaeth, ar ran y rhai sy'n hvrwyddo'r cynllun ac yu ail, fel mater o ddoethineb ym- arferol, y rhaid i astudiaeth o'r Gymraeg ffurfio rhan hanfodol o unrhyw gynllun addysgol sydd a'i amcan i roddi parotoad effeithiol i fechgyn a genethod Cymru erbyn dyfodol bywyd. Pan awgrymais gyntaf y testyn hwn fel un pwrpasol i'w drin yn nglyn a'r Eisteddfod eleni, nid oedd y I/lywodraetli wedi dechreu symud yn gylioedd- us yn y cyfeiriad hwn, Ond erlyn heddyw, mae gofalu am dclyfodol plant yn cael llawer o sylw mewn cylclioedd swjj-ddogol. Os trown i edrych ar yr hyn a wneir mewn gwledydd ereill er sicrhau gwaith i blant pan yn gadael yr ysgol, cawn nad oes yr un wlad na'r un lywodraeth eto wedi mabwysiadn nac awgrymu cynllun sydd yn addas i angenion presenol Ysgolion Canol- raddol a Cholegau Cymru. Sonir yn ami am Germani fel esiailipl i wledydd ereill mewn cynydd addysg. Mae pobl Germani wedi syl- weddoli ffaith sydd yn dechreu cael ei deall yn N gh ymru, sef mai trwy addysg yn unig y gall cenedl dd'od yn fawr. Yn hytrach na chwyno fod y dreth addysg yn drom, mae'r gweithiwr 3m Germani yn jinfalchio os bydd y dreth hono vn ei dref ef Y11 uwcli nag eiddo trefi ereill. Yno hefyd ceir gwell cydweithrediad rhwng rhieni a eliyflogwyr plant. Ceidw'r rhieni y plant yn liwy yn yr ysgol nag a ofynir gan y gyfraith mae'r meistri, o'u tu hwythau, yn caniatau i fechgyn yn eu gwasanaeth fynychu dosbarth- iadan er gwelia eu haddysg—a hyny o fewn oriau gwaith. Nid yw cariad at iaith a llenyddiaeth Cymru yn nodwedd rhy amlwg mewn llawer o ysgolion Cymrn. Ond yn ysgolion Germani, dysgir pob plentyu, mewn amser ac allan a amser, mai eu dyledswydd yw caru a gwasanaethu gwlad eu tadau. Dyna'r ysbryd yr hoffwn inau weled yn llywodraethu meddyliau y sawl fydd yn llywio cynllun i sicrhau dyfodol plant ysgol- ion Cymru. Dylid edrych ar y Swyddfa Galwed- igaethau yr wyf yn awgrymu ei sefydlu, nid fel rhywbeth i lesoli bechgy 11 a genethod yn unigol, ond fel ymdrech genedlaethol i wasanaethu Cymru, a thnvy hyny yr Ymherodraeth a'r hiliogaeth. Ond er fod esiampl i ni yn addysg Germani, uis gellir dyweyd yr un peth am ei dar- pariaeth i sicrhau gwaith i blant wrth adael yr I ysgol. Er na chaniateir i blant werthu papyrau newydd na nwyddau ar ystrydoedd Berlin, ac er mai dynion sydd yno yn gwneyd gwaith neges- euwyr a ymddiriedir genyni iii i fechgyn ieuainc, eto i gyd mae'r alwad yuo yn cyn.yddu am lafur aiimhrofiadol plant. Ond perygl i'r Ymherodr aeth yw i'w phlant gael tyfu i fyny gyda dyfodol ansicr, heb unrhyw gyfleusderau i sicrhau hy- fforddiant a ddatblyga eu medr, eu cymeriad, a'u deall. Er fod Cyfncwidfeydd Llafur i blant yn Germani, ni cheir yno na chynghor na chyfar- wyddyd. Ymddygir at blant fel pe baent fodau cyfrifol yu gallu dewis a bargeinio drostynt eu hunain. Yr unig beth a wneir yno yw canoli yr alwad am lafur plant, ac felly chwyddo yn fwy fyth y farchnad lafur sydd eisoes yn rhy lawn. Rhaid i ni yn Ngliymru ymgadw rhag I syrthio i'r camgymeriad marwol yna. Nid yw I pethau lawer iawn yn well yn Lloegr. Er fod v gan y Bwrdd Masnacli, o (Ian v Labour Exchange- Act, hawl i benodi Pwyllgorau Cyfarwyddol yn nglyn a, phlant yn ceisio gwaith drwy y Gyf- newidfa Lafur, eto dywed y ddeddf yn bendant nad yw'r swyddog yn ymgymeryd ag unrhyw fath o gyfrifoldeb yn nglyn a'r cynglior a'r cymhortli a roddir gauddo. Nid oes ganddo hawl i cliwilio i mewn i gymeriad y meistr, nac i rwystro plant i dderbyn y gwaith a