DARLLENWCH ERTHYGLAU (3)
News
EGLWYSFACH, GER GLANDYFI. ODDIWRTH Y PARCH. T. J. 'EDWARDS, MERTHYR. Treuliais iios Ltm a dydd Mawfth, Chwef. 6, 7, yn yr iitdal uchbd, §ef fy arddl ehèdigol. Ac wrth fyned yiillaen iri^wil dyddiau yr ydylIl yn teimlo yn an. wylach o'r wlad y'n magech Pan yn cael fy nwyn i fyny fhb, nid rhyw laiver o'i fhagoriaetliau oeddwn yii welfed; ond erbyn hyny ac yft arbdriig ar el fy yniweliad .cliwedtiafj yi" wff we<3i iiiyilSd i iedctwl f& llawer uwch o hojii Yn Capel y. Gl'aig f cyfaffy^dj ais gyntaf a'm hen gyfoedion hoS Luh mewii %fa{;foq nad anghofiaf mohono ar frys. Yr oedd y cynulliad yn rhagorol, ac nid hir y bum wedi dechreu ar y gwasanaeth, heb deimlo fod gwres y Diwygiad wedi cyraedd yno, oblegid yr oedd pob rhan o'r gwasan- aeth a rhyw eneiriiad arno. Wedi gorphen y bregeth rhoddwyd y cyfarfod yn rhydd, ac nid cynt y gwnaethum hyny nad oedd nifer o'r bobl ieuainc o'r ddau ryw yn barod i anerch yr lien Orsedd y cefais inau y fraint o'i hanerch am y tro cyntaf yn gyhoedd- us yn yr un,man. Yr oedd y bechgyn, y merched, a'r gwragedd, a phawb o ran hyny, a'u calonau yn llosgi; ac yr oedd naws y tan yn eu geiriau, a'u mawl. Ni bum erioed yn y fath deimladau yn yr hen gapel sydd mor gysegredig i mi. Ac nis gwn pa mor agos i'r ddaear y mae y cwmwl tystion' yn symud, ond yr oeddwn fel pe yn teimlo y noson hono ei fod yn bur agos atom. Yr oedd yr hen flaenoriaid anwyl ac eraill yn bresenol i mi. Y maent yn sicr o fod yn y 'cwmwl,' ond ni theimlais gymaint o'u gwerth a'u mawredd erioed, ac a deimlais trwy fy adgof am danynt, yn y cyfarfod hwn. Credwyf ei fod yn gyfarfod ac y bydd yn felus genym edrych yn 01 arno ymhen blynyddoedd i ddod. Prydnawn dydd Mawrth (7fed), am 2 o'r gloch, yr oedd cyfarfod yn nghapel Cwmeinion. Cawsom yno gynulliad da, ac ystyried anghyfleusdra y lie. Mawr yw y cyfnewidiadau sydd wedi dod dros yr hen Gwm hwn yn ystod yr ugain mlynedd diweddaf, ac y mae y cyfnewidiad wedi effeithio yn fawr ar y capel bach. Ychydig erbyn hyn yw trigolion y Cwm, ac ychydig sydd yn mynychu y capel, ond y mae yr ychydig yn ffyddlon ac yn disgwyl amser gwell. Cafwyd odfa weddol gysurus, ac ni chawsom fyned oddiyno lieb deimlo gwres y diwygiad yn tori allan mewn gweddi- au dwysion, ac yn llawn o adgofion am y blynydd- oedd gynt. Nid wyf am anturio rhoddi mynegiant i fy nheimladau i yn bersonol ar fy ymweliad a'r Cwm. Yr oedd fy adgofion mor lliosog a byw, nes iddynt bron fy ngorchfygu. Gofynwn yn ddifrifol pa le y mae yr hen lwybrau Pa le y mae yr hen wynebau p A'r ateb oedd, A'u lie nid edwyn