Yr Herald Cymraeg

AGOR Y CHWAREL. NIFER MAWR YN MYN'D I WEITHIO. CYFARFOD I WRTHDYSTTO. RHAGOR 0 WYSIO. ARGLWYDD PENRHYN YN GWOBRWYO. Ddydd Mawrth, agorwyd Chwarel y Penrhyn. Yr oedd plismyn oamgylch yn gynnar. Gosod- wyd rhai ohonynt i wylio y mynedfeydd i'r chwarel, eill yn gwylio pethau yn y pentref. Ni bu eisieu eu gwasanaeth. Y nos Sul cynt, gwmaed aped yn boll addoldai yr ardal am i bawb wneyd yr hyn a. allent i gadw heddwch. Gwnanetbanb hyny tuhwynt i ddisgwyliad. Cawsai pob un o'r rhai a anfonodd apel am waith docyn i'w gollwng i mewn; ac er mwyn gwybod pwy o&dd y rhai hyn y trodd pobl Bethesda allan inor gynnar. Yn ystod y nos gosod-vryd papyrau mewn amryw fanau yn cyf- edrio at y rhai oedd yn myn'd i wedthio fel cyn- ffoinTfyx a bradwyr. Gwyliwyd a chyfrifwyd yn ofalus, a daliai'r bobl nad aieth rhagor na phedwar cant ar y goreu i'r chwarel, a dywedid nad oedd droo gant o'r rhieny yn chwarelwyr.profiadol. Aeth rhai i'r chwarel drwy Goed y Pare, ac ereill—y rhan fwyaf—gyda thren Arglwydd Penrhyn, a rhai drwy ffyrdd ereill. Caniatawyd iddynt fyned heb unrhyw rwystr, na dim, oddi eithr ychydig o hwtiadau ar ran dyrtnaid o wragedd a phlant oedd -wedi ym- gynnull ar y bont. Ni hwtiwyd yr un o'r minteioedd oddigerth yr un a ddaeth o Fynydd Llandegai. Bu Arglwydd Penrhyn, fab hynaf, ar ym- welia.d a'r chwarel yn gynnar ar y dydd. Marchogai y ddau ar fedrch. Teithiasant ar hyd prif ac unig heol Bethesda, heb i neb ddangos yr anmharch lledaf tuagatynt. Oddiar gefn ei geffyi, anerchodd Arglwydd Penrhyn y dynion. Dywedodd, meddir, ei fod yn croesawix y dynion i'r chwarel, a.'i fod yn dioleh iddynt am feddu digon o wToldeb i weithio fel dynion rhydd yn ngwyneb pob gwrthwynebiad. Yr oedd yn dda ganddo ddeall eu bod oil, oddigerth dynion o'r Rhiwlas, wedi llwyddo i gyrhaedd y chwarel heb lawer o an- hawsder, ac yr oedd hyn yn profi fod y gelynion yn dechreu gweled fod yn rhoid iddynt gadw'r gyfradth, ac y byddai amddiffyniad i'r sawl oedd mewn angen am dano. Yr oedd ei ddiolch ef a'r gweithwyr yn ddyledus i'r swyddogion hvnv fu yn gweitfcio fel chwarelwyr yn ystod yr wythnosau diweddaf. Dangoeant gryn wroldeb a phrofasrant, hefyd, mor ddi-sail oedd y goeod- iad na wyddai stiwardiadd y Penrhyn ddim am chwarelvddiaeth, ac nas gallent drin llechi. Gwyddai fod yn mysg ei gyn-weithwyr lawer nad oedd arnynt eisieu dychwelyd i'r gwaith, ond a'r rhai hyn nid oedd a fyno ef. Os oedd- ynt yn dymuno gweithio yn Neheiudir Cymru., neiu rhywle arall, croesaw iddynt wneyd, oblegid yr oedd gan bob dyn hawl i wneyd iel y mynai a'i lafur ei hun. Ond un peth a ddymunai ddyweyd wrth y rhai oedd wedi dychwelyd; øaf nad oedd raid iddynt mwyach ofni yr ormes oedd wedi ffynu yn eu mysg am gymaint o am- aer. Ni byddai iddo af na'i fab anghofio y gwaith da a wnaed gan y rhai a ddychwelasant i'r chwarel y dydd! hwnw. Ar derfyn yr araeth torodd y dynion allan mewn cymeradwyaeth. Ar derfyn y dydd, hysbyswyd y byddai i'r gwedthwyr gael codiad o bump y cant yn eu cyflogau. Derbyniodd pob dyn, hefyd, rodd o eofren felyr oedd yn gadael y gwaith.

CYFAKFOD MAWR. AREITHIAU MINIOG. Wedi gwylio y dynion yn myned at eu gwaith yn y boreu ni chaed arddangosiad hyd ar fin yT hwyr, pan oeddynt ar fedr dyfod adref ar ganiad y corn. Erbyn hanner awr wedi pump yr oedd pobl wedi ymgasglu i wahanol fanau i roddi der- byniad iddynt. Yn* Nghoed y Pare, Station- road, Pant yr Inn, a Phant Twr, yr oedd rhai caimoedd o bobl wedi yxngasglu a phan wnaeth y gweithwyr eu hymddangosiad codiwyd banUef wawdlyd. Am hanner awr wedi saith, ymffurfiodd gor- ymdaith anferth gerllaw Pont Twr, gan gerdded oddiyno hyd y Farchnrtdfa, He yr oedd cyfarfod cyhoeddus i fod. Ar fiaeu yr orymdaith cluddd baner, ac#ami'r arwyddair, "Byddwch Hydd. lawn i'ch cydweithwyr." Yn mhen mynyd neu ddau wedi i'r oiymdaith gyrhaedd y Farefanadfa, yr oedd yr adeilad yn 11awn bydi i'r drws. Barnwyd yn oreu gario yn mlaen y gweith- rediadau yn yr awyr-agored, ao felly y bu. Yr oedd o leiaf dair mil o bersonau yn bresennol. Llywyddid gan Mr Henry Jones, oadedrydd canghen ieol yr Undeb, yr hwn a. ddywedodd fod yn dda ganddo eu gweled mor unol. Llon- gyfarchai hwy aa- y pen yna; a gobeithiai na byddai iddynt laesu dwylaw yn wyneb yr hyn oedd wedi cymeryd lie (cymeradwyaeth). A oeddynt yn barodi i sefyll yn wyneb y rhwyg oodd wedi ei wneyd gan fradwyr ("Ydym")? Yn wir, yr oedd "bradiwyr" yn enw rhy dda arnynt (cymeradwyaeth). Cyn dyfod allan yn mia Tachwedd diweddaf yr oedd un o'r dynion hyn yn dyweydl wrtho ef yn bersonol fod Ar- glwydd Penrhyn yn anfon ei feibion i'r Trans- vaal er mwyn caed y rhyddid oedd ar weithwyr y Penrhyn ei eisieu, tra yn dyfod a milwyr yno i'w gorfodi hwy fel gweithwyr i blygu iddynt. Dyna gysondeb mewn dyn (cymeradwyaeth a bloeddiadau o "cywilydd"). Teimlai ef i'r byw dros yr amgylchiadau; ao fod dynion o'r fath yna wedi eu bradychu wedi iddynt ddefnyddio geiriau fel hyn. 