gynygir. Pan oedd y Mesur yn myned drwy'r Senedd, dywedodd Llywydd Bwrdd Masnacli nad oedd bwriad i daflu ar y Gyfnewidfa Lafur y ddyled- swydd o gael gwaith i bobl ieuainc. Dylid, eb efe, edrych ar y cwestiwn hwnw yn fwy o safle addysgol nag o safle weitlifaol. Mae Mesur newydd yn awr ger bron y Senedd sy'n rhoi hawl i Awdurdodau Lleol i wneyd trefniadau i gasglu a chyfranu gwybodaeth am waitli pwrpasol i blant, ac i roi cynglior lie bo eisieu. Mae trefn- iant o'r fath mewn bod yn yr Alban er's blyn- yddau. Ond ceir fod yn yr oil o'r cynlluniau hyn ddau ddiffyg pwysig yn gyntaf, mai goddefol ac nid gorfodol yw yr hawl ac yn ail, na clieir unrhyw ddarpariaeth o gwbl ar gyfer myfyrwyr yn yinadael o'r Ysgolion Canolraddol neu'r Colegau. Canlyniad y diffyg cyntaf yw mai dim ond un o bob tri o'r Awdurdodau Lleol yn Lloegr a Chymru sydd wedi manteisio ar eu hawl i reoli gwerthu nwyddau ar yr heol gan blant dan 16 oed. Ni fydd y Mesur newydd y soniais am dano o unrhyw fucld i'r nifer mawr o fechgyn a merched sydd bob blwyddyn yn troi allan o Ysgolion Canolraddol Cymru. Nid oes dim darpariaeth i'n cynorthwyo, nac unrhyw esiampl i'n harwain. Yr ydym wedi eario ein haddysg ganolraddol yn mlaen yn Nghymru am yr 21 mlynedd diweddaf yn ein dull ein lmiiain bydded i ni eto yn awr, fel cenedl, wynebu y gwaith pwysig sydd yn ein haros o sicrhau dyfodol teilwng i'r bechgyn a'r merched a droir allan o'r ysgolion hyn, a setlo hyn hefyd ar linellau ceiiedlaetliol, gan fedi felly ffrwyth chwarter canrif o waith yn yr 3"sgolion er budcl Cynuru a'r Ymherodraeth. GORMOl) 0 BREGIvTIIWYR AC ATHRAWOX. Cwyuir yn ami, er fod genym 96 o Ysgolion Canolraddol, yn cael en cynal ar draul o dros ^200,000 y flwyddyn, nas gwyr rhieni beth i'w wneyd a'u plant ar ol rhoi addy-sg iddynt. I)37wedir fod y niwyafrif olionynt yn ceisio myned yn bregethwyr neu yn athrawon, gan esgeuluso galwedigaethau ereill. Nis gellir priodoli hyn i unrhyw betli dymunol iawn yn amgylcliiadau y galwedigaethau Ilyii. Ceir yn yr Ysgolion Canolraddol athrawon yn cael eu eyflogi am ^8 y nwyddyn ceir o gant i gant a haner yn ym- geisio am beuodiad lie nad. yw'r gyflog ond o £ rx.) i {120. Ar y Cyfandir C3rfartaledd y cyflog dechreuol yw £ 150, a chwyddir hwn yn flynyddol nes cyrhaedd o ^300 i ,^400 y flwyddyn. Cy-fartaledd. cytlogau is-athrawon Ysgolion Canol- raddol Cymru yw ^142, ac is-athrawesau £ 116 y flwyddyn. Felly hefyd yn yr Ysgolion Ivlfenol. Mac athrawon trwyddedig yn ami yn falch i gael lie fel athrawon aiirhuwddedig am gyflag o £ 60 y flwyddyn. Mae yr hyn a clclywedwyd yn ddiw- eddar mewn cynadleddau gwahanol enwadau yn dangos fod cyflwr y gweinidog yn ami yn waeth fyth. Dylai ysgolion Cymru allu denu a chadw at 011 gwasanaetli daleutau dysgleiriaf y genedl; dymion a wnaent ddyrchafiad addysg a hyrwydd- iant buddianau eu gwlad yn nod ac amcan eu bywycl. Ond nis gellir dysgwyl hyny o dan yr amodau presenol. Nis gellir dysgwyl 1 f athrawon symudol, sydd bob amser yn barod 1 syniud i le gwell, os daw'r cyfle, i ymboeiii a thrafferthu llawer yn nghy-lcl) angenion addYS901 Cymru. Os yw amgylchiadau y ddwy alwedig- aeth yma., at y rhai y dywedir fod cynifer 0 Gyiiiry ieuainc dysgedig yn troi eu linvyliebal, mor aiifoddhaol, onid yw yn hen bryd i arweinwy1 y genedl chwilio am f eusydd ereill a mwy ffrwytk" lawn, lie y gellir defnyddio talent Gymreig eI lies y genedl a'r Wladwriaeth, talent sydd }r^ awr, i raddau pell, yn cael ei wastraffu yn