Y Gwladgarwr

DYWED y Country Gentleman fod y tymor hela presenol yn un pur addawol, gan fod digonedd o lwynogod i'w cael. DYWEDIR fod boneddiges anrhydeddus wedi enill y swm o 16,000p., dro yn ol, trwy anturio arian ar redegfeydd ceffylau. Bu farw John Rogers, Grosmount, Here- ford, yn 104 mlwydd oed, ac mewn llawn meddiant o'i synwyrau. BYDD yr achos "Lawson v. Labouchere" (yr hwn a greodd gymaint o ddyddordeb fisoedd yn ol) yn cael ei ddadlu o flaen yr Arglwydd Brif Ynad y mis nesaf. Y MAE y Parch. C. H. Spurgeon eto yn dyoddef oddiwrth ymosodiad enbyd o'r cryd cymalau, a phregethodd ei fab, y Parch. Charles Spurgeon, yn ei le foreu Sul wythnos i'r diweddaf. Bu farw yn ddiweddar gybydd o'r enw William Birks Rhodes, yn byw yn Hounslow, yn werth dim llai na 78,000p. Yn unol a'i ewyllys, rhanwyd yr eiddo yn gyfartal rhwng y Lifeboat Imtitution a'r Ysbytd £ yn Gray's- inn-road, Llundain. j

Hanes Llenyddiaeth yn Merthyr: Sef Adolygiad ar hanes ei Llenyddiaeth, a'r dylanwad daionus a ddysgwylir i "Gymdeithas y Beirdd a Llenorion" i effeithio er ei gwella a'i dyrchafu. GAN DANIEL AB IOLO, MERTHYR. NID wyf yn gwybod yn iawn pa fodd i eirio y testyn. Gellir gwneyd hyny fel yma, Ad- olygiad ar Hanes Llenyddiaeth Merthyr, ei safle biesenol, a'r moddion goreu er ei dyrch- afu," neu "Llenyddiaeth Merthyr yn y gor- phenol, yn y presanol, ac amcan-olwg ar yr hyn a ddylai fod yn y dyfodol," neu dichon mai gwell fyddai geiriad fel yma, Llenydd- iaeth Merthyr fel y bu, fel y mae, ac fel y dylai fod." Dichon mai y diweddaf fydd yn fwyaf cyfleus i ni ar hyn o bryd, gan ei fod yn ymranu i dair rhan, a'r tair rhan hyn fydd tri phen ein pregeth. Llenyddiaeth Merthyr fel y &M.—Dan y penawd yma, ni fwriadwn ein sylwadau i fod yn gasgliad hanesyddol o ddechreuad, cynydd, a llwyddiant llenyddiaeth yn nhref boblog- aidd Merthyr, ond yn hytrach bydd yn fwy o adolygiad ar ei' dechreuad, ei chynydd, a'i llwyddiant. Nid yw Merthyr ond tref gy- mharol ieuanc mewn hanesiaeth Gymreig. Rhyw bump chwarter canrif yn ol, nid oedd ond pentref bychan a dinod, a'i thrigolion yn ychydig a gwasgaredig. Nid oes yn y gymyd- ogaeth weddillion Derwyddol o un pwysig- rwydd, ac nid yw ei henw yn ymddangos ond unwaith yn yr "Hen Gofion Cymreig"; felly, y mae cymylau a thywyllwch a niwl oesau wedi eu claddu yn medd annghof rhyngom ni heddyw a, llenyddiaeth Merthyr fel y bu yn oes y Derwyddon a'r cyfnodau cyntefig. Can- iatewch i mi am fynyd i roddi y ffrwyn ar war dychymyg, a thaflu golwg dybiadol a thebyg ol ar nodwedd lenyddol y lie yn y cyfnodau dan sylw. Tybiwn fod rhai o feibion awen- gar yr Ynys Wen wedi dyfod i drigianu dyffryn prydferth y Taf draw, draw yn y cyf- nodau cyntefig. Nis gwyddom lai nad oedd ambell hen fardd peiawyn yn mydryddu awdl- au awengar yn swn brefiadau'r defaid ar ochr- au y bryniau oddiamgylch Merthyr, pan oedd Moses yn cyfansoadi