'Roedd yn gywilydd i wlad Gristionogol feddwl am dano (cymeradwyaeth). Cynnygiodd Mr Robert Jones:—"Fod y cyfarfod hwn o chwarelwyr y Penrhyn, ar ol eefyll am saifeh mis dros en negwyddorioa, yn parhau i gredn yn iawnder ein hachos, ac yn dymuno condemnio yn y modd llymaf ymddyg- iad oifer o'n hen gyd-weithwyr a werthasant ecrwyddor, gan ddechreu gweitbio yn groes i'w hymrwymiadau cyhoeddus hwy eu hunain a chorph y gweithwyr, a thrwy hyny lychwino ein henw da a'n bradychu; a'n bod, hefyd, yn pen- derfynu fel oorph mawr o weithwyr sefyll nee sicrhau edn hawliau teg." Cefnocrood Mr John Roberta, Gerlan. Dywedodd Mr Lewis Griffith, wrth ategu, y buasai vn dda iawn ganddo allu dyweyd gair effeithioi er eu cael i sefyll yn unol ac yn wrol vn vr amavlchiad presennol. Yr oedd pender- o. cai y cyfryw ea basio, yna. dylent sefyll ato (cymeradwyaeth). Drwg awn ganddo fod rhaa o'i gydweithwyr wedi troz yn fradwyr. Credai ef fod ganddvnt geiaadau teg a chyfiawn fel gweithwyr, dyledswydd oedd sefyll atynt (cymeradwyaeth). f Rhodidwyd y cynnygiad1 i'r cyfarfod, a char- I iwyd ef gyda'r unfrvdedd mwyaf. Dywedodd Mr W. H. Williams eu bod wedi cyfarfod a phrofedigaeth. Nid oedd am gelu chwaath ei Dod yn brofedigaeth led lem. -Nid vn unig 'roedd y cwestiwn mewn dadl rhyngddynt ag Arglwydd Penrhyn mewn perygl mewn can- lvniad i'r hyn ddigwyddodd ond yr oedd hyn yn ymyriad a pheth mwy, annliraethol bwysicach, yn hanes chwarelwyr y Penrhyn. Yn nghorph y misoedd a'r blynyddoedd di- ■wteddS gosododd amgylchiadau hwy yn dra amlwg gerbron y wlad, a gresyn na buasai yn disgleirio yn y cyfwng hwn (cymeradwyaeth). Er hvnv. nid oedd yr awyr yn hollol dywyll, ac fe fyddai yn eithaf peth ediych ar yr hyn ddi- gwyddodd yn ei oleu pnodol 'Roedd yn ddi- ddadl yn ystaen ar eu cymenad, a byddai ambell i Gymro yn gorfod gwndo y tuallan i Gymru pan yn siarad am y»-hyn gymerodd le Byddai dadleu ar gymeriad y genedl.jTi ^stal a helynt- ion Beth^a. Ond gobeithmi ef y byddai i'r beirniad edrych ar yr anffawd hwn' M peth allai ddigwydd yn hanes unrhyw ddosparth o bobl mewn adfyd (cymeradwyaeth). Nid oedd nifer y rhai aeth i fewn yn fawr, o'u a r rha. oedd yn sefyll (uchel )• Yn wyneb y ffaith fod chwarelwyr Begweda, ers blynyddau, bellach, mewn pair boetn, m ^mc>r syn fod nifer ohonynt wedi syrthio. Cyng on hwy yn fynych gan bobl hynod o barchus 1 g^w o fewn yr hyn a alwent yn derfynau boneddig- eiddrwydd. Yr oedd1 y rhai oedd wedi eu harwain am y deng mlynedd diweddaf wedi credu mor bybyr ag un boneddwr yn Y wlaa mewn gwella yr amgylchiadau yn y modd hwn (cymeradwyaeth). Treiwyd trwy deg am flyn- yddau, ond ni chaed dim. Treiwyd brwydr wed'yn. Catwyd ar bapyr rhyw deletrau i wella cyflwr y ddwy blaid, ond ni bu nemawr well- iant. Yn awr pwy oedd gyfrifol am yr helynt presennol? Beth oeddynt am wneyd (bloedd- iadau o "Sefyll")? Felly, dim "concessions." Rhaid i rywun blygu. AmIwg fod Arglwydd Penrhyn wedi penderfynu eu sathni dan ei draed, and yr oeddynt bellach yn bobl ddylai fynu caiel iawnder (clywch). Yr oeddyat eto yn didigon cryf i ofyn am yr hyn oedd deg a chyf- iawn, ac barod! hefyd i gael rllywua o'r tn allan i farnu beth oedd deg (cymeradwyaeth). 'Roedd gweithwyr LIoegr wedi tynghedu y "byddai bara a. dwfr yn sicr iddynt (uchel gym- II" Dywedodd Mr D.. R. Daniel, ysgrifenydd yr Undeb, y dymunai ofyn, "A fynwch chwitha.u fyned ymaith?" (Bloeddiadau o "Na fynwn"). Byddai plant yn rhoddi pobpeth mewn blynydd- oedd i ddyfod am dynu eu henwau o lyfr du bradwyr Bethesda (cymeradwyaeth). Nid, sofren fyddai gwerth cymeriad. Fe glywsent sent oil am "Lyfr Du Caerfyrddin" ac fe fyddai Llyfr Du Bethesda yn cael ei gyhoeddi yn y man (cymeradwyaeth). Fe roddid am dano y cas duaf ellid gael, ac ynddo bydai enwau y eawl oedd wedi bradychu eu cyd-weithwyr (uchel gymeradwyaeth). Er hyn i gyd, byddai llawer ohonynt oedd yno yn gallu edrych ar y llyfr hwn, ac yn medru dyweyd na ddarfu i'w tad neu eu taid fradychu ei gyd-chwarelwyr yn y flwyddyn 1901 (clywch). Yr oedd pastwn, y plisman, a bidog y milwr o blaid y meistr, ac yn erbyn y gwedthwyr (cywilydd). A glywsent i fidog y milwr fod yn erbyn y medstr erioed? (Naddo). 0, na, eithr arferid hi bob amser i gadw y meistr yn glyd yn ei gastell; a chofied pawb oedd yn talu treth am y pethau hyn. Rhaid bod yn ofaJus neillduol y dyddiau hyn. Ni cheid canu ar y ffyrdd, ac wiw i fabanod grio (cymeradwyaeth fyddarol). Beth oedd i wneyd a'r dynion hyn a'ch bradychodd? Byddent yn y dyfodol fel yr ethnig a'r publican. Troer gwynebau at y pared pan y byddent yn pasio— troer draw oddiwrth bobl oedd yn ffieidd-dod yn ffroenau y genedl (cymeradwyaeth). Nid yw y gyfraith yn dyweyd y byddai raid siarad a hwynt, nao ysgwyd llaw hefo un ohonynt. Nid oedd y gyfraith yn dyweyd fod yn rhaid gwerthu bara. iddynt; nid oedd, 'chwaith, yn dyweyd fod yn rhaid prynu bara. yn y siop a'r siop fydd yn gwerthu bara i fradwyr (cymeradwyaeth). A weleot y papyr byeban a. ddajxgosai'! 'Roedd i gael ei ddarparu er ei roddi yn ffenestri eu tai, ac arno yn argraphedig y geiriau:—"Nid oes bradwyr yn y ty hwn" (cymeradwyaeth). At eu gwaith yn un corph wedi sicrhau eu hawliau teg, neu, ynte, sefyll (uchel gymeradwyaeth). Dywedodd y Parch W. W. Lloyd ei fod yn codi fel cynnrychiolydd ei gyd-weinidogion, ac yn dymuno gofyn i bawb oedd yn y cyfarfod hwnw i fod yn unol dtos weddill y frwydr rhyngddynt hwy a,'u meistr, ac i wneyd hyny er mwyn Bethesda a'r plant (cymeradwyaeth). Yr oedd Bethesda yn ardal hyfryd' i fyw yndèi, ac nid oedd ond peth naturiol iddynt oil lynu wrth eu cartrefi. Os na lynai y gweithwyr wrth eu gilydd mewn Undeb, fe elent yn worth i'r holl wlad, a byddai yn gywilydd ganddo yntau feddwl am y Uafur a roddbdd gyda'r gronfa gyn- northwyol os elai yn rhwyg peJlach yn eu mysg. Fe gofiai yntau yn dda am "stredc" pan yn fach- gen, a chofiai, hefyd, am Bunt y Gynffon ("Bw," a chwerthin). Erbyn hyn yr oedd Punt y Gyn- ffon wedi dyfod i fri yn Methesda (cywilydd). Ond beth oedd y bunt hon mewn cymhariaeth i'r cymeriad a goilwyd gan y rhai a'i cafodd hi? (clywch). Canlyniad yr ymyryd a'r bobl gan rai mewn safleoedd o ddylanwad oedd y dorf aeth i'r chwarel y diwrnod hwnw, a dylasai y rhai oedd gyfrifol am hyn gywilyddio a gwrido. Gwaeddodd pawb am y papyr y soniodd Mr Daniel am dano, ac addawodd yntau y byddai cyflawnder erbyn y dyddi dilynol.