ddim o honynt mwy." Ni welais yno ddim yr un fath ond yr hen afon, ac eto yr oeddwn yn teimlo fod gwely hono wedi newid. Credaf fod ami i lecyif bach ar lan yr Einion y teimla y fflam ddiweddaf dipyn yn swil' i'w losgi i fyny—lie y bum yn ceisio dweyd fy hanes wrth fy Nhad, yr hwn sydd yn y nefoedd, ac yn breuddwydio am fy nyfodol. Nos Fawrth yr oedd y cyfarfod i fod yn nghapel y Wesley aid; a chyda llaw dyma'r capel mwyaf destlus yn yr holl gylch. Teimlaf yn ddiolchgar i'r brodyr y Wesleyaid am gydio yn y fath anturiaeth, a'i chwbl- hau mor anrhydeddus. Y mae yn deilwng o goffad- wriaeth Mr. Hugh Evans, John Evans, David Jen- kins, a llu eraill; a da genyf weled fod yr arch ar ysgwyddau y plant, ac yn cael ei dwyn mor anrhy- deddus. Dichon mai yma y cawsom y cyfarfod cryf- af; ac ar un adeg yr oedd y dylanwad yn llethol. Cydrhwng gweddiau gwresog y bobl ieuainc anwyl, Amenau a dagrau yr hen, yr oedd arnom awydd gwaeddi fel y rhai hyny gynt, Gwnawn yma dair pabell." Ar ol gorphen tua deg o'r gloch y gwasan- aeth yn y capel, trodd y gynulleidfa ei gwyneb tua'r pentref, ac yno wedi ffurfio yn gylch, fe ganwyd amryw o donau nes llanw yr holl ddyffryn a swn mawl. Yr oeddwn yn meddwl am linellau Dyfed a? y pryd, "Yma clywaf yn yr awel, Salmau'r nef- wedi dod i lawr,"
News
IJW'JyjWyr a Diwygiatiau Cymru. GAN Y PARCH. EVAN DAVIES, TREFRIW. II. Y Diwygwyr cyn y Diwygiad. I\. yr ysgrif o'r blaen dywedwyd mai y rZ £ a deimlodd Cymru oddiwrth effeithiau Q nvygiad Protestanaidd, Pabyddoi iawn y j c^nedl y Gyillry hyd iUriSei- Cj-dniWelt, fel L *5^* ffweithiau b§ii*ddi V cyfiiptl ynii; Ni ^rftift .$(Piwi'itanafcid yn ci'y1 ■ yn Iwiad ni ychwaith, er fod rhai \v ]1Gn c'a yn gwneyd eu goreu i ddwyn eg- ^Waorion ac ysbryd y Diwygiad i gyffyrddiad f ^vy^ ein cenedl, bychan mewn cymariaeth ^,u Mwyddiant. Dywedwyd mai gwaedd y ac yn erbyn gormes yr awdurdodau gwladol e§"lwysig- oedd y Diwygiad hwn ac er fod y *b will yn Ngbymrli ag; un lie yn '4 |. e^t|y/' kfedH rt>rif ,P.iri SSiVecil, yn wyr lien e-yg^ jn jpara vn ft'yddlawn i'r brenin ac i'r §hvys. Pj^kwysiadodd John Penry egwyddorion ntanaidd, a thrwy ymdrechion canmolad- r]lv' 8"eisi° perswadio yr awdurdodau i wneyd Odd tua^ at efengyleiddio Cymru, tyn- fel y Uywodraeth a'r eglwys arno ei hun, l» dienyddiwyd ef pan yft ^4 mlwydd oed, Nsi !:)uasa* yn angerddol, ac yn fwy 8'oeheigar yn ei ymqsodiad ar y wlaci, fealiai y, buasai yn fwy tyUjf.