yr awdl orchestol hono ar waredigaeth yr Israeliaid trwy y Mor Coch. Nis gwyddom lai nad oedd rhai o'r beirdd a'r cantorion yn chwareu rhai o'r hen alawon Cymreig ar eu telynau dan gysgod rhyw hen dderwen gauadfrig yn y gymydogaeth hon, a hyny er dyddanu rhyw hen dywysog Cymreig, pan oedd Dafydd draw yn ngwlad y dwyrain yn dychrynu yr ysbryd drwg rhag blino Saul a seiniau melusber ei delyn. Nis gwyddom lai nad oedd yma rhyw fardd ieuanc, nwyfus, a'i galon yn berwi gan dan cariad, fel Dafydd ap Gwilym, yn cyfansoddi rhiangerddi a chywyddau serch, pan oedd Solomon yn cyf- ansoddi y rhiangerdd anfarwol hono i ferch brenin yr Aifft. Nis gwyddom lai na fu yma luaws o orseddau ac Eisteddfodau yn cael eu cynal yn ngwyneb haul a llygad goleuni," a'r prif feirdd yn esgyn y maen arch," ac yn cyhoeddi y gyfraith i'r bobloedd. Nis gwydd- om lai nad yw y tybiaethau hyn wedi bod yn ffeithiau byw cysylltiedig a'r llanerch yma. Ond rhaid aros, a galw dychymyg yn ol, canys gwlad Hud a Lledrith yw y wlad y buom yn ei theithio. Y mae amser a'i anadl deifiol wedi lladd holl wyrddlesni hanesyddol y cyf- nodau hyn, fel na chawn ni heddyw y fraint o weled eu prydferthwch. Felly, eymaint a hyna yn awr am lenyddiaeth Merthyr fel y bu yn y eyfnodau cyntefig. Deuwn yn awr i tua haner cant neu dri-ugain mlynedd yn ol, pan y sefydlwyd y Gymdeithas Gymreigyddol yn y dref. Yr oedd yr anfarwol fardd ac hynafiaethydd lolo Morganwg yn talu ym- weliadau ami a'r dref, ac yr oedd ei fab, Mr. Taliesyn Williams (Taliesyn ab Iolo), wedi ymsefydlu yn ysgolfeistr yn y He. Bu eu cysylltiad hwy a'r dref yn foddion i greu chwaeth mewn llawer ereill at lenyddiaeth, a hyny fu yn achos cychwynol i'r cymdeithasau Cymreigyddol. Mewn gwest^au tafarnyddol yr oedd y rhai hyn yn cael eu cynal, a hyny yn ddiau am y rheswm nad oedd lleoedd ereill cyfleus i'w cael ar y pryd. Sefydlwyd y cyn- taf ohonynt yn y Patriot-nid yw y dyddiad at law genyf ar hyn o bryd ond ymddengys na bu ei harosiad yn faith yno, oblegyd cawn .Y iddi gael ei symud yn fuan i'r Boot Inn. Daeth hon yn gymdeithas dra llwyddianus. Ei phrif arweinwyr oeddent Taliesyn ab Iolo, Rhydderch Gwynedd, Gwilym Morganwg, Gwilym Tew o lan Taf, Lewis Morganwg, meddyg, ac ereill. Y mae llawer o gynyrch- ion llenyddol y gymdeithas hon i'w gweled yn y Uyfr a elwir "Awenyddion Morganwg." Cafodd cangenau ohoni hefyd eu sefydlu yn y Bell Inn, yn y Swan, yn y George, ac yn y Dyffryn Arms ond bu awyr afiachus selerau surion y lleoedd uchod yn foddion i fogi y rhan fwyaf ohonynt cyn dwyn unrhyw ffrwyth- au i addfedrwydd. Sefydlwyd cymdeithas o'r un natur drachefn yn y Bush Hotel, dyben proffesedig yr hon oedd meithrin athrylith Gymreig, a dyrchafu barddoniaeth a llenydd- iaeth yn gyffredinol. Llwyddodd hon i radd- au arbenig i gyflawni ei hamcanion. Cafodd ei symud o'r Bush i'r Lamb, ac oddiyno i'r White