CYFARFOD MAWR ARALL. PENDERFYNU SEFYLL ALLAN. CONDEMNIO'R BRADWYR. TEIMI.AD BRWD. Dydd Sadwrn, cynnaliwyd cyfarfod mawr o weithwyr y Penrhyn yn Marchnadfa Bethesda, dan lywyddiaeth Mr Henry Jones, er mwyn cael barn yr holl weithwyr, hyny yw, y rhai hyny fuont alluog i ddychwelyd oddiwrth eu gwaith yn Nyffryn N antlle, Penygroes, Ffes- tiniog, a. lldoedd cylchynol, ar y penderfyniad a basdwyd ddydd Mawrth gan y rhai oedd gartref. Yr oedd y dref yn ferw drwyddi, a'r ystryd- oedd yn llawn o ddynion, yr hyn na welwyd er's cryn amser bellach. Am hanner 3.wr wedi pump, ffurfiwyd gorymdaith o tyia saith cant o wyr, yn cael eu blaenori gan ugeiniau o blant, o Bont Twr, drwy yr Heol Fawr. Cerid y faner ac arni yr arwyddair, "Byddwch ffyddlawn i'ch cydweithwyr," o flaen yr orymdaith, a thabwrdd y tu ol lddi. Ar y tabwrdd yr oeddys wedi pastio rliai 9 wysiau yr ynadon. Daetli pymtheg cant o weithwyr i'r Farch- nadfa., ac wrth eu -?yfarch dywedodd y Cadeirydd eu bod wedi eu siomi gan fod Mri D. R. Daniel a W. H. Williams wedi colli y tren. Un o'r pethau a'i taraweai a syndod wrth fynedi orymdaith oedd nifer luosog y gweithwyr a. safent ar ochrau yr ystrydoedd yn lie uno gyda'r gweithwyr. Paham na ddeuent i ddangos eu hochr? Oherwydd taflai y ffaith eu bod yn sefyll i edrych amheuaeth i galonau rhywrai, ër, efallai, mai camgymeriad oedd eu hamheu. Na fydded iddynt sefyll draw yn y dyfodol, oher- wydd nid oeddynt wedi gorphen gorymdeithio eto (cymeradwyaeth). Darllenodd frysnegee a dderbyniodd oddiwrth eu cydweithwyr yn Caer- phili, "Sefwch yn gadarn fel dynion. Gwell angeu na chywilydd" (cymeradwyaeth). Dyma'r dynion oeddynt yn. ymladd y frwydr, a go- beithiai y byddai i wyr Bethesda sefyll yn unol er mwyn y dynion yma (cymeradwyaeth). Na fydded iddynt fradychu y rhai oeddynt wedi myned i berfeddion y ddaear, ond' sefyll yn wrol yn wyneb pob rhwystr. Na fydded iddynt gael eu hud-ddenu gan fradychwyr a sibrydent yn eu clustiau ("Bw, bw"). Os na allent sefyll y demtasiwn, na. fydded iddynt edrych ar y bradwyr hyn, oeddynt bob amser yn gwenu yn ffals. Bydded iddynt gadw draw oddiwrthynt, er mwyn eu hunain, eu teuluoedd, a'u brodyr. Pasiwyd penderfyniad nos Fawrth, a deallai fod eannoeddi yn bresennol yn y cyfarfod hwnw nad oeddynt gartref nos Fawrth, ond wedi dyfod i fwrw'r Sul gyda'u perthynasau a'u cyfeillion. Er mwyn y dynioi) hyn bwriedid1 cynnyg yr un penderfyniad eto, er rhoddi cyfleusdra iddynt ddangos eu bod) o blaid yr Undeb, ac yn barod i I sefyll yn wyneb pob temtasiwn a ddeuai i'w cyfarfod. Sibrydid y gwneid cynnygiad arall iadyat yn bur fuan, ond na fydded i'r un ohonynt fyned yn ol i'r chwarel oni fyddent yn unol (cymeradwyaeth). Cynnygiodd) Mr R. G. Pritchard y pender- fyniad. (Y r oedd y geiriad yr un a phenderfyn- iad cyfarfod dydd Mawrth). Dywedodd eu bod yn credu yn nghyfiawnder eu hachos er fod rhyw 264 wedi eu bradychu (cymeradtwyaeth). Ych- ydig amser yn ol dywedid fod 1800 yn barod i ddychwetyd, ond erbyn heddyw nid oeddynt ond 264 (chwerthin). Dywedodldl Mr Young fod 2800 8 weithwrr yno cyn yr helynt, ond erbyn heddyw nid oedd yntau yn cyfaddef fod rhagor na 600 yn y chwarel, a chymeryd ei ffigyrau ef yr oedd eto 2200. HEB BLYGU I BAAL. Pan fyddiai byddin yn ymladd brwydr, ao os cymeridi ychydig yn garcharorion, nid oedd y lleill yn rhoddi i fyny. Na>c oeddvnt. Parhau i ymladd a wnaent (cymeradwyaeth). Bydded iddynt hwythau, gan hyny, barhau i ymladd a sefyll fel y dur dros eu hegwyddorion, bydded y canlyniadau beth y bo'nt. Yr oedd yn ddia ganddo weled cymaint o bapyrau yn y ffenestri yn dyweyd, "Nid oes bradwr yn y ty hwn." Clywodd fod' rhywun wedi dod hedbio gan geisio gan berchenog ty neillduol ei dynu o'r ffenestr onide caffai ei droi o'r ty ("Cywilydd"). Ond £ .wiut«eth y boneddwr gamgymeriad y tro hwnw oherwydd peahen y ty oedd yn byw yno Llais: Mae ganddyn' "nhw" hawl i 'neyd pob- peth (chwerthin). Aeth Mr Pritchard yn mlaen i ddyweyd fod y tdynion a werthasant eu hegwyddorion wedi myned oddiwrthynt. Gobeithiai nad1 ai neb ar eu holau, ond y* hytrach y diolchent eu bod wedi cael YMWARED O'R HOLL YSBWRIEL. Credai yn ddiysgog y caent fuddugoliaeth oe safent yn unol. Yr oaddl eu cyfedllion yn Lloegr yn paratoi ar eu cyfer, ac yn gwneyd eu goreu i ymladd drostynt, ac yr oedd yn gywilydd meddwl fod pobl Bethesda eu hunain yn troi yn fradwyr. Bydded iddynt sefyll hyd angeu os byddai raid (cymeradwyaeth). Eiliwyd gan Mr Richard Wynn Pritchard, yr hwn a ddywedodd mai y dynion mwyaf di- barch o feWn cvfrolau Hanes oedd Jeroboam fab Nebab a Judas (cymeradwyaeth). Dyma'r cymefriadau gwaethaf y gwyddai am danynt (cymeiradwyaeth). Yr oedd Judasdiaid yn eu plith hwythau hefyd, y rhai fu yn gorymdeithio gyda hwynt, ac yn flaenllaw ar y dechreu, ond oeddynt erbyn heddvw wedi myned allan o'r fyddin. Nis gallai ddyweyd a glwyfwyd hwy neu beidio, ond gwyddai y byddai i'w cydwybod- au eu clwyfo rhyw ddiwrnod. Bydded i'r rhai hyny oeddynt eto allan fod yn benderfytwl ac yn ffyddlawn i'w. gilydfd neuni ddeuent byth i gilfach na glan. Osna wnaent oil ddeall ystyr y penderfyniad a gynnygiwyd, nis gallent fod yn unol, ac nis gallent chwaith sefyll gilydd hyd y diwedd. Cetnogwyd gan Mr Thomas Owen, Bodfaris, yr hwn a obeithiai eu bod oil yn deall mai y cynnygiad oedd penderfynu parhau i ymladd. Yr oeddynt yn awr yn myned drwy y CYFNOD PWYSICAF