^ianus. Yi:, oedd Williani Salesbury yt Teslariifent Nfewycid i'r iaith iir p. 8' ^rwy gael ycliydig gynorthwy gan ej ^lchard Davies a Thomas Huet, ac wedi y^syhoeddi cyn bod John Penry yn saith oed. ^eibl wedi ei gyfieithu a'i ar- br0 U yn >' flwyddyn 1588. Wedi ei gyfieithu *hai ^n gwbl gan Dr. W. Morgan, ficer IJan- eVv yn Mochnant, wedi hyny esgob Llan- ^Wp' Gwnaeth Salmau Can Edmund Prys r TM° ^^aioni' yr hwrn oedd un o gyfoedion \Vy ,r§"an, ac a roddodd iddo beth cynorth- ^syda chyfieithu y Beibl. w Ymneillduaeth Cymru yn ddiau oedd p \i\Troth, ° Lanfaches, yr hwn a drowyd o'r kglwys oherwydd ei fuchedd dduwiol, ei bre- y ^<U effro, a'i waith yn gwrthod darllen Llyfr Am Wareuon yn y gwasanaeth ar y Sabbath. 0 q yr un rhesymau troed William Erbury, Cy.J^ydd, o'r Eglwys yn y flwyddyn 1638. faehed0fc' Wroth achos Ymneillduol yn Llan- Cai Erbury yn pregethu am dymor lie y y fltyyj i'w wrandaw. Symudodd i Loegr yn 01 A^^yn 1642, ac ni ddaeth ond yn achlysur- ar hyny- (Gwel Williams's )'t\ Welshmen'). Ciwrad i Mr. Erbury ':r0e(j^haerdydd oedd Walter Cradog" pan y rai Ki aIlan o r E8"lwys, a gwnaed hyny ag yn blynyddoedd o flaen ei feistr. Yr oedd U ^awn 1 bregethu, ac yn awyddus afol u am acbub ei gyd-ddynion. Cafodd ei f0(j^n 8"iwradaeth yn Ngwrecsam, ond gan ^i"yg-a yn pregethu yn erbyn meddwdod a yn cyhoeddus, a'r bobl yn gwrando arno, ^d br^1U 1 1 ^8'^wys yn lie i'r tafarnau, cod- a y ba&W^r ? thafarnwyr v lie yn ei erbyn, iddo ymadael. Aeth i fyw i Sir •"i'W sjr a gwnai deithiau mynych trwy am- tllesUr 0e"d Cymru i bregethu yr efengyl gyda ?ethiI ^riawr o arddeliad. Bu yn gweinidog- S°dd m. beth amser yn Llanfaches, ond di- Oedd6' °eS mewn bywoliaeth yn Llundain. ratl Oed Wr mawr yn ngolwg Cromwell, er •VdoeSw Cre^u niewn gwerin-lywodraeth. 0(ic'd ynr a cbydweithiwr a Walter Cradog ^'lRl nr(j ya'Sor Lowell. Yr oedd yntau wedi v ^°no ei^11 e^'wys'M') ond cyn hir ymunodd breo.„^Un a'r. Piwritaniaid, a throdd allan P ^ydd7\XT lVr teithiol trwy Siroedd Cymru. h a'i r!" e^"wy^dorol oedd ef. Cafodd ei Dl 1;ir\v ^'rc aru am bregethu yr efengyl, a PrioKn 7, flTwyddyn l67°" Rhaidcyfrif t\Ii ^yrnn,a ^'anymddyfri, yn un o^ ddiwyg- a yn hr' er,nad oedd yn Ymneillduwr. Yr o!S (1y^vliet?!i-rWr effro ac efenS"ylaidd, mewn » a dnraw. Fe oleuodd Ganwyll y Cvn6lSl° ^°^eu? y werin yn mhethau y wys ei weinidogaeth yw y llyfr t, mewn penillion syml a chyffredin er nnvyn i'r ystyriaethau a gynwysent lynu yn y cof. Trwy weinidogaeth Walter Cradog yn Ngwrecsam argyhoeddwyd gwr ieuanc oedd yno yn yr ys^ol, yr liwft? fe! y bernif? oedd fab i Huw Llwyd, o Gynfal, Ffestiniog. Dyma Morgan Lhvyd o Wynedd, bu yn weinidog i'r Ymneillduwyr yn Ngwrecsam am flynyddoedd lawer. Yr oedd yn bregethwr