Horse, Twynyrodyn, lie y bu yn car- trefu am luaws o flynyddau dan nawdd David Jones, Ysw., oriorydd, ac yno yn unig y cyr- haeddodd Cymdeithas y Cymreigyddion uch- der ei gogoniant. Ei phrif arweinydd yno oedd Rhydderch Gwynedd. Yno y magwyd ac y meithrinwyd rhai o brif feirdd, traeth- odwyr, hynafiaethwyr, ac areithwyr Cymru. Yno y bu y cewri canlynol yn dysgu ABC lleqyddiaeth, sef Cawr Cynon, Grawerth, Nathan Dyfed, John Rees (Ieuan Hydref), Thomas Powell, Thomas Davies, Morgan Morganwg, Rees Lewis, y byd-enwog hynaf- iaethydd Thomas Stephens (Casnodyn), ae amryw ereill allasem enwi. Wedi hyny, caf- odd y gymdeithas ei symud i neuadd eang y White Lion, lie y buont am amryw flynyddau yn eydgyfarfod i ymdrin a gwahanol bynciau llenyddol, ac yn cynal Eisteddfodau blynydd- ol i wobrwyo y buddugwyr llwyddianus ar y I gwahanol destynau rhoddedig. Swyddogion I y gymdeithas am y flwyddyn 1848 oedd y rhai canlynol :—Llywydd, Mr. Thomas Stephens (Casnodyn); is-lywydd, Mr. John Rees (Ieuan Hydref); bardd, Mr. Richard Jones (Rhydd- erch Gwynedd); ysgrifenydd, Mr. Jonathan Reynolds (Nathan Dyfed) trysorydd, Mr. H. W. White, llyfrwerthydd telynwr, Mr. Thomas Davies (Dewi Delynaur). Yn fuan ar ol hyn, diflanodd, a'r lie nid edwyn mohoni mwyach. Rhyw seren wib danllyd yn y nos oedd y gymdeithas uchod, ac er nad oedd haul llenyddiaeth yr oes hon wedi cyrhaedd a'i draed ond megys ar lechweddau y dwyrain, bu hi yn foddion i arwain llawer lienor a bardd i mewn i deml brydferth enwogrwydd. Yn y cyfnod dan sylw, ymdaenodl y diwyg- iad dirwestol drwy y wlad, a theimlai llawer yr angenrheidrwydd o symud y sefydliadau llenyddol o gymydogaeth lygredig y dafarn ac ymddengys mai hyn fu yn achos i ffurfio cymdeithas lenyddol arall yn Merthyr, dan yr enw "Cymrodorion Dirwestol." Yn y flwydd- yn 1848 y gadawsom y Cymreigyddion, ac yn y flwyddyn hono hefyd y cawn y Cymrodor- ion yn cynal eu Heisteddfod gyntaf. Nid oedd y Neuadd Ddirwestol wedi ei hadeiladu y pryd hwnw, ac yn Moriah, capel y Method- istiaid Cyntefig, Morgan Town, neu Caetwm- pyn, fel ei gelwid yr adeg hono, y cafodd ei chynal. Nid oes genyf at law ddim o hanes yr Eisteddfod hono, ond tebyg ei bod yn llwyddiant boddhaol i'r pwyllgor, canys cynal- iasant hi yn flynyddol yn barhaus oddiar hyny hyd y Nadolig diweddaf. Beth yw eu bwriad eleni, nis gwyddom. Bu Eisteddfodau y Oy- mrodorion yn enwog a llwyddianus yn y blyn- yddau gynt. Bu yn foddion i ddwyn allan luaws o gyfansoddiadau gorchestol, y rhai sydd yn ychwanegiad gwerthfawr at lenydd- iaeth Gymreig. Yn y flwyddyn 1850, sef eu trydydd Eisteddfod, cawn yr anfarwol Ieuan Gwynedd yn dwyn ymaith y llawryf am ei bryddest orchestol ar "Adgyfodiad Crist," a hyny pan oedd rhyw 17eg o ymgeiswyr ereill. Tua'r flwyddyn 1854 neu 1855, cawn Ceiriog yn cipio y wobr am y fugeilgerdd Owain Wyn." Yn y flwyddyn 1856, gwelsom T. Stephens yn cael