YN EU HANES, ac ni fu erioed gyfnod pryd yr oedd1 cymaint o angen i weithwyr y Penrhyn fod yn unol. Gofidiai fod cymaint ohonynt wedi troi yn am- iad eu bod hwy am ddlal yn mlaen i ymladd. Bydded iddynt gofio y byddai efailai ganddynt ryw bethau ereill i'w cyfarfod cyn, hir. Efailai y deuai perygl eto, ond bydded iddynt gadw y penderfyniad mewn cof a bod yn ffyddlawn i'w hegwyddorion a sefyll d-, yr hyn oedd yn gyf- iawn ao yn deg rhwng meistr a gweithiwr. Byddai hyn yn eicr o goetdo rhywbeth iddynt. Yr oedd yn barod wedi costio cryn lawer—wedi costio saith mis iddynt. Pa faint yn hwy, nis gallai ddyweyd, ond gallai ddyweyd y byddent yn sicr o gyrhaedd y lan cyn bo hir dim ond iddynt barhau yn ffyddlawn i'w gilydd (cymer- adwyaeth). Yn y cyfnxxL presennol, dylent fod yn mwynhau y rhyddid a enillwyd iddynt gan eu tadau mewn llawer i frwydr galed a ym- laddwyd o'r blaea. Costiodd y rhyddid hwnw yn ddrud iawn i rywrai. Efailai fod llawer iawn o bethau na wyddent eto am danynt i ddyfod i'w cyfarfod hwythau, ac oherwydd hyny, dylent lynu yn ffyddlawn hyd y diwedd dros gyfiawnder a thegweh. Bydded i bob dyn feddwl dirosto ei hun. Yr oedd yn dda ganddo. glywed y penderfyniadau yma a basiwyd gan eu cydweithwyr oeddynt yn awr yn y glofeydd, wedi gadaed ea teuluoedd anwyl, eu plant, a'u gwragedd, ac wedi myt\ed dan y ddaear i enill bara. Byddai yn dda ganddo eu gweled, ond gwyddbi eu. bod oR yn ymladd y frwydr, a'u bod yn barod i ymladd. hyd farw. Am hyny, bydded iddynt hwythau yn Bethesda. barhau yn ffyddlawn er eu mwyn eu hunain, er mwyn eu cyfeillion, ac er mwyn y wlad. Beth bynag ddeuai i'w cyfarfod, bydded: iddynt ei gwrdd gyda'u gilydd, ac yna, ni fyddai raid, ofni y can- lyniadau (cymeradwyaeth). Dywedodd Mr William Thomas Jones, lyny- maes, ei fod -wedi dyfod yno i ddangos ei ochr oherwydd ei fod yn credu fod mwy o rwymedig- aeth arno wneyd hyny yn avi: nag a fu erioed o'r blaen. Gofynai rhai pobl iddo paham y gwnai hyry. Wel, yr oedd ganddo blant yn dyfod ar ei ol. Teimlai fodi rhywrai wedi ABERTHU ER MWYN CAEL CYFIAWNDEP- -y fath gyfiawnder ag ydoedd-iddo ef. Ac er mai ychydig o gyfiawnder oedd, yr oedd yn benderfynol o ymlaod4 er ed gadw; wx r sicrhu-U mwy o gyfiawiader i'w blant ar ei ol (eylitel. adwyaeth). Gobeithiai na fyddai i'r un oedd yn gwraiido ar y penderfyniad yma uno a'r gang oedd wedi eu gadael. Nid oeddynt yn haeddti cael eu galw yn ddynion. Yr oeddynt WEDI GWERTHU DYNOLIAETH pan werthasant eu cydweithwyr. Gobeithiai 13, fod pob un yn sylweddoli yr amgylchiadau yr oeddynt ynddynt. Nid dyfod i'r cyfarfod hwnw a wnaethant i chwareu ac i bleidleisio ac yna i uno a'r "gang." Nid fotio i ddod allan ar streic, ac yna werthu eu cyd^ddynion. Gwnaeth llawer o'r rhai ddychwelasant hyny, a phe gallent gwnaent ladd y rhai na ddychwelasant. Bydded i bawb gofio fod to argil yn codi, ac fod y dyfodol yn dibynu ar yr hyn a wneid yn y pre- sennol (cymeradwyaeth). Yr oedd bechgyn ieuainc wedi ymadael i weithio yn y glofeydd, er mwyn iddynt hwy gael cyfiawnder yn Methesda. A oeddynt am eu gadael hwy allan yn yr oerfel ("Nao ydym"). Bydded iddynt oil gofio, ynte, nad oedd yr un ohonynt i fyned ar gyfyl y chwarel. Na fydded iddynt ddyfod i'r cyfar- fodydd i guro dwylaw ac yna. werthu eu cyd- ddynion mor gynted ag yr aent allan. Daeth dynion i'r cyiarfodydd y Pasg a'r Sulgwyn a llythyrau Mr Young yn eu llogellau, ac eto, codasant eu dwylaw dros sefyll allan ("Cywilydd"). Ai dyna y fath ddynion oedd chwarelwyr Betbesda. Ceisient daflu y cyfrif- oldeb ar rywrai ereill. Dywedent mai eu gwiagedd anfonamaut eu henwau i mewn, ac felly yn y blaen. Ni wnai gydfyw yn yr un. ty a dynee a wnai hyny gydag ef (chwerthin). A oeddynt mor wael a hyny ? Ac i gael eu harwain felly. Os felly yr oedd, goreu po gyntaf y tanent y spwng i fyny, ond gobeithiai er hyny J daS ient yni wrol. Gofynodd rhywun o'r dorf oe oedd rhyddid i rywrai heblaw gwedthwyr yn y chwarel 1 siarad. Atebodd y Oadeirydd mai gwell fyddai gad- ael i'r gweithwyr yn unig siarad, er eu bod yn teimlo yn dra diolchgax am gefnogaeth garedig pobl ereill Cododd un arall or dorf a dywedodd ei fod wedi gweithio amflynyddau yn y chwarel, a'i fod mor awyddus ag un ohonynt am fyned yn ol, ond nid ai. yn ol nes y byddai iddynt fyned gyda'u gilydd. Gwell fyddai ganddo LWGU YN NGHYNTAF, er na chre<M y gwnai hynty. oherwydd credai y oaffai ryw gytmaiwt teuageub fyw (cymieirttud'wy- aeth). Siaradodd Mr Lewis Jones yn nesaf, a dy- ■wtedlodlcl mbJi y gieWau ddnmldiaf a gilywodd y mihvyr Chrmredg pan yn amddiffyn Rorke's Drift oedd "gosodwin eich bddogau; a. bvdxlwch fefirw fel milwyr PrvdeipiR." Felly y bu. DaElth y Zulus wrth v rnil-dd atynt ac yr oedd eu tnoll fwledi wedi darfod., ond trefnasant etlJ bidogaw, a buont feirw oil ond un. Bydded i wedthwyr Bethesda wneyd yr un modd, a dangos eu bod vn deil o wroolaid 1874. Y bidogl oedd road iddvnb ei harfer oedd cyfiawnder K jnieradwy- aeth). Mr Benjaman WilKlams oedd r nesaf J sdairad. Dywedodd ei fod yn cashau Thai pobl a chas cyflawn. Gwelodd ef aonryw frwydrau yn 1865 ao 1874, ac wedi hyny, pnd ni chlywodd erioed am ddynion- yn dychwelyd 5 weithio, gan adael y HeiHi allan, hyd y tro yma. Rvddai hyn yn sicr o gael ei gofio am oesan. Byddai i'w plant e'u hwyrion gofio am y drychineb. Nid oedd Banddo ef yr un pelyniaeth tuigat Arglwydd Penrhyn yn bersonol, ac yr oedd yn ei barchu yn gymaint a'r un o'r rhai hyny oeddynt wedi dychwelyd i'r chwarel, ond er ed fod yn pafchu ei arglwyddiaeth, nid ai efe i'r chwarel onid elent oil (oymeradwyaeth). Beth a feddyliai Ar- glwydd Penrhyn, tybed. o'r gwedthwyr a aeth- ant i'r chwarel? Dywedodd ei fod yn