effro a phoblog- aidd. Bu yn preegthu gydag arddeliad yn holl siroedd y Deheubarth yn gyslal a'r Gogledd. Yn ei lyfr a elwir Llyfr y Tri Aderyn," dysgir egwyddorion Piwritaniaeth gyda medr ac athrylitli arhcnig. Gwnaeth John Myles, hefyd, lawer O ddaioni fel ^wyddog yti cario allati y ddeddf i efGttgyleiddid Cymrti; Tua'r amsKr yjili fjlrW Mbi'gail Liwyd b Wyiiedd (1666); Bechrkuodd Mu^ii tlwen! o frr8hy- clydwr, ar ei waith fel pregethwr teithiol yn y Gogledd, a pharhaodd i lafurio gydag yni a hunanymwadiad hyd y flwyddyn 1699. Yr un modd y bu James Owen, yr hwn a fu am ran helaeth o'i oes yn weinidog Ymneillduol yn Nghroesoswallt. Cyn ymsefydlu yno bu yn teithio y siroedd i bregethu. Getlid dweyd yr un peth am John wmiäms yn Sit" GaerrHtt-fon, ac am Henry Mituriclj ac dmbyw ferriill. Yr oeddynt yn wir ddiwygwyr, a gwnaethant waith mawr yn eu hamser; a phan ystyrir eu hanfanteision, tywyllwch ac ofergoeledd y trigolion, y deddfau seneddol gorthrymus a gyfyngent eu llafur, erledigaeth greulon bon- eddwyr a mawrion y tir; a'r rhwystrau a gyf- odid yn eu herbyn ymhob man, y mae yn syn iddynt wneyd eymuint; Yh ol taflen Dr; John Evans, yr oedd eu Gynulleidfaoedd—gan gyn- wys yr äêlÖdal1 a'r gWrandawyrj yh rhifo 20,000 yn y flwyddyn 1715; Ond nid oedd iddynt faw,r.b HdylapwaH, £ r y ivjad • ac erbyn hyn yr oeddynt Wfedi colli yr y sbryd cenhadol oedd yn eu tadau. Fe! hyn y mae Dr. John Thomas, Liverpool, yn darlunso agwedd yr eglwysi Ymneillduol yn adeg dechreuad Meth- odistiaeth — "Yr oeddynt gan mwyaf mewn amgylchiadau cysnrus, ac uwchlaw lliaws y bobl o'u cylch mewn gwybodaeth. Ond wedi y cwbl, nid oedd nerth ysbrydol i gario dylanwad ar y genedl yr hyn y gellid ddisgwyl, yn ol eu nifer, eu gwy- bodaeth, eu cymeriad, a'u safle gymdeithasol. Yr oedd ffurfioldeb yn eu holl wasanaeth, at yr hyn yr ychwanegid yn fawr gan eu hir feithder. Ymdrinient a phob gwirionedd, yn bynciol a dad- leugar, heb ei ddwyn adref gyda difrifwch at y gwrandawyr. Nid elent allan i'r prif- ffyrdd a'r caeau, i gymell esgeuluswyr i mewn fel y llenwid y ty Nid oeddynt eto wedi cyffwrdd ond ag ymylon cymdeithas. Yr oedd corff mawr gwerin y genedl yn aros mewn an- wybodaeth dybryd, ac yn ymollwng, i bob rhysedd ac annuwioldeb. Nid oedd y Sabbath ond dydd i chwareu ac ymddifyru i ddilyn ofergoeledd ac anghymedroldeb. Cynhelid ffeiriau gwagedd a gwylmabsantau, a'r Sabbath oedd dydd mawr yr wyl."—(Irlanes Eyhvysi Annibynol Cymru, Cyf. v., tudal. 462). Dyna y wedd oedd ar yr eglwysi Ymneillduol, a dyna oedd agwedd foesol y wlad yr adeg y torodd allan y Diwygiad Methodistaidd. Yr oedd Griffith Jones, Llanddowror, yn pre- gethu yn effro ac efengylaidd rai blynyddoedd cyn i Howell Harris a Daniel Rowlands dori allan fel Diwygwyr; am hyny gelwir ef gyda phriodoldeb Seren Foreu y Diwygiad." Yr oedd er yn blentyn o dueddiadau crefyddol, ac yn awyddu am fyned i'r weinidogaeth. Ym- neillduwyr oedd ei rieni, ond yr oedd ef yn Eg- lwyswr egwyddorol. Cafodd ei addysg yn Nghaerfyrddin, a chafodd ei urddo fel offeiriad pan yn 25 mlwydd oed. Cyrchai y bobl i wrand'o arno o bob cyfeiriad, ac yn gymaint ag na chynwysai yr Eglwysydd y tyrfaoedd a ddelai ynghyd, gorfodid ef yn ami i bregethu ar y fynwent. Dull ymddiddanol oedd ganddo yn nechreu ei bregeth, ond fel y twymnai ei ysbryd gan ei genadwri, traddodai y gwirion- edd gydag hyawdledd areithyddol; ac yr oedd yn amlwg- yn cael ei wisgo a nerth o'r uchel- der. Bu yn foddion i droi llawer at yr Arglwydd,ac o dan ei weinidogaeth ef yr ar- gyhoeddwyd y Diwygiwr mawr, Daniel Row- lands. a Miss Bridget Vaughan, Madam Bevan ar ol hyny, yr hon a'i cynorthwyodd yn effeithiol yn ei lafur i ddysgu y Cymry yn mhethau Duw. Gwnaeth ymdrech ganmoladwy i gael llyfr- au crefyddol i gyraedd y bobl, a sefydlodd ys- golion rhad i ddysgu tlodion y wlad a'u plant i ddarllen. Agorwyd yr ysgol gyntaf yn mhen- tref Llanddowror, yn y flwyddyn 1730, agos i chwe' blynedd cyn y Diwygiad Methodist- aidd; a cliyn pen pymtheg mlynedd yr oedd ganddo 116 o ysgolion yma ac acw drwy sir- oedd Cymru, ac agos i 6,000 o ysgolhcigion ynddynt. Bu farw yn y flwyddyn 1761. Felly bu ar y rHaSa wygwyr Methodistaicicl, ond hid ymuho<ci$f !a hwynt, y mae yn debyg am nad oedd yn cymer- adwyo pregethu mewn lleoedd heb eu cysegru. Fel y dywed Williams:—- Griffith Jones pryd hyn ocdd effro Yti cyhoeddi efengyl gras, Hyd cyrhaeddai'r swn o'r pulpit, N ell os rhaid o'r fynwent las; Ond am fod ei foreu'n dywyll, Ac nad oedd ei ffydd ond gwan, Ee^af^wydddd fyn'd i'r m«MiBydd, Ac i'r llloeMM riJid oferfd Llytl'" r Gadawodd ei gyfoeth, E7,000, i Madam Bevan i gario ymlaen yr ysgolion rhad, yr hyn a wnaeth yn ffyddlon tra y bu fyw, a gadawodd £ 3,000 o arian at £7,000 Griffith Jones i wneyd y swm yn £ 10,000 at ddwyn yr ysgolion ym- laen; ond trwy ryw amryfusedd, ni chariwyd allan ei hewyllys hi. (Ceir crynhodeb da o hanes Griffith Jones yn yr ail gyfrol o'r Dry sdrfd, gaii Mh CliarleB, tufjilli F-'j'?): ,CaWf1 alw sylw yn y nesaf at v Diwygiad Methodist- aidd
News
jle scfy<!log, a Iliad n o'r ucilUlu unrhyw ditu- i°n sydd wedi profi eu huuain yn fen- ^l0l yn y gorphenol. Eleazar ROBERTS.