ei wobrwyo am eidr?»ethawd gorchestol ar "Sefyllfa Wareiddiol y Cymry," a dylasem fod wedi nodi mai yn y flwyddyn 1854 y derbyniodd Llew Llwyfo y wobr gyn- taf a roddwyd erioad am ffughanes Cymreig, sef "Llewelyn Parry." Yn y flwyddyn 1859, cyrhaeddodd y Cymrodorion binacl eu mawr- edd a'u defnyddioldeb, pan v cynaliasant Eis- teddfod Genedlaethol yn y Farchnadfa, Medi 21a'n a'r 22 tin. ac y llwvddasant igael gan yr Anrhydeddus H A. Bruce y pryd hwnw, Arglwydd Aberdar yn bresenol, i fod yn ga leirydd, ar ba adeg y gwnaeth y sylw min- iog hwnw a gynhyifodd eiddigedd gwladgarol pob llenor Cymreig, sef nad oedd y Cymry wedi codi yr un dyn gwir fawr ac enwog, ond rhyw un neu ddau a nodai ef ar y pryd ac er fod Arglwydd Aberdar wedi gwneyd llawer gweithred ganmoladwy wedi hyny, y mae y sylw uchod yn parhau i aros ar gof a chalon pob Cymro gwladgarol. Yn yr Eisteddfod hono y derbyniodd y Parch. Rhys Gwesyn Jones y wobr am y prif draethawd ar Beirn- iadaeth Hanesiol." Yn yr un Eisteddfod y derbyniodd Glasynys y wobr am y Ddes- grifgerdd o Gymru," yr hwn, meddai Gurnos, yw y cyfansoddiqd mwyaf barddonol yn yr iaith Gymreig. Erbyn yr Eisteddfod hon y cyfansoddodd Llew Llwyfo ei arwrgerdd odidog, "Gwenhwyfar," a'r Nadolig canlynol y derbyniodd y wobr am dani. Oddiar hyny hyd vn awr, y mae y Cymrodorion Dirwestol yn colli tir, a'u Heisteddfodau yn gwanhau y naill flwyddyn ar ol y Hall, fel nad oedd y rhai diweddaf ond megys cyngherddau cyffredin, neu gyfarfodydd a iroddiadol lleol. Y maent er's rhai blynyddau wedi ymwerthu i'r cerdd- orion, ac y mae y rhai hyny wedi canu y bywyd bywiog hwnw oeddynddynt gynt allan o fodolaeth. Bu y Cymrodorion gynt o fwy o wasanaeth i ddyrchafu, i buro, ac i ffurfio cymeriad newydd i lenyddiaeth Gymreig na'r un gymdeithas arall, oddigerth pwyligor Eis- teddfodau y Fenni, yn yr oes hon. Gwnaeth- ant fwy na'r un pwyllgor arall i ddwyn y rhydd-fesurau i fri ac ymarferiad. Y mae pryddestau Ieuan Gwynedd ar "Adgyfodiad Crist," Dewi Wyn o Essyllt ar Brydferth- wch," a Telynog ar "Ddinystr yr Alabama," yn ffrwythau per yr awen. Ni fu yr un awdl na chywydd ganddynt ar eu bwrdd o gwbl, mor bell ag y cofiwn ar hyn o bryd. Hwy oedd y cyntaf i roddi gwobr am fugeilgerdd, yr hon a enillwyd gan Ceiriog, ac am ffug- hanes ac arwrgerdd, y rhai a enillwyd gan Llew Llwyfo. Yr oedd newydd-deb yn eu testynau, gwobrwyon cymedrol am danynt, ymgeiswyr galluog yn ymdrechu am y cyfryw, a chyfansoddiadau gorchestol yn cael eu cy- hoeddi ganddynt. Prif arweinwyr y gym- deithas hon oedd Tydfilyn, Morgan Morgan- wg, Asaph Glan Taf, Dafydd Morganwg, Rees Lewis, Joseph Williams, Llwchhaiarn, Elias Morris, ac ereill, ac y mae Cymru yn ddyledus iddynt am eu gwasanaeth i lenyddiaeth y wlad. Yn amser y diweddar Barch. Daniel Jones, bu amryw Eisteddfodau llwyddianus mewn cysylltiad a chapel Bethesda, cynyrch- ion pa rai