ofef- Y G W ASA X AETH GWLADWRIAETHOl, (CIVIL SERVICE). Onid. yw yn syn na cheid ycliwaneg o Gylufy ieuainc yn chwilio am le yn ngwasanaeth Y Wladwriaeth—-yn y Civil Service ? Mae J cymhwysderau addysgol i lawer o'r rhai hyn y is nag a feddir gan fwyafrif athrawon cynortlnvyo ein Hysgolion Canolraddol, tra mae'r gyflog y11 codi i ^300 y flwyddyn, gyda'r posibilrwydd a111 ddyrchafiad, a'r sicrwydd am flwy(ld-ddl illew" heuoed. Mae pwyllgor o Gymry wedi cael el godi yn ddiweddar gyda'r amcan o ddwyn po manylion angenrheidiol am y pendodiadau by i sylw ein hysgolion. Hyderaf y bydd 1 pwyllgor h3ru wasgu liawliau'r iaith Gyn^^e° fel testyn arholiad, ac hefyd i ofalu fod yr arh°1' iadau yn cael eu cynal mewn manau cyfleus Nghymru—canys ar hyn o bryd Eerpwl ya Golgedd a Bryste yn y De yw y ddau fan agoSf i Gymru lie 3r cynelir arholiadau. Dylid coy- mai Ysgolion Gwerin Cymru yw ein Hysgolj0^ Canolraddol. Mae 85 o bob cant o'r saw addysgir ynddynt wedi d'od yno o'r vsgolj0 elfenol. Nis gellir felly ddyweyd mai unrli3Tw un dosbarth o'r boblogaeth ar dra j esgeuluso dosbarth arall fydd sefydlu cynllu11■, sicrhau penodiadau i'r bechgyn a'r merched & Q yn d'od allan o'r ysgolion hyn. Fel niatef ffaith, anwybodaeth rhieni Cymreig am ag° iadau cymliwys mewn bywyd i'w plant V11 ysgolion hyn sydd yu gwneyd sefydlu Swydd Genedlaethol o'r fath a awgrymir genyf heddyw mor hanfodol angenrheidiol. PWYLLGOR CYFARWYDDOL CENEDEAETHOL- Pa fodd, ynte, y gellir sefydlu y eyffyvv Swyddfa ? Mae gormod o waith eisoes gall J:<'wrelel Addysg Canolog Cymru i ddysgwyl vmg3rmeryd a. gwaith mor fawr ag a oly8. genyf. Mae ambell i atliraw 3m 3-r Canolraddol yn cymet'3-d. dyddordeb person^ yu ei ddysgybliou pan yn gadael yr ysgol. i wueuthur y gwaith yn effeithiol ac fel y d)' 1 ei wneyd, rhaid cael un awdurdod cenedlaet i Gymru i ofalu am y gwaith o geisio penodia^ 0' i'11 pobl ieuainc ar ol gadael yr ysgol neu'r col o> ac i ofalu am hyny yn unig. Os amlke1' pvvwllgorau, dyblir y gwaith a'r gost, tra y Hel 3-1- effeithiolrwydd. Awgryinaf felh- fel y c\ e\rntaf, creu Pwyllgor Cyfarwyddol CeI^sg aetliol, yn cynw3*s, gan mw3'af, bersonau hydd^ g mewn materiou addysg, a chyda hwynt nil Gymry blaenllaw mewn busnes, ac 111 ewi1 j livrddiad parhaus a'r holl fyd inasila Hyderaf y bydd pawb ohonynt wedi eu lIe all a'u hysbrydoli gan deimlad gwladgarol, 1. awydd i yru Cymru yn ei blaen i g er 050 safleoedd blaenaf yn 3-r Ymherodraetli, ac 1 0 at wasanaeth effeithiol 3rr Ymherodraeth y s' enfawr o dalentau dysglaer sydd yn awr y*1 |.0ji wedcl i raddau helaeth yn segur yu ein hySg0 jj, a'11 colegau. Gellid cyfansoddi y cyfryw gor C3^farwvddol ar linellau tebyg i hy^^gii (a) Cadeir3',dd pob Pwyllgor Add^-sg Fwrdeisdref (b) Cy-cliiohvA-r CA-nide1^, Athrawon Canolraddol (dau athraw ac no log rawes) (c) Dau gynrychioh-dd Bwrdd Call0109 Addysg Cymru (d) Tri Chynrychiolydd y lyM ysgol-uli o bob Coleg (e) Dau (^-nrycli10^^ Swyddfa Addysg Cymru yn IYluudain (/) Gynrychiolydd 3r" Pwyllgor newydd o^ c)i- yn nglyn a'r Civil Service (g) Dau iolydd Bwrdd Masnacli o Gyfucwidfeydd JTiaS' yn Nglnnnru (h) C3-nrychiolwyr byffr.jjH nachol Cymru, chwech i'w dewis gan yr ^-li0 a nodwyd eisoes. B\-ddai corff felly yn \0^ 3'mddiriedaeth pob dosbarth — awdur addysgol, athrawon, rhieni, a ch3r^ Gwaith arbenig y cyfryw Bwyllgor a gwneyd pob trefniant angenrheidiol i. se/*et^1 Swyddfa Genedlaethol i gasglu pob gwyb° angenrheidiol o bob cyfeiriad, ac o bob