Y Goleuad

IJW'JyjWyr a Diwygiatiau Cymru. GAN Y PARCH. EVAN DAVIES, TREFRIW. II. Y Diwygwyr cyn y Diwygiad. I\. yr ysgrif o'r blaen dywedwyd mai y rZ £ a deimlodd Cymru oddiwrth effeithiau Q nvygiad Protestanaidd, Pabyddoi iawn y j c^nedl y Gyillry hyd iUriSei- Cj-dniWelt, fel L *5^* ffweithiau b§ii*ddi V cyfiiptl ynii; Ni ^rftift .$(Piwi'itanafcid yn ci'y1 ■ yn Iwiad ni ychwaith, er fod rhai \v ]1Gn c'a yn gwneyd eu goreu i ddwyn eg- ^Waorion ac ysbryd y Diwygiad i gyffyrddiad f ^vy^ ein cenedl, bychan mewn cymariaeth ^,u Mwyddiant. Dywedwyd mai gwaedd y ac yn erbyn gormes yr awdurdodau gwladol e§"lwysig- oedd y Diwygiad hwn ac er fod y *b will yn Ngbymrli ag; un lie yn '4 |. e^t|y/' kfedH rt>rif ,P.iri SSiVecil, yn wyr lien e-yg^ jn jpara vn ft'yddlawn i'r brenin ac i'r §hvys. Pj^kwysiadodd John Penry egwyddorion ntanaidd, a thrwy ymdrechion canmolad- r]lv' 8"eisi° perswadio yr awdurdodau i wneyd Odd tua^ at efengyleiddio Cymru, tyn- fel y Uywodraeth a'r eglwys arno ei hun, l» dienyddiwyd ef pan yft ^4 mlwydd oed, Nsi !:)uasa* yn angerddol, ac yn fwy 8'oeheigar yn ei ymqsodiad ar y wlaci, fealiai y, buasai yn fwy tyUjf.^ianus. Yi:, oedd Williani Salesbury yt Teslariifent Nfewycid i'r iaith iir p. 8' ^rwy gael ycliydig gynorthwy gan ej ^lchard Davies a Thomas Huet, ac wedi y^syhoeddi cyn bod John Penry yn saith oed. ^eibl wedi ei gyfieithu a'i ar- br0 U yn >' flwyddyn 1588. Wedi ei gyfieithu *hai ^n gwbl gan Dr. W. Morgan, ficer IJan- eVv yn Mochnant, wedi hyny esgob Llan- ^Wp' Gwnaeth Salmau Can Edmund Prys r TM° ^^aioni' yr hwrn oedd un o gyfoedion \Vy ,r§"an, ac a roddodd iddo beth cynorth- ^syda chyfieithu y Beibl. w Ymneillduaeth Cymru yn ddiau oedd p \i\Troth, ° Lanfaches, yr hwn a drowyd o'r kglwys oherwydd ei fuchedd dduwiol, ei bre- y ^<U effro, a'i waith yn gwrthod darllen Llyfr Am Wareuon yn y gwasanaeth ar y Sabbath. 0 q yr un rhesymau troed William Erbury, Cy.J^ydd, o'r Eglwys yn y flwyddyn 1638. faehed0fc' Wroth achos Ymneillduol yn Llan- Cai Erbury yn pregethu am dymor lie y y fltyyj i'w wrandaw. Symudodd i Loegr yn 01 A^^yn 1642, ac ni ddaeth ond yn achlysur- ar hyny- (Gwel Williams's )'t\ Welshmen'). Ciwrad i Mr. Erbury ':r0e(j^haerdydd oedd Walter Cradog" pan y rai Ki aIlan o r E8"lwys, a gwnaed hyny ag yn blynyddoedd o flaen ei feistr. Yr oedd U ^awn 1 bregethu, ac yn awyddus afol u am acbub ei gyd-ddynion. Cafodd ei f0(j^n 8"iwradaeth yn Ngwrecsam, ond gan ^i"yg-a yn pregethu yn erbyn meddwdod a yn cyhoeddus, a'r bobl yn gwrando arno, ^d br^1U 1 1 ^8'^wys yn lie i'r tafarnau, cod- a y ba&W^r ? thafarnwyr v lie yn ei erbyn, iddo ymadael. Aeth i fyw i Sir •"i'W sjr a gwnai deithiau mynych trwy am- tllesUr 0e"d Cymru i bregethu yr efengyl gyda ?ethiI ^riawr o arddeliad. Bu yn gweinidog- S°dd m. beth amser yn Llanfaches, ond di- Oedd6' °eS mewn bywoliaeth yn Llundain. ratl Oed Wr mawr yn ngolwg Cromwell, er •VdoeSw Cre^u niewn gwerin-lywodraeth. 0(ic'd ynr a cbydweithiwr a Walter Cradog ^'lRl nr(j ya'Sor Lowell. Yr oedd yntau wedi v ^°no ei^11 e^'wys'M') ond cyn hir ymunodd breo.