sydd ar gael hyd heddyw. Hefyd, tua deuddeg mlynedd yn ol, cychwynwyd Eisteddfod mewn cysylltiad a chapel y Taber- nacl. Bu y rhai hyn yn llwyddianus iawn ar y cychwyn mewn ystyr lenyddol rhoddasant amryw wobrwyon am draethodau, awdlau, caneuon, englynion, a marwnadau; ond y maent hwythau er's blynyddau wedi eu llyncu i fyny bron yn hollol gan gerddoriaeth, fel nad ydynt o ddyddordeb i neb ond yn unig i blant y g&n. Da geaym weled eu bod eleni yn rhoddi cam eto yn yr iawn gyfeiriad. Gobeith- iwn erbyn y flwyidyn nesaf y rhoddant gam pellach a mwy effeithiol. Dyna fras-olwg ar hanes llenyddiaeth Merthyr fel ybu, acarrai adegau y mae yn edrych yn brydferth. Y mae adgofio rhai or gwleddoedd llenyddol a gaw- som yn llanw ein oalon â, mwyniant yn bre- senol-adgofio am yr hen gewri oedd ar y maes llenyddol y pryd hwnw, ond erbyn heddyw sydd yn mydru barddoniaeth nefol yn Eisteddfodau Gwynfa. Hefyd, fe gawsom bresenoldeb a chymhorth amryw feirdd enwog am dymor yma, ond sydd wedi ymadael i ar- daloedd ereill, a rhai wedi canu yn iach i'r ddaear hon, megys y caredig a'r addfwyn loan Emlyn, Ieuan Gwyllt, Brythonfryn, Watcyn Wyn, Conwyson, Ossian Dyfed, Twynog, ac ereill. Felly, y mae Merthyr yn meddu ar hanesiaeth lenyddol, ac fel prif ddinas Cymru, nid oes achos iddi fod ag ofn i'w ddwyn allan i "wyneb haul a llygad goleuni"; ac yn y fan hon, terfynwn ninau ein sylwadau ar Lenyddiaeth Merthyr fel y bu. (I 'to barhau).

Mr. Ap Dick, alias "Candid Welshman." DRWG genym ddywedyd nad yw y Western Mail yn dyfod i Ddarllenfa Rydd Stockton, fel y gallwn gael golwg ar lithiau enllibus y Candid Welshman arnom fel Cymry, a thrwy hyny cael mantais i daflu ei gelwyddau noeth- lym, yn un ac oil, yn ol i'w wyneb haiarnaidd a digywilydd. Nid oes genym, gan hyny, yn destyn i'n llythyrau ond a gawsom o'i eiddo yn eich erthygl chwi, Mr. Gol., sef "Nachyfod- odd Cymro erioed i enwogrwydd ond trwy ddyfod i gontact a respectable Englishmen." Mae hyn yn ddigon, a thipyn yn ormod i ddygymod a'u hystymog, a chyny darfyddwn &'r testyn, bydd i ni daflu y celwydd yn ol i ddanedd Mr. Ap Dick (Ap Diafol, ys dywed Paul wrth Elymas y swynwr,) a charem ei ei weled ef yn ei daflu i ddanedd ei dad, ond gwareded yr Arglwydd ef rhag myned ato ei hunan. Bellach, awn rhagom gyda'r gyfres o enwogion masnachol Cymreig yn Ngogledd Lloegr, ac na ryfedded y darllenydd os yr awn ar ol ein henwogion i wledydd a chylchoedd ereill. Ond cyn ail-gychwyn gyda'r gyfres, carem wneyd y sylw canlynol o barth deheu- rwydd y Cymry fel gweithwyr yn y melinau haiarn ac alcan. Gallasem fyned tuallan i'r cylch hwn, ond gwell genym gadw o fewn i'r cylch sydd yn fwyaf adnabyddus i ni. Pe byddai i ryw foneddwr a fyddai yn meddu ar alluoedd gwahaniaethol fyned trwy weith- feydd haiarn ac alcan y deyrnas, gan sylwi yn fanwl ar y dynion yn gwneyd eu gorchwylion, gwelai yn fuan, a hyny