I It's easy to make sure that you are getting Colman's Starch. If you get it in a cardboard box with Colman's frame on, you- are safe. A package labelled Colman's is a guarantee that you are getting a starch that won't rot linen. Clothes last longer, retain their whiteness better, keep a whiter colour when Colman's Starch is used. MLMAWS STARCH I Sold in Cardboard Boxes. Obtlou must see that COlman" name is on the box. V

RHYFEL Y TRANSVAAL. • CADFRIDOG YN YMOSTWNG. YSPEILIO A LLOSGI'N PARHAU. SAETHU RHAI GEISIODD DDIANC. SON AM HEDDWCH. Hysbysodd Arglwydd Kitchener y Swyddfa Ryfel mai nifer y Boeriaid a gawsant un ai eu llad(l> eu cymeryd yn garcharorion, neu a ym- ostyngasant, yn mis Mai, ydoedd 2640. Rhwng y laf o Fehefin a'1' 9fed, lladdwyd 26 o Foeriaid, clwyfwyd pedwar, cymerwyd 409 yn garcharor- ion, ac ymostyngodd 33. Cymerwyd, hefyd, er I dechreu y mis hwn, 651 a reifflau. 115,500 I rownds o gad ddarpariaethau bychain, 4000 o geffylau, 301200 wageni. Ddydd1 Mawrth, derbyniodd y Swyddfa Ryfel y genadwri ganlynol oddiwrth Arglwydd Kitchener:— Pretoria, Mehefin lleg, 7.30 yn y boreu.—Y mae y Cadlywydd Van Rensburg a'i gatrodau wedi ymostwng yn Pletersburg. Daeth cant o ddynion arfog i mewn. Y mae ereill yn eu dilyn. Hysbysa gwefreb o Harrismith, Trefedigaeth Afon Orange, fod y Cadfridog Rundle, yn nghyda Afon Orange, fod y Cadfridog Rundle, yn nghyda cholofnau y Cadfridog Campbell a'r Milwriad Harley, wedi dychwelyd, ar ol teithio v rhan- barth eang lley cynnyrchir yd rhwng Eicksburg, Bthlehem, a. Witztes Hoek. Cafodd saith mil o dunelli o yd, a. phorthiant, eu cymeryd, neu 'eu dinystrio, dvgwyd 1450 o geffylau, a. llawer o filoeM o wartheg a. defaid, i mewn; chwythwyd yr holl felinau, a thorwyd yr offerynau oedd yno er darparu cynnyrchion ymborth. Cyfarfu y colofnau a gwrthwynebiad parhaue oddiwrth Prinsloo, a chatiodau ereill; lladdwyd pump o swyddogion ao wyth o filwyr cyffredin, clwyfwyd deugain, ac yr oedd pump ar goll. Gwnaeth chwech o Foeriaid oedd wedi cymeryd llw i fod yn anmhleidiol ymgais i ddianc nos Sul, yn Pretoria. Galwyd hwy i gyfrif, ond gwrthodent aros; a saethodd un ohonynt at un o'r gwarchodlu, a chlwyfbdd ef. Diangodd tri ohonynt, ond cafodd y tri arall eu cymeryd i'r ddalfa drachefn. Yr oedd dau o'r dynion vn cario arfau; ac ar ol iddynt gael eu profi gan Iws milwrol saethwyd hwy. Cafodd y ddedfryd o I farwolaeth ar y trydydd ei chyfnewid, ar gyfrif ei fod mor ieaanc. Dywed gwefreb o Standerfcon for Trafnoddwr yr Iseldiroedd wedi agor ymdrafodaethau a'r ar- weinwyr Boeraidd sydd yn awr ar y maes. Ad- roddir fod v Cadlywydd I/ouks Botha a'r Cad- fridog De Wet yn cario cymundeb pelIebNI yn mlaen a. Mr Kruger; ac vchwanega y gohebydd: "Ni bu rhagolygon heddweh erioed yn well nag ydynt yn bresennol." Yn mysg y carcharorion a ddygwyd i Pre- toria 0 Carolina yr oedd brawd i r Arlywvdd Schalk Burger. Ceir many lion yr ymosodiad nosawl a. wnaed ar Kritzinger gan Ovrnol Scobell ar y 6ed cyfisol mewn brysneges « Abbots Arms, Cape Colony, ddydd Gwener. Yn yr ysgarmea hon yr adgymerwyd y reifflau, &c., a. gymerasid o Jamestown gan y Boeriaid.

Llys Sirol Porthmadog. DYDD MAWRTH.—Gerbron y Barnwr N. Evans. LLEIHAU Y OYPALAF.—Gofynai Mr E. D. Prichard (ar ran Mr Thomas Roberts, cyf. reithiwr, Porthmadog), am hawl i leihau cyfalaf Cwmni Tynfadau, Porfchmanog. Caniatawyd y oais ar yr ammod fod gofynwyr i anion eu hawl- iau erbyn yr 20fed o Orphenaf, a fod y deiseb- wyr i'w gwrando yn y llys nesaf. GWASANAETH LLONGWROL.-Gofynai I Capten H. Parry a'i Gyf., brookers, y swm õ 3p I, 0s 9c oddiar J. Bryant, fel rheolwr llong, am wasanaeth llongwrol. Yr oedd Mr Bryant wedi tain 168 8c i'r llys, a dyfarnwyd talu y gweddill o Ip 14s. GWASANAETH MEDDYGOL. — Gofynai Dr Ebner Williams, Porthmadog, Mr R. Jones, Slate Works, o Ip Is am wasanaeth meddygol. —Daliai'r diffynydd mai'r clwb ddylaeai daln, I ond rhoed dyfarniad o blaid yr hawlydd. I GYFLAFAREDDIAD.—Erlynai Griffith a Mary Thomas, Penrallt, Llanfair, R. Jones Pugh, Caekert, Llanfair, am yswm o 36p 19a 2c. II —Ymddangosai Mr W. George dros yr erlyn- yddion, a Mr Jones Morris dros y diffynydd, yr hwn oedd yn croeshawlio yn erbyn yr erjynvdd- ion.—Cytunwyd i drosglwyddo y mater i gyf- lafareddiad. GOHIRIO.—Yr oedd y Mri Hurrphreys a'i Gyf., cigyddkra, Criccieth, wedi gwneyd cais arc eu rhyddhad fel methdalwyr.— Ymddangosai Mr W. G. Williams, yr is-dderbynydd öwyddogol i wrthwynebu, ac ymddangosai Mr W. Ca^r Jones (Mri Lloyd-George a George) dros nifer o'r gofynwyr i wrthwynebu y cais —Dywedodd Mr Jones Morris, yr hwn a ymddangosai dros Mri J Humphreys, ei fod yn boddloni i'r mater gael ei ohirio, a phasiwyd i ohirio y mater hyd lye Blaenan Ffestiniog. PARRY YN ERBYN PARRY. Henry Parry, Llanfrothen, a erlynai Margaret Parry, dros yr hon yr ymddangosai Mr R. O. Dayies, am weinyddiad ystsd ei ddiweddar dad, gan y credai nad oedd wedi cael yr hyn oedd yn di- gwydd iddo ar ol ei dad.—Cytunwyd i dynu yr achos yn ol, y ddiffynyddee i dalu 5p i'r gofvn ydd, dros yr hwn yr ymddangosai Mr W. Caer Jones.