„^Un a'r. Piwritaniaid, a throdd allan P ^ydd7\XT lVr teithiol trwy Siroedd Cymru. h a'i r!" e^"wy^dorol oedd ef. Cafodd ei Dl 1;ir\v ^'rc aru am bregethu yr efengyl, a PrioKn 7, flTwyddyn l67°" Rhaidcyfrif t\Ii ^yrnn,a ^'anymddyfri, yn un o^ ddiwyg- a yn hr' er,nad oedd yn Ymneillduwr. Yr o!S (1y^vliet?!i-rWr effro ac efenS"ylaidd, mewn » a dnraw. Fe oleuodd Ganwyll y Cvn6lSl° ^°^eu? y werin yn mhethau y wys ei weinidogaeth yw y llyfr t, mewn penillion syml a chyffredin er nnvyn i'r ystyriaethau a gynwysent lynu yn y cof. Trwy weinidogaeth Walter Cradog yn Ngwrecsam argyhoeddwyd gwr ieuanc oedd yno yn yr ys^ol, yr liwft? fe! y bernif? oedd fab i Huw Llwyd, o Gynfal, Ffestiniog. Dyma Morgan Lhvyd o Wynedd, bu yn weinidog i'r Ymneillduwyr yn Ngwrecsam am flynyddoedd lawer. Yr oedd yn bregethwr effro a phoblog- aidd. Bu yn preegthu gydag arddeliad yn holl siroedd y Deheubarth yn gyslal a'r Gogledd. Yn ei lyfr a elwir Llyfr y Tri Aderyn," dysgir egwyddorion Piwritaniaeth gyda medr ac athrylitli arhcnig. Gwnaeth John Myles, hefyd, lawer O ddaioni fel ^wyddog yti cario allati y ddeddf i efGttgyleiddid Cymrti; Tua'r amsKr yjili fjlrW Mbi'gail Liwyd b Wyiiedd (1666); Bechrkuodd Mu^ii tlwen! o frr8hy- clydwr, ar ei waith fel pregethwr teithiol yn y Gogledd, a pharhaodd i lafurio gydag yni a hunanymwadiad hyd y flwyddyn 1699. Yr un modd y bu James Owen, yr hwn a fu am ran helaeth o'i oes yn weinidog Ymneillduol yn Nghroesoswallt. Cyn ymsefydlu yno bu yn teithio y siroedd i bregethu. Getlid dweyd yr un peth am John wmiäms yn Sit" GaerrHtt-fon, ac am Henry Mituriclj ac dmbyw ferriill. Yr oeddynt yn wir ddiwygwyr, a gwnaethant waith mawr yn eu hamser; a phan ystyrir eu hanfanteision, tywyllwch ac ofergoeledd y trigolion, y deddfau seneddol gorthrymus a gyfyngent eu llafur, erledigaeth greulon bon- eddwyr a mawrion y tir; a'r rhwystrau a gyf- odid yn eu herbyn ymhob man, y mae yn syn iddynt wneyd eymuint; Yh ol taflen Dr; John Evans, yr oedd eu Gynulleidfaoedd—gan gyn- wys yr äêlÖdal1 a'r gWrandawyrj yh rhifo 20,000 yn y flwyddyn 1715; Ond nid oedd iddynt faw,r.b HdylapwaH, £ r y ivjad • ac erbyn hyn yr oeddynt Wfedi colli yr y sbryd cenhadol oedd yn eu tadau. Fe! hyn y mae Dr. John Thomas, Liverpool, yn darlunso agwedd yr eglwysi Ymneillduol yn adeg dechreuad Meth- odistiaeth — "Yr oeddynt gan mwyaf mewn amgylchiadau cysnrus, ac uwchlaw lliaws y bobl o'u cylch mewn gwybodaeth. Ond wedi y cwbl, nid oedd nerth ysbrydol i gario dylanwad ar y genedl yr hyn y gellid ddisgwyl, yn ol eu nifer, eu gwy- bodaeth, eu cymeriad, a'u safle gymdeithasol. Yr oedd ffurfioldeb yn eu holl wasanaeth, at yr hyn yr ychwanegid yn fawr gan eu hir feithder. Ymdrinient a phob gwirionedd, yn bynciol a dad- leugar, heb ei ddwyn adref gyda difrifwch at y gwrandawyr. Nid elent allan i'r prif- ffyrdd a'r caeau, i gymell esgeuluswyr i mewn fel y llenwid y ty Nid oeddynt eto wedi cyffwrdd ond ag ymylon cymdeithas. Yr oedd corff mawr gwerin y genedl yn aros mewn an- wybodaeth dybryd, ac yn ymollwng, i bob rhysedd ac annuwioldeb. Nid oedd y Sabbath ond dydd i chwareu ac ymddifyru i ddilyn ofergoeledd ac anghymedroldeb. Cynhelid ffeiriau gwagedd a gwylmabsantau, a'r Sabbath oedd dydd mawr yr wyl."