i foddlonrwydd, mai y Cymry yw y mwyaf deheuig o lawer. Nid nonsense yw hyn, ond ffaith yw a wireddir bob dydd, a ffaith o bwys hefyd, am y profa fod deheurwydd yn y Cymro yn gynhwynol, ac, yn ol yr hen chwedl (a hono yn ddigon gwirioneddol), Os deheuig mewn un peth, deheuig yn mhob peth." Ac yn wir, Mr. Gol., mae ambell Gymro yn ein gweithfeydd haiarn ac alcan mor ddeheuig ar ei dongs, fel, oni b'ai ein bod yn gwybod yn amgenach, braidd na chredem ei fod wedi ei eni a'i dongs yn ei law. Nid ydym mor ffol a meddwl nad oes Seison mor ddeheuig a. Chymry, ond ein gosodiad yw hyn,-Fel rheol, deheurwydd a nodwedda y Cymro—eithriad yw ei ledchwith- dod. Fel rheol, lledchwithdod a nodwodda y Sais—eithriad yw ei ddeheurwydd. Cofier mai deheurwydd y dwylaw, y traed, a holl symudiadau angenrheidiol y corff er gwneyd ein gorchwylion, a olygir genym oblegyd mae gan y Sais un aelod gyda'r hwn y mae mor ddeheuig, fel nad yw deheurwydd y Cymro gyda'r cyfryw aelod i'w gymharu a'i ddeheu- rwydd ef. Gweithiwr tlawd yw y Cymro A'i dafod, poor fellow, -mae arno gywilydd ei ddefnyddio; ond am y Sais, efe a'i pia ar hwnw, gall ei chwareu mor bert, ac mor gyf- lym a'r gwynt. Adnabuom hen dramp yn y wlad hon a gyfenwid Bold Finisher." Caf- odd yr enw, meddir, am ei fedrusrwydd fel fitter. Beth bynag am hyny, yroedd ef a dau arall ar dro yn Durham, ac yr oedd yn hard up arnynt. Yn eu cyfyngder, aethant at ddrws cyfreithiwr i ofyn elusen, pryd y cy- merodd yr ymddyddan canlynol le rhwng Bold Finisher" a gwr y t £ :—" Sir, we are three tradesmen out of employment, please to assist us." "Three vagabonds, I suppose." Beg your pardon, Sir, we are as good three tradesmen as any three in the county of Dur- ham." "What trades I should like to know?" Jack, Sir, is an upright. Bill is a downright, and I am a raise-the-wind." Good gracious I never heard of such trades before "Can't help that, Sir, they are trades nevertheless, and very respectable trades too." "Will you explain them to me 1" By all means, Sir Jack is a chimney-sweep, that's an upright; Bill is a pitman, that's a downright; and I am a bellows-maker by trade, that's a raise-the- wind." Chwarddodd y cyfreithiwr yn iachus, a rhoddodd haner coron iddo. Nid Bold Finisher yw yr unig Sais sydd wedi ac yn gweithio ei ffordd drwy'r byd yma ar fedrus- rwydd ei dafod, eithr y mae lleng ohonynt; ond am y Cymro, ychydig iawn o gynorthwy a rydd ei dafod iddo ef i'r perwyl hyny ond, o ran hyny, nid yw efe yn ymddibynu arno, ond ar ei ben a'i ddwylaw. Gwyddom fod llawer Cymro wedi codi i enwogrwydd drwy ddyfod i gontact" a Seison; ond nid am mai Seiqon oeddynt, mwy na phe buasent yn Frenchmen neu yn Irish- .men, y cyfodasant i'r enwogrwydd hyny, ond am fod y "contact" yn rhoddi cyfle i'r Cymro i amlygu y genius sydd ynddo yn wreiddiol, ac nid ei wneyd yn genius; a phan wel y Sais medr y