Yr Henadur Bolton King sydd. wedi ei dd&wis vn ymgeisydd i'r Rhyddfrydwyr, a Mr Phillip F/Vctoi* iV rTVw>«*{') .J* -iV, -V* J 1 "»

Y CYLCHREDIAD MWYAF YN NGHYMRU. LLWYDD PARHAOL "YR HERALD CYMRAEG," CYNNYDD, 260,000. TYSTYSGRIF NEWYDD. Hyfryd iawn gan Berchenog Yr Herakl Cymraeg"—yr Hynaf, Mwyaf, Rhataf, a Gtjraf o r newyddiadnron Cymreigj—ydvw galw Bylw at lwydd cynoyddol a dihafal f papyr tra phoblogaidd uwn. Am gwra o flynyddau, nid ydys wedi ar na thrau na thraSerth i wella "Yr Herald Cymraeg." Helaethwyd at amryw droum. Argrepiur el ar well papyr; ae y mae yt holl beiriannau o'r mathan diweddaraf. Y* ydfynedol, yr ydys wedi trefnn i'r cynnwyi —v newyddion, y nofelan, a'r ertbyglau-l Cod o flwyddyn bwy gilydd yn fwy ffra M amrywiol; ae feRy yn fwy dyddorol i'r cyhoedd o bob gradd a dosparth. Dengys y Dystysgiif a welir ieod nad ydyw'r cyhoedd wedi bod yn hwyrfrydig naa yn anwadal yn ei chefnogaeth i'r antnriaeth. Er's hir amser, y mae swyddogion C'J- hoeddns a masnaebwyr Cymrn wedi gwer fawtogi oolofuau "Yr Herald Cymraeg" W cyfryngaa campus i Hysbysiadaa. EIGDi, saif "Yr Herald" yn nwell nag erioed y* marn y wlad. Etc, wrth ystyriea y cyimydd parhaol yn y cylchrediad, mae'r Fcrchenof yn byderos ddisgwyl yebwanegiad dirfaws yn nifer yr Hysbysiadaa yn y mieo^dd 7" fodol. Er fod y eylchrediad yn ymeangn, ni wneu l yn y Frisian am Hyabysiadau yn pW y flwyddyn hon. Rhydd hyn fantais i'n hen gwsmeriaid m ereill a ddymunent wneyd cytnndebau ar. benig am ofod, ac am fanau neillduol am his amser, i wneyd bargeinion manteisioL Gwaboddir hwynt i ymohebu a'r Bwydala 1. ddioed. n" i* TYSTYSGRIF (CYFIEITHIAD). II 9 a 11t Old Bank Buildings, Sastgate, CaerHeon, Medi 30ain, 1898. At Berchenog yr Herald Cymraeg,' Cam* .T narfon, • II Anwyl Syï; Dymunaf sicrhau fod cylchrediad I YI Herald Cymraeg' tel y dangosir gan lyfras cyfrifon y cyhoeddwr am y flwyddyn ddi- weddaf om harchwiliad (sef y flwyddyn yn diweddu Mehefin 30ain, 1898) o'i gymhan "a'r flwyddyn yn terfynu Mehefin 30am, 111689, yn dangos "CYNNYDD 0 235,084 ° gopian yn y 52 wythnos, nea, ar gytvW. « odd, gynnydd 0 4,538 0 gopiau 7" 1 wythnos. Mae'r cylchrediad yn myned "AR GYNNYDD PARHAUS, ac y maet cynnydd hwn yn dra amlwg 18 fI yr amser presennol. Mewn gwirionedd, pe gwneid cymhu. "iaeth rhwng y chwarter diweddaf (yL di. II wedda Medi 30ain, 1898) a'r chwartet cyferbyniol yn 1889 (yn diwedduKedI "30ain, 1889) fe ddangosai GYNNYDD u GYFARTALEDD yn ol y radd 0 fwy NA 280,000 II e gopiau y flwyddyn. Yr eiddoch yn ffyddlon, "L 50EL HUMPHREYS, TrwyddadoJ IBICRHAU Y GYHOIDDUBBWYMJ ± KWYil HYSBYBIBWCH TN D T.n.1I LARGEST CIRCULATION IN WALES. CONTINUED SUCCESS OF YR HERALD CYMRAEG.* INCREASE 260,000 A NEW CERTIFICATE. The Proprietor of Yr Herald Cymeaeg," "e Oldest, Largest, Cheapest, and Best toe Welsh Newspapers, has mnoh pleasure in oaliins attention to the oontinnooa aadll onparallded soooess at this old-estabtiabwt favonrite. For a namber of years, no effort or expeiae has been spared to lanprore H Yr Herald, Cymraeg." It has been several times larged. The quality of the paper has beoa tznproTed, and the very best printing Moea have been secured. Concurrently, ÜMt news and literary oolnmns have been ren- dered more and more fresh, varied, a* interesting to aU classes of the public. As will be seen from the Certifioate patt. lished below, the pablio has been neitbw tlow nor fickle in responding to the orise of the conductors. Business men have long appreciated tha merits of Yr Herald Cymraeg" as a. medium for Adver^igements. At th$prsaett^ time, it stands higher in the estimation off the Advertising World than ever. Bat i view of tbtl ocmtiDuoDtlJ increasing ciroal*- tion of the paper, the Proprietor confidently anticipates a large increase 01 patronage ill the ooming months. I Notwithstanding the advancing eir owl ■■ tion, the Soale of Charges will not be rawed dwring the present year. Those who desire eontracts for spaces and Bpeoial positions las £ > £ periods should therefore apply at oom i the Manager. CERTIFICATE. "9 and 11. Old Bank Buildings. Eastgate, Cheeter, September 30th, 186B. fo the Proprietor of Yr Herald Cymraon,' Carnarvon. Dear Sir, "I beg to oertify that the circulation J Y r Herald Cymraeg,' as shewn by the publishing books for the last completed year of my aodit (via., year ended JOáb June, 1898), as compared with the ended 30th June, 1889. shows an INCK2ASE OF 235,084 II. copies in the 52 weeka, or an averse* "increase of 4,88 oopies per week. "1 have regularly audited the books ol "1 Yr Herald Cymraeg1 sinoe the year 1893. The ciroolation has been A CONTINUOUSLY IMPROVING ONE, and this improvement is very marked at the present time. In fact, if the comparison were made flop "the last quarter (ending 30th September. 1898) with the corresponding quarter of -1889 (ending 30th Septea&e*. 1890), it would shew an AVKRAGK INCREASE aft "the rate of 'MORE THAN 260,000 4 oopies per annum. M Yours taithlaDJl tfAVT. ntmwret«