—(Irlanes Eyhvysi Annibynol Cymru, Cyf. v., tudal. 462). Dyna y wedd oedd ar yr eglwysi Ymneillduol, a dyna oedd agwedd foesol y wlad yr adeg y torodd allan y Diwygiad Methodistaidd. Yr oedd Griffith Jones, Llanddowror, yn pre- gethu yn effro ac efengylaidd rai blynyddoedd cyn i Howell Harris a Daniel Rowlands dori allan fel Diwygwyr; am hyny gelwir ef gyda phriodoldeb Seren Foreu y Diwygiad." Yr oedd er yn blentyn o dueddiadau crefyddol, ac yn awyddu am fyned i'r weinidogaeth. Ym- neillduwyr oedd ei rieni, ond yr oedd ef yn Eg- lwyswr egwyddorol. Cafodd ei addysg yn Nghaerfyrddin, a chafodd ei urddo fel offeiriad pan yn 25 mlwydd oed. Cyrchai y bobl i wrand'o arno o bob cyfeiriad, ac yn gymaint ag na chynwysai yr Eglwysydd y tyrfaoedd a ddelai ynghyd, gorfodid ef yn ami i bregethu ar y fynwent. Dull ymddiddanol oedd ganddo yn nechreu ei bregeth, ond fel y twymnai ei ysbryd gan ei genadwri, traddodai y gwirion- edd gydag hyawdledd areithyddol; ac yr oedd yn amlwg- yn cael ei wisgo a nerth o'r uchel- der. Bu yn foddion i droi llawer at yr Arglwydd,ac o dan ei weinidogaeth ef yr ar- gyhoeddwyd y Diwygiwr mawr, Daniel Row- lands. a Miss Bridget Vaughan, Madam Bevan ar ol hyny, yr hon a'i cynorthwyodd yn effeithiol yn ei lafur i ddysgu y Cymry yn mhethau Duw. Gwnaeth ymdrech ganmoladwy i gael llyfr- au crefyddol i gyraedd y bobl, a sefydlodd ys- golion rhad i ddysgu tlodion y wlad a'u plant i ddarllen. Agorwyd yr ysgol gyntaf yn mhen- tref Llanddowror, yn y flwyddyn 1730, agos i chwe' blynedd cyn y Diwygiad Methodist- aidd; a cliyn pen pymtheg mlynedd yr oedd ganddo 116 o ysgolion yma ac acw drwy sir- oedd Cymru, ac agos i 6,000 o ysgolhcigion ynddynt. Bu farw yn y flwyddyn 1761. Felly bu ar y rHaSa wygwyr Methodistaicicl, ond hid ymuho<ci$f !a hwynt, y mae yn debyg am nad oedd yn cymer- adwyo pregethu mewn lleoedd heb eu cysegru. Fel y dywed Williams:—- Griffith Jones pryd hyn ocdd effro Yti cyhoeddi efengyl gras, Hyd cyrhaeddai'r swn o'r pulpit, N ell os rhaid o'r fynwent las; Ond am fod ei foreu'n dywyll, Ac nad oedd ei ffydd ond gwan, Ee^af^wydddd fyn'd i'r m«MiBydd, Ac i'r llloeMM riJid oferfd Llytl'" r Gadawodd ei gyfoeth, E7,000, i Madam Bevan i gario ymlaen yr ysgolion rhad, yr hyn a wnaeth yn ffyddlon tra y bu fyw, a gadawodd £ 3,000 o arian at £7,000 Griffith Jones i wneyd y swm yn £ 10,000 at ddwyn yr ysgolion ym- laen; ond trwy ryw amryfusedd, ni chariwyd allan ei hewyllys hi. (Ceir crynhodeb da o hanes Griffith Jones yn yr ail gyfrol o'r Dry sdrfd, gaii Mh CliarleB, tufjilli F-'j'?): ,CaWf1 alw sylw yn y nesaf at v Diwygiad Methodist- aidd

jle scfy<!log, a Iliad n o'r ucilUlu unrhyw ditu- i°n sydd wedi profi eu huuain yn fen- ^l0l yn y gorphenol. Eleazar ROBERTS.