Cymro, efe a'i gwerthfawroga yn fwy nag eiddo un o'i genedl ei hunan. Dyna paham y mae mwy o Gymry yn brif beirian- yddion, gallofyddion, a llywyddion gweith- feydd haiarn ac alcan y wlad hon nag sydd o un genedl arall. Mae llawer Sais hefyd, cyn hyn, wedi dyfod i gontact a. respectable Welshmen, a thrwy hyny wedi codi i enwog- rwydd. Er engraifft: -Sais yw Charles Hill, Ysw., Stockton, yr hwn sydd feistrad haiarn yma er's blynyddoedd bellach, a'i feibion yn brif Jywyddion rhai o'r gweithfeydd mwyaf yn y wlad. Wel, ai nid yn Lloegr yr addysg- wyd Mr. Hill yn llywydd haiarnfa, ac [yn neddfau haiarn wneuthuriad ? Nage fawr a phe gofynid i "Old Charley" (eh wedi jy Seison), efe a ddywedai, a hyny gyda pharch hefyd, mai trwy ddyfod i "gontact" Chy- mry Pontypridd yr addysgwyd ef, ac y gwnawd ef mewn gwirionedd yr hyn ydyw. Brodor yw Mr. Hill o Wlad yr Haf, a daeth i Bontypridd yn ddyn ieuanc, lie y bu am dymor yn darawydd gof, lie y priododd & Chymraes, a He y cododd o radd i radd i enwogrwydd fel llywydd, nes y cafodd alwad i lywyddu haiarnfa Losh, Wilson, a Bell yn Walker-ar-Dyne, wedi ymadawiad cyntaf Ieuan Morganwg oddiyno. Aeth Mr. Hill o Walker i Consett, lie y cafodd enw rhagorach fel llywydd haiarnfa na phawb a fu yno o'i flaen ef; a dirgelwch ei Iwyddiant yw hyn, fe ofalodd gymeryd gydag ef ddigon o Gymry, y rhai oeddynt y gweithwyr goreu yn y wlad. Symudodd o Consett i Stockton, lie y mae heddyw ond ni ddaeth efe yma heb ddigon o Gymry gydag ef, a hwy yw ei brif ddynion yn bresenol. Onid yw hyn yn llefaru yn uchel am ein cenedl, gan eu bod mor werth- fawr yn ngolwg y Sais ? Cymro wedi codi yn feistrad haiarn yw William Prosser, Ysw. West Stockton Iron Works. Mab yw efe i Thomas Prosser, gynt o Glyn Ebwy, a nai i'r hen William Prosser, y bailer, gynt o'r un lie, yr hwn a fu farw yn ddiweddar yn nhy ei ferch yn Normanton. Aeth Thomas i America, a bu farw yno, ac nid ydym yn sicr pa un ai yn Nglyn Ebwy ynte yn America y ganwyd Mr. Prosser, ond gwyddom ei fod yn ieuanc iawn pan ddaeth gyda'i fam oddiyno yn ol i Gymru. Priododd ei fam a Benjamin While, roll-turner, Dow- lais, a chydag ef y dysgodd Mr. Prosser y gelfyddyd o roll-turno, ac yno yr addysgwyd ef yn egwyddorion a deddfau prif nwydd mas- nachaeth y lie. O Dowlais enwog, yr ydwyt wedi magu a dysgu mwy o lywyddion gweith- feydd haiarn nag un lie arall dan haul. Aeth Mr. Prosser o Ddowlais i Consett, lie y bu yn roll-turner am flynyddau, ac yn oruchwyliwr yn y melinau am flynyddau ar ol hyny, hyd nes y daeth i Stockton, lie yr ymunodd a. chwmpeini, tua phedair blynedd ar ddeg yn ol, i godi Haiarnfa West Stockton, ac yma y mae hyd heddyw. Teg yw hysbysu mai Cymraes lân, loew :yw ei wraig, merch Mr. William James, hen oruchwyliwr melinau y Malleable Iron Works, perthynol i Mr. Hill, Stockton, a'i bod hi yn aelod hardd gyda'r Bedyddwyr Cymreig. (I'w barhau.)

Adolygiad Barddonol. CANIADAU GARMONYDD; gan EDWARD JONES, Stone Merchant, 53, Tram-road Side, Tre- fforest,. Pontypridd. Dyma lyfryn eto yn meddu ar y naws fardd- onol hono nad oes dim ond calon bardd a wyr beth ydyw yn iawn y mae y naws hono yn sicr o fod yn bresenol bob amser lie byddo gwir farddoniaeth yn hanfodi. Geilw rhai hi yn "eneiniad," ereill yn "ysprydoliaeth;" ond beth bynag ei galwer, y mae rhywbeth ynddi ag sydd yn ysbeilio calon y dyn oddiarno, a thrwy nerth ei syniadaeth dderchafedig a phur, yn codi ei feddwl yn fynych yn mhell uwchlaw yr amserol a'r gweledig. Ei chywair melusaf, a'rjlle mae hi hefyd yn fwyaf dwys-effeithiol, yw y pradd, y tyner, a'r hiraethlawn—yn ei myfyr- dodau ar angau a'r bedd, ac ar ddiflanedigaeth pethau amserol, ac yn ei hyder a'i gobaith am anfarwoldeb dedwydd, wedi i amser ddarfod, y teimlir ei dylanwadau rymusaf a dwysaf. Dyma y tiriogaethau, gan mwyaf, y mae Garmonydd wedi bod yn helyntio ynddynt-y mae y fardd- oniaeth yn Hawn o'r prudd, y tyner, yr hyderus, a'r gobeithiol. Y mae awen y bardd wedi hulio ei bwrdd a rhai o'r man-ddysgleidiau mwyaf blasus. Y mae 61 meddwl gwreiddiol ac anni- bynol ar y testynau a'r syniadaeth, a cheir rhyw yspryd a theimlad defosiynol iawn yn rhedeg yn mron drwy yr oil ohonynt. Y mae y bardd diledryw a'r Cristion duwiolfrydig (i bob ym- ddangosiad) wedi cydgyfarfod ynddynt. Cy- nwysa y llyfryn ddarnau rhyddfydrol a chaeth- fydrol o farddoniaeth yn Nghytnraeg, tra y ceir hefyd amryw o ganeuon gwych yn yr iaith Seisonig. Y mae yn farddoniaeth a edy argraff dda ar feddwl y darllenydd. Nid oes gofod i ddyfynu ond ychydig :— DEIGRYN HIRAETH Y BARDD AR OL EI CHWAER. Mor gynhes oedd yr aelwyd gu Lie magwyd ni ein dau 'w Ond Ow! mor oer yw'r beddrod du Am danat sy'n ymgau. Tra llanw bywyd chwyddai 'i li' Ar lanau hafaidd Mai, Daeth at dy fywyd gwerthfawr di, Annychweledig drai; Y mis y casglem gynt mor gu Flodinos teg eu gwedd, 'Rwy'n d'od a'r gyfreswyddenjddu I'w phlanu ar dy fedd. Fe sychir dagrau hwn a'r Hall Sy'n wylo am danat ti, Ond ni fedd amser dywel all Fyth sycha'm dagrau i; 0 cerfier gan ryw dyner law Uwckben dy letty tlawd- Mae corph anwylaf chwaer islaw, Ac hefyd calon braiud." YR EDIFEIRIOL. Gwae fi, adyn gofidiau-yn dylwyth Sy'n dilyn fy nghamrau; Pwy a rydd help ? 'rwy'n pruddhau, Och ydwyf gan bechodau. Deddf lan yr lÔr a dorais,-yr Iesu Cu, grasol, ddirmygais; Ac er ei Ion, hawddgar, lais, Ar Oen Duw ni wrandewais. A gaed aberth i gydwybod—rhywun Mor euog i'w ganfod ? Ddeuaf fi rhyw ddydd i fod Heb ochain yii ddibechod. Crwydro'i ffwrdd, y creadur ffol,-wnawn i, 0 dy fy Nhad nefol Ond troi yn awr gartre'n ol Wnaf, lor, yn edifeiriol. Diwygio wnaf, neu dig Ner,—heb eiriach, A'm bwrw i ddyfuder Gwae bythol, ond gobeithier—am danaf- Am ras y galwaf er mor ysgeler.