EDMYGU Y GWRONIAID. Gwaith qyntaf y gwToniaid hyn oedd bradychu. Yn sicr, yr oedd holl wromadd hanes, megis Napoleon a Wellington ac ereill, yn myned i'r cysgod yn ochr "gwroniaid" Chwarel y Penrhya (cymieradwyaeth). Yn sicr, byddent yn gofidio ami yr hyn a. wnaethant hvd ddydd eu marwol- aeth. Gofidiaii efe fod y pwyijgor wedi rhoddi cymhorth iddynt; a -n1,p caiffai efe ei ffordd, gor- fodai iddynt dalu bob ceiniog yn ol (cymeracbwy- aeth). Bydded i'r lleill barhau yn ffyddlawn, a. gwneyd eu goreu er mwyn eu plant a'r genedl- aeth oedd i ddyfod. Er fod bradwyd yn Meth- esda, yr oedd yno hefyd' wroniadd gwerth <-n galw' felly, a chredai y byddent hwy yn ffydd- lawn i'w hymrwymiadau (cymera.dwyaeth). Derbyiiiwyd Mr William Thomas, Waeny- pandv, gyda banllefau o gymeradwyaeth. Dy- wedlodd mai Y GWRAGEDD OEDD YN YMTAT-D OREU. Gobeithiai v byddaa iddynt ddal ati. Yr oedd ar I y gwyr, eiÏmeu oefnogactli roewn cyfwng fel hwn., ac nis gallent fyned trwvddo heb help y gwrag- edd (cymeradwyaeth). Byddai yn ddinyytr ir ardal os na enillent fuddugoliaeth yn arwr, ac yT oedd! budduffoluaeth yn dibynu ar yr hyn & wnaent mewn cyfwng pwysig fel hwn. Yn ystod yr holl helyntdon o'r blaen, bu ef yn gweithio mewn lleoedd eTeill, ond yr 09dd yn awr yn 65 mlwvdd oed. ac yn hen i fyned ar hyd y wLad i chwiHo am waith. a fyddai iddynt hwy fyned i'r chwarel, a'i adael ef allan? ("Na wnawn"). A oeddynt yn deall y owestiwn? A aent i mewn heb hen wr fel efe? (banllef "Na wnawn"). Yna. nid ari yntau i mewn hebddynt hwy (cymeradwyaeth). Bvdded iddynt gofio mai dyma dreftadlaeth ef hynafiaid lie yr ad- eiladasant ea tai a'u capcl, He v cladd eu gwragedd a'u plant anwyl. A oeddynt am aberthu hyn i Jry holl filoedd o bunnau a wariwyd' i wneyd yr ardal yr hyn ydoedd? A oeddynt am eu iaflu oU o'r neilldu, a myned allan i'r byd? Os nad oeddynt, yr oedd yn rhaid iddynt sefyll fel un dyn. Pan ddechreu- odd yr helynt. dywedai ynddo ei hun nad oedd yn ofni y swyddbjgaeth; ond ofigai v gwedthwyr, ac hyrn gweJlai fod1 sail i'r hyn a ofnad. Dywedid fod tua 264 ohonynt WEDI MAOU OYNFFONAU, aio eSaJJtai y patent genhetdtethau awrwydd JIl yr ard!a/l a chynffonan gandldVnt i gyd (ohWerthJn). A oedidynt i 1 cmhedlaeth o. fradychwyr dhynffionwyr dkiwerth ? ip byddad ef 30 mlynedd I yp ieuengachT uk fyddai nmo ofn dleuddeg ohonynt (chIwetrtlbm). Nitl dleukildieg o'r mhaa gwan a feddyiaai, ac rufd dleuddeg o'r rhai sakf chwaitlh <cJrv^ea*tihaJi). hedtdyw, kslywaii ifod rfmi o'r rhsai a dderbyniiasmt bunit gain Ar- iglwydtd Pem-ID wedi ymadiael am y Dtheudir ("Ffai'tlh"). Wei, dyna y fath ddyndon ydtnt (dhwerth&n). Pe cai y illeill sofren aralli, idiiamhieu yr elenti bob un i ffwrdld (chwerthin). Yr oedd arno gywSlydd ei fod' yn byw yn yr uin amdlal fath bobl, ond gaton. ddyweyd mad y dos- Ertlh .gwaelatf yn' Mjeitibesdja; oeddyn^t—dymion b eg-wydidor. Yr oedd y rthiai oeddyntt aUkn yn ymladd) "dtros yr egwyddbr fwyaf y gwyddad efe aan dami Bu ef yn gweaitihio yn y chwarel am 25 mDiyn.erdd!; a gwydlliui am y bobl yma yn didn: Darfu iddlo ef fegu deudldieg o blarnt, ac mid oed'd I yr hyn a dielijd iddo yn ddffgtoin i'w cynaiol, oiher- wydld dylid oofio pe 11a hydldui ganddo otnd deg o Want y-bydidnå edsdeu mgain errs er mwym 03 el nerwidl dSEad iddynt ^chwerthin). Er hyny, yr wedi ett dwym: i fyny, aic er na fu yn alluog ii isafio arian, nad aeth i didfyled chwaitih (clywch, clywch). Crtedai, fodd Bjrinsig, y byddai iddo gael taimnid too y byddbd lyw. Na fydded ddldhmt d:di yn oil yn awr; ond iddynt gadw ,gydalu gilydd yr oedd buddugoliaeffch yn Slcr, Eir fod yohydig ohonynt yn wan, yr oeddynt yn ddSgfom cryf ao yn dldfi^on Muoisog eto i enill buxMugioi1 iieitlh. Giaaa fold gamldldynt egwyddior mior arddeTdho^ tu oefo, byddied i-ddynt ym- Jadid yn frwtd nea oaiel bara Ii fuddugoliaeth (cy- naeradfwyaetih). Rhyfeddiai y Oadeirydd 00 byddad i un ohonynt droi yn gynffonwr ar 01 dfywed y fath anaetih n'r hon a giafwyd gam yr hmafgwr -oedd newydd eastedcl i lawr. Bydded iddhmt sefyll yn igryf fel y giaag, hydf yn nod pe byddent aUtatn am daålr Mynedd (cymeaiadwyaeth). Mr John O. Williams oedd y nesai i Dywedodd mai tflD EISIEU YMLkADD ARGLWYDD IPENRHYN oeJdkI aJrnynt, ond mïleU gweithio yn ei chwairal ar <teleauu arnih/ydletdldtuis; 00 yna caffad Arglwydd (Penrhyn gainicMynt hwy yr amrhydiedd oedd yn di«fyil)eicbus iddo; a gafflemt ei edimygu M meistr tfenlwng. Olywba fod ihian o'r bobl aetihent i'r chwarel yn methu Nil fethasai efe a chysga etio. Nis gtaBaa rtoddi ei enw i mewn, gan y credlai y byddad hyny allan o Ie. Gotfyn- xxdtdD iun dynion a ant i'r gwaiHh iddo, 0tS caffai lywbteth o'r Undeb pe deanad yn 011 dh-mare1 {chwertMn). Dtaiogosai hyny sut yr oedkfynt yn teiinilb. Gialllent beaidferfyniu fod cyf- Seuwnidter yn sicr o IwyddO yn y pen dmw; a Cihaai eu bod yn yimladdi -dinos wirionedd a ohyrf- wa, hyddfed Ynt fod pTa unoi hyd y di- wedd (cymeriadtvvyaeith). RhodkJwyd y penderfyniad cyfarfodl, a daariwyd yn unfrydbl. BUYSNEGESiAU. Diarileinodld! y cfadfidrydd nmayw o dieiewraims a ddiexbyniwyd' yu ystod y cyfarfod cdtdtwrth wedth- wyr Bethesdb mewn rhaniau ereill o'r Wliad fel y ican-lyn: — Biirbenhead: Yr ydym yn ffyddlawn i bemdec- fyndiadsau y Paisg Sulgwyn. Anforfweh ateb- Siad o'r cyfarfod mawr nesad. Stamley-road, Lerpwl: CtrddWch yn mlaen, •dhwarelwyr y Penrhyn. Sefwch yn umol, a myrrweh gyfiaiwndter. Toinypiandjy: Yr ydym ni, chwarelwyr Bethr esdlat, wnedlj pasdo penidierfyiiiad yn condeanmio y !bna(dfwyr aeabanit i weithio dydid Mawrth., ac yn 'dabynu aff y pwySgotf i dtdaS yn mlaen nes dawn dtelemu teg (cymeraldlwyaefhh). Tredegar: Dim coesau dUon yn Nhredegar. Safwch yn gadarn fel y graig (cymeradwyaeth). I AREITHIAU EREILL. Dywedodd y Llywydd mai dyma farn y gweithwyr aethant oddicartref, llawer ohonynt na. fuont gartref er Tachwedd. Yr oeddynt hwy yn benderfynol; y rhai oeddynt yn llechu tu ol i'r clawdd gartref oedd y bobl i'w hofni. Gobeithiai na bydaai i neb ohonynt ddilyn y rhai hyny, ond parhau yn ffyddlawn yn unol (cymeradwy- aeth). Dvwedodd M,r Owen Griffith fod yn ddrwg ganddo fod haint wedi tori alias yn y gymydog- aeth. Byddai yn flotyn du ar hanes Bethesda, a dylent oil gono eu bod yn awr yn creu hanes. Nid oedd digon o ddwfr yn Mor y Werydd i glirio'r blotyn du, yr oedd mor hagr fel y byddai vn destyn ffieidd-dod am byth ac efallai, ryw- bryd, y codai rywun gareg fedd iddo ac y gosodid beddargraph arni—"Yma y gorwedd ysgerbwd yr hwn a fradycliodd ei gydweithwyr." Dy- wedid mai esmwyth gwsg potes maip. Efailai fod bradwyr wedi cael rownd o biff a, digon o gwrw am y sofren a. gawsant. Byddai yn dda ganddo yntau gael sofren i'w logell ond nid ar dr gwerthu ei gyfeillion na cholli ei gwsg ychwa'th (cymeradwyaeth). Byd<1,ed iddynt ddal yr egwyddor a draethwyd i'w clyw y noson ho "a a gerbron, ac, yn sicr, caffent ddi^on 0 wroldeb '• wrthwynebu temtasiwn ac i enill buddugo'ioetii hefyd (cymeradwyaeth). Yna tynwyd y cyfarfod i derfyniad. TORI FFENESTRI. Bu ychydig o ffrwgwd nos Fawrth, a. dywedir fod yr heddgeddwaid wedi dwyn allan ugain o wysiau yn erbyn cynifer a hyny o bersonau am "fygwth." Yn nysg y troseddwyr honedig hyn y mae rhai chwarelwyr o Llanberis. Tra yr oedd rhai a fu ar ymweliad a Bethesda yn dychwel adref i gyfeariad Llanberis dydd Mawrth, ymddengys iddynt aros wrth dy Ed- ward Williams, Pentir, un o'r "oontnractors" yn Chwarel y Penrhyn, ac ar yr hwn yr ymosodwyd ar ddechreu yr helynt presennoL Torasant wydrau y ffenestr yn yfflon. Yr oedd plismyn yn y ty ar y pryd, a llwyddodd y rhai hyn i gymeryd enwau y dynion ieuainc. Y mae yr enwau, meddir, wedi eu hanfon i oruchwyliwr Chwarel Llanberis. GAIR AT Y GWEITHWYR. Yn ngwyneb yr amgylchiadau dvrus presennol yn nglyn a'r helynt hwn, dymunaf alw eich sylw at y ffeithiau canlynol, a. roddant, mi gredaf, olwg ffafriol i'ch achos nag a dybir gan la^r. Os byddwch yn ffyddlon, mae y sefyllfa breftn- nol yn fwy ffafriol i chwi eniU y frwydr, hyd yn nod' na chyn i'r bradychiad gymeryd lie. Er fod 264 o fradwyr wedi myn'd i'r chwarel; er clywed eu hergydion; er gweled rhai cerig yn myn'd i'r farchnad; mae y golled i Arglwydd Penrhyn yn fwy na phan nad oedd yr un gweith- iwr yno. Oherwvdd nid yw rhif y chwarelwyr (sef yr unig enillwyr) ond cyfran o'r 264; a chyfran lawer llai o'r 600 sydd, fel yr honir yn y chwarel, yn gwneyd i fyny y gweddillion, sef yr hen bobl, gofaint, dynion "machines," "engine drivers," dynion tankia, hogia., a'r man stiward- iaid. &c. Gan fod costau y rheolaeth yn swydd- feydd y chwarel a'r cei yn nghyda'r oil beirian- nau mewn cymhariaeth yn llawer mwy yn bre- .n. n, rvV»5»T> "OTTO '"V$\itJ.;r\ ttti nwn Tn PA ftA.wh yn gwybod fod y golled i Arglwydd Penrhyn yn ] gannoedd o bunnau bob mis. Ond nid dyma. y wedd waethaf. Yr hyn gaiff fwyaf o ddylanwad ar ei argwyddiaeth fydd, nid cael colled o rai cannoedd bob mis, ond, colli y miloedd o elw. At hyn, mae'r ffeithiau caniynol yn ffafriol i'r dynion :—Ni fu teimlad y wlad erioed mor gryf o'u plaid ag ydyw yn bresennol. Dywedir gan eich pwyllgor na fu sefyllfa y gronfa erioed yn well nag ydyw yn bresennol, mae y cymhorth yn ddigonol dros y gauaf, a'r rhagolygon arianol yn gwella. Ac at hyn bydd i Arglwydd Penrhyn ei hun gadw-trwy dalu cyflog iddynt—lawer oedd cynt yn pwyso ar y gronfa-t Gwelwch mai rhyw fath o fendith mewn cudd fu y bradychiad yn y diwedd. Byddwch gefnog. Ni" fu rhagolygon enill y frwydr erioed yn fwy ffafriol, ac os byddwch yn ffyddlon bydd y fuddugoliaeth yn sicr. NODION O'R CYFARFOD. Ysena "Cymydogf':—Gresyn. onide, na buasai Arglwydd Penrhyn a Mr Young yn Meth- esda. nos Sadwrn diweddaf, yn gweled yr orym- daith. ac yn neillduol yn Neuadd y Farchnad, Tn gm-audoar rai o'r cyn-weithwyr yn siarad yn v cyfarfod1 cvhoeddus. Dnna gyfarfod na chai- odd cynifer ag un o'r tuallan i'r ddiweddar weith- wyr yngan gadr ynddo..Nid oedd na Mn Daniel a W. H. Williams, nac un gweinidog na lleygwr o'r tu. allan i'r chwarel, ya cymeryd unrhyw ran ynddo. Eto, cyfarfod. mi fedddiaf ddy- weyd. heb ofni cael fy ngwrth-ddyw edvd, mwyaf unol a Uawnaf o deimlad dros sefyll yn unol dros ein hiawndera-fl. Buasai yn werth ysgrdfenu rhai sylwadau, a wnaeth yr henafgwr parchus, WiUiaan Thomas, Bralich. eu hysgriienu a phin o haiarn yn y graig dros byth. Gallaf ddwyn tystiolaeth i wirionedd ei osoddadau, pan yn dyweyd ei fod am flynydd- oedd lawer wedi rhoi llafur ddwrnod a hanner yn v dydd i fagu ei blant. Gweithiai yn galed cyn, fcaniad ac ar ol caniad i "Rybela" < y chwarelwyr beth yw hyny) er mwyn helpu tipyn ar pyfioKT ei fargen, er amwyn cael rhywfaint "i ranu tunren un rhwng y mtw." Ac nad oedd yr hyn a ddvwedai ef am dano ei hun ond yr hyn allesid ddyweyd am gan- noedd o hen weithwyr caM Chwarel y Penrhyn, Dyma'r dosparth y gellir yn hwdd olrtain achau eu teuluoedd Mn genedlaethau yn ol, fel rhai sydd wedi pentyru cyfoeth i goffrau Castell y Penrhyn, drwy droi hen fawnogydd yn faesydkJ agerddi ffrwythlon, 00 adedladu tai o'r gorsydd ileidiog, ao yna, eu sychu a'u trin, a'u holafiaid, yn yn talu rhenti uchel am y bl i'r ar- glwydd nresennol. Etc i g-vd, dyma r bobl y myn ngefnlai1 08 na.d rhai eannoedd o'u cymydog- ion, ie. rhai a. yn frodyr crefvddol. eu bradychu afu allan o'u gwaith a'u hamdHliffynfa a'u cysurorf b hen ddyddiau. Gwrided hogiau'r Sling cyffiDíaU pan y gweI- ont yr hen Gristion yma. yn eu pasio ar V jSSprdd. YN EISIEU. SEINDORF. Nid oes er's ttalm seindorf vn Methesda. Mewn ymdrech flaenorol, cymerwyd yr offerynau odddar y chwarelwyr mewn modd trahaus; ac ni ddych- welwyd hwy byth. Felly, nidi oedd gan y gorymdeithwyT, now Sadwrn, ond "dnm." Deallwn fod arweinwyr y dvnion yn as am gael cyxmorthwy seindorf mewn gorymdeith- iau dvfodol. Os oes rhyw seindorf o chwarelwyr yn loddlawn. crnnorthwyo, ymohebent a Mr Henry Jones, Pwyllgor Chwarelwyr, Berthesdia. "PUNT Y GYNFFON." Dyna. destyn "cartoon" "Papur Pawb" yr wythnos hon. Yn edcr